ПЛАТОН: ТВОРