‫مقدمه‬

‫مطالعه ‪ ،‬بررسی و کاربرد ترمودینامیک در انجنیری در قرن نوزدهم آغاز شد‪ .‬انجنیران می خواستند محدودیت های‬

‫قوانین فزیک را بر عملکرد ماشین های بخار و سایر ماشین های تولید کننده انرژی مکانیکی مالحظه کنند‪.‬‬

‫ترمودینامیک درباره تبدیل یک شکل انرژی به شکلی دیگر‪ ،‬به ویژه تبدیل حرارت به سایر شکلهای انرژی بحث می‬

‫کند‪ .‬این کار با مطالعه روابط بین پارامترهای صرفا ماکروسکوپی صورت می گیرد که رفتار سیستمهای فزیکی را توصیف‬

‫می کنند‪ .‬این گونه توصیف ماکروسکوپی (مقیاس بزرگ)‪ ،‬همه جزئیات کوچک مقیاس و میکروسکوپی را نادیده می گیرد‪.‬‬

‫در کاربردهای عملی‪ ،‬این جزئیات اغلب مهم نیستند‪ .‬برای مثال‪ ،‬انجنیری که رفتارهای گازهای حاصل از احتراق را در‬

‫سلندر یک انجن اتومبیل بررسی می کند می تواند با کمیتهای ماکروسکوپی همچون درجه حرارت‪ ،‬فشار‪ ،‬کثافت و ظرفیت‬

‫حرارتی کار خود را پیش ببرد‪.‬‬

‫انجنیران به دنبال یافتن پاسخ این پرسش بودند که آیا می توان ماشینی ساخت که به طور دائمی کار مکانیکی انجام‬

‫دهد‪ .‬آنها مدتها بر روی این موضوع تحقیق کردند ‪ .‬نتایج تحقیقات‪ ،‬محدودیتهای قوانین ترمودینامیک را رعایت نمی‬

‫کردند‪ .‬در آن طرحهای تحقیقی بدون انجام دادن کار انرژی گرفته می شد‪.‬‬

‫هدف این بود که ابزار ساخته شده بدون مصرف هیچ گونه سوخت یا هر گونه انرژی ورودی دیگر‪ ،‬کار خروجی بی‬

‫پایانی را تامین کند‪ .‬یافته های حاصل از آزمایشات نشان داد که ساختن چنین ماشینی غیر ممکن است‪.‬‬

‫اگر تنها راه تغییر دادن انرژی یک دستگاه‪ ،‬انجام دادن کار روی دستگاه و یا وا داشتن دستگاه به انجام کار بود‪ ،‬مسئله‬

‫ساده بود‪ .‬هر کاری که روی دستگاه انجام می دادند در نهایت ب ه صورت انرژی مکانیکی پس گرفته می شد‪ .‬دادن حرارت‬

‫به دستگاه هم سبب باال رفتن درجه حرارتی آن می شود و وقتی جسم به درجه حرارتی اولیه اش بازمی گشت‪ ،‬حرارتی را‬

‫که قبال گرفته بود عینا پس می داد‪ .‬به این ترتیب می شد از نوعی انرژی مکانیکی داخلی دستگاه سخن گفت که عبارت‬

‫بود از جمع جبری کار انجام یافته به وسیله دستگاه و کار انجام شده روی آن بود‪.‬‬

‫واسط ترمودینامیکی‬

‫از آنجا که ترمودینامیک به انتقال انرژی و بررسی ان سرو کار دارد‪ ،‬بناَ ‪ ،‬انتخاب واسط در فرایند های ترمودینامیکی از‬

‫اهمیت به سزایی برخوردار است‪.‬واسط های معمول ترمودینامیکی شامل آب در سیستم های توان بخار ‪ ،‬مواد سوخت‬

‫پوهنمل عارف نعیم زاد‬ ‫‪1‬‬ ‫ترمودینامیک ‪1‬‬

‫مایع(گازمایع‪ ،‬دیزل‪ ،‬پترول و ‪ )...‬در انجن های احتراق داخلی و خنک کننده ها(امونیا‪ ،‬کاربن دای اکساید و گاز های گروه‬

‫فریان) در صنایع خنک کننده و سردسازی می شود‪.‬‬

‫سیستم های ترمودینامیکی‬

‫سیستم های ترمودینامیکی به فضا ‪ ،‬ماده یا گروهی از ماده گفته می شود که با خطوط مرزی حقیقی یا موهومی احاطه‬

‫شده باشد‪ .‬در واقع‪ ،‬در مطالعه ترمودینامیک ‪ ،‬انتخاب قسمتی از فضا یا شی و یا نمونه ‪ ،‬سیستم است که اختیاری در نظر‬

‫گرفته و مطالعه روی آن متمرکز میشود ‪ .‬بقیه فضا یا نمونه را که در تماس با سیستم بوده و در تحوالت سیستم دخالت‬

‫دارد‪ ،‬محیط اطراف میگویند‪.‬‬

‫شکل ‪ 1 -1‬شکل شماتیک سیستم ترمودینامیکی‬

‫سیستم های ترودینامیکی وسیعاَ به سه دسته تقسیم می گردند‪:‬‬

‫‪ .1‬سیستم بسته ‪ :‬سیستمی است که سرحدات آ ن بسته بوده و هیچ نوع تبادل کتله در آن صورت نمی گیرد‪.‬‬

‫‪ .2‬سیستم باز ‪ :‬سیستمی است که سرحدات آن بسته نبوده و تبادل کتله و انرژی در آن صورت می گیرد‪.‬‬

‫‪ .3‬سیستم مجزاء ‪ :‬سیستمی است که متاثر از م حیط اطراف خود نبوده و تبادل کتله و انرژی در آن صورت نمی‬

‫گیرد‪.‬‬

‫حرارت‬

‫حرارت به انرژی انتقال شده بدون انتقال کتله از سرحدات سیستم گفته می شود‪.‬چون درجه حرارت در خود سیستم و‬

‫محیط اطراف سیستم فرق می کند‪ ،‬لذا انتقال حرارت با عبور از سرحدات سیستم دارای درجه حرارت بلندتر به سیستم‬

‫دارای درجه حرارت پایین تر صورت می گیرد‪.‬‬

‫پوهنمل عارف نعیم زاد‬ ‫‪2‬‬ ‫ترمودینامیک ‪1‬‬

 ‫کار‬

‫کار به انرژی انتقال شده بدون انتقال کتله از سرحدات سیستم گفته می شود‪ ..‬درکار‪ ،‬تفاوت خواص داخلی به عالوه‬

‫تفاوت درجه حرارت اتفاق می افتد‪.‬‬

‫قوانین ترمودینامیک‬

‫‪ .1‬قانون صفرم ترمودینامیک‬

‫اگر دو سیستم به صورت جداگانه با سیستم سومی در حالت تعادل حرارتی قرار داشته باشد‪ ،‬پس دو سیستم با یکدیگر‬

‫حالت تعادل حرارتی را دارا خواهد بود‪.‬‬

‫‪ .2‬قانون اول ترمودینامیک‬

‫آزمایش ژول نشان داده است که درجه حرارت یک جسم را می شد با انجام دادن کار روی آن تغییر داد‪ .‬به عبارت‬

‫دیگر‪ ،‬یک جسم می تواند حرارت بگیرد (مثال ماشین بخار) و کار مکانیکی انجام دهد‪ .‬به این ترتیب معلوم شد که نمی‬

‫توان از حرارتی که در مقدار معینی ماده وجود دارد و یا از انرژی مکانیکی آن به صورت جدا از هم سخن گفت‪ .‬جسم فقط‬

‫دارای یک مخزن انرژی است‪ ،‬که آن را "انرژی داخلی" می نامند و به ‪ Δu‬نشان می دهند ‪ .‬هم کار مکانیکی و هم حرارت‬

‫در این مخزن سهیم اند‪ .‬برداشت انرژی از این مخزن می تواند به صورت کار مکانیکی و یا حرارت باشد‪ .‬این‪ ،‬قانون اول‬

‫ترمودینامیک است‪:‬‬

‫‪Q+W=Δu‬‬ ‫) ‪(1 -1‬‬

‫تغییرات انرژی داخلی برابر مجموع کار انجام شده ‪ W‬بر روی سیستم و حرارت داده شده‪ Q‬به آن می باشد‪.‬‬

‫هر گاه فرآیندی را که با حرارت و کار سر و کار دارد به کار گیریم تا دستگاهی را از یک حالت آغازین به یک حالت‬

‫جدید برسانیم‪ ،‬تغییر انرژی درونی سیستم مقدار ثابتی دارد که مستقل از جزئیات فرآیند است‪ .‬البته مقدار کار یا میزان‬

‫حرارت به جزئیات و مسیر فرآیند وابسته اند‪.‬‬

‫قانون اول به ما اجازه می دهد که مقدار مجهول حرارت یا کار الزم برای یک فرآیند را با استفاده از مقدار حرارت و کار‬

‫الزم برای فرآیندی متفاوت که سیستم را از همان حالت آغازین به حالت نهایی مشابه می رساند‪ ،‬محاسبه کنیم‪.‬‬

‫پوهنمل عارف نعیم زاد‬ ‫‪3‬‬ ‫ترمودینامیک ‪1‬‬

 ‫‪ .3‬قانون دوم ترمودینامیک‬

‫میتوان انرژی داخلی یک جسم را به صورت حرارت یا انرژی مکانیکی استخراج کرد‪ .‬سالیان متمادی‪ ،‬دانشمندان در‬

‫صدد ب ودند که ماشینی بسازند که بتواند با دریافت انرژی کمتر‪ ،‬کار ( یا حرارتی ) بیشتری تحویل دهد‪ .‬اگر بتوان تمام‬

‫انرژی درونی یک جسم را به کار تبدیل کرد‪ ،‬یا به عبارتی‪ ،‬ماشینی ساخته شود که قادر باشد پس از انجام مقدار معینی‬

‫کار به نقطه ابتدایی خود باز گردد؛ در این صورت این ماشین میتواند به طور دائمی کار تولید کند‪ .‬این فرآیند را یک‬

‫"سایکل" می نامند‪ .‬حال اگر منبع انرژی ا ین سایکل‪ ،‬انرژی درونی ماده باشد‪ ،‬میتوان تا پایان یافتن این انرژی داخلی‪،‬‬

‫درجه حرارت جسم را کاهش داد و در عوض کار تولید کرد‪.‬‬

‫در عمل هیچ گاه نمی توان چنین ماشینی ساخت‪ .‬هیچ ماشین ی نیست که فقط با یک منبع حرارتی کار کند‪ .‬برای آنکه‬

‫در یک سایکل‪ ،‬مقداری کار انجام گیرد و مقداری حرارت استخراج شود‪ ،‬باید قسمتی از سایکل در درجه حرارتی پایین تر‬

‫از درجه حرارتی منبع عمل کند‪ .‬قانون دوم ترمودینامیک در واقع همین مطلب را آشکار میسازد‪.‬‬

‫تا هنوز‪ ،‬هیچ فرآیندی که تنها نتیجه آن جذب حرارت از یک منبع و تبدیل حرارت به کار باشد‪ ،‬امکان پذیر نیست‪ .‬به‬

‫بیان دیگر می توان گفت که امکان ندارد که تنها اثر یک ماشین سایکلیک آن باشد که بطور مداوم آزمایشهای مربوط به‬

‫حرارت را از جسمی به جسم دیگر با درجه حرارتی باال منتقل کند‪.‬‬

‫‪ .4‬قانون سوم ترمودینامیک‬

‫این قانون بیان می کند که ممکن نیست از طریق یک سلسله فرآیند متناهی به صفر مطلق دست یافت‪ .‬به عبارتی‬

‫رسیدن به صفر مطلق محال است‪ .‬البته به نزدیکیهای صفر مطلق میشود رسید‪ ،‬اما خود صفر مطلق قابل دسترس نمیباشد‪.‬‬

‫ماشین حرارتی‬

‫حرارت را میتوان با سوخت تولید نمود‪ ،‬اما معموالً آنچه نیاز داریم کار مکانیکی است‪ .‬ماشینی که در یک فرآیند سایکلی‬

‫انرژی حرارتی را به کار مکانیکی تبدیل کند‪ ،‬ماشین حرارتی نامیده میشود‪ .‬ماشینهای حرارتی اولیه بازده بسیار کمی‬

‫داش تند‪ .‬تنها بخش کوچکی از حرارتی گرفته شده از منبع حرارتی میتوانست به کار مفید تبدیل شود‪ .‬حتّی پس از تکامل‬

‫طراحی فنی این ماشین ها‪ ،‬باز هم بخش قا بل مالحظه ای از حرارت هدر میرود و به انرژی مکانیکی تبدیل نمی شود ‪.‬‬

‫دیدگاه های ترمودینامیکی‬

‫دو دیدگاه به ظاهر متفاوت وجود دارد که عبارتند از‪:‬‬

‫پوهنمل عارف نعیم زاد‬ ‫‪4‬‬ ‫ترمودینامیک ‪1‬‬

‫‪ .1‬دیدگاه ماکروسکوپیک ‪ : 1‬دیدگاه ماکروسکوپیک ‪ ،‬یک نگرش کلی است و مشخصات کلی ‪ ،‬یا خواص بزرگ مقیاس‬

‫سیستم ‪ ،‬مبنای توصیف ماکروسکوپی سیستم را تشکیل میدهند‪ .‬بطور خالصه ‪ ،‬توصیف ماکروسکوپیکی یک‬

‫سیستم عبارت از مشخص کردن چند ویژگی اساسی و قابل اندازه گیری آن سیستم است‪.‬‬

‫‪ .2‬دیدگاه میکروسکوپیک ‪ : 2‬از نظر آماری ‪ ،‬یک سیستم متشکل از تعداد بسیار زیادی مالیکول( ‪ N‬مولکول) که هر‬

‫کدام از این مالیکولها میتواند در مجموعهای از حالتهایی که انرژی آنها مساوی است‪ ،‬قرار میگیرد‪ .‬این سیستم را‬

‫میتوان بصورت منزوی در نظر گرفت و یا در بعضی موارد میتوان فرض کرد که مجموعهای از سیستمهای مشابه‪،‬‬

‫یا جمعی از سیستمها‪ ،‬آنرا در بر گرفتهاند‪.‬‬

‫کمیتهای ماکروسکوپیک و میکروسکوپیک هر سیستمی باید باهم ارتباط داشته باشند‪ .‬زیرا آنها از دو راه مختلف ‪،‬‬

‫وضعیت یکسانی را توصیف میکنند‪ .‬بویژه ‪ ،‬باید کمیتهای ماکروسکوپیک بر حسب کمیتهای میکروسکوپیک بیان شود‪.‬‬

‫بعنوان مثال فشار یک گاز‪ ،‬عمال با استفاده از فشارسنج اندازه گیری میشود‪ ،‬اما از دیدگاه میکروسکوپیک ‪ ،‬فشار مربوط‬

‫است به مقدار متوسط انتقال اندازه حرکت مالیکولهای گاز که به واحد سطح فشارسنج برخورد میکنند‪.‬‬

‫اگر بتوانیم کمیتهای ماکروسکوپیک را بر حسب کمیتهای میکروسکوپیک تعر یف کنیم‪ ،‬قادر خواهیم بود قوانین‬

‫کنیم‪.‬‬ ‫بیان‬ ‫آماری‬ ‫مکانیک‬ ‫زبان‬ ‫به‬ ‫کمی‬ ‫بطور‬ ‫را‬ ‫ترمودینامیک‬

‫چشم انداز ترمودینامیک‬

‫توصیف مشخصات کلی یک سیستم به کمک تعدادی از ویژگیهای قابل اندازه گیری آن ‪ ،‬که کم و بیش توسط حواس‬

‫ما قابل درک هستند‪ ،‬یک توصیف ماکروسکوپیک است‪ .‬این توصیفها نقطه شروع تمام بررسیها در تمام شاخههای فزیک‬

‫هستند‪ .‬اما در ترمودینامیک توجه ما به داخل سیستم معطوف میشود‪ ،‬بنابراین دیدگاه ماکروسکوپی را اختیار میکنیم و‬

‫بر آن دسته از کمیات ماکروسکوپی تأکید میکنیم که رابطهای ب ا حالت داخلی سیستم داشته باشند‪.‬‬

‫تعیین کمیتهایی که برای توصیف این حالت داخلی الزم و کافی هستند‪ ،‬به عهده آزمایش است‪.‬‬

‫آن کمیتهای ماکروسکوپیکی ک ه به حالت داخلی سیستم مربوط هستند‪ ،‬مختصات ترمودینامیک خوانده میشوند‪ .‬این‬

‫مختصات ‪ ،‬برای تعیین انرژی داخلی سیستم بکار می آیند‪ .‬هدف ترمودینامیک ‪ ،‬پیدا کردن روابط کلی این مختصات‬

‫ترمودینامیکی است که با قوانین بنیادی ترمودینامیک سازگار باشند‪.‬‬

‫‪1‬‬ ‫‪Macroscopic‬‬

‫‪2‬‬ ‫‪Microscopic‬‬

‫پوهنمل عارف نعیم زاد‬ ‫‪5‬‬ ‫ترمودینامیک ‪1‬‬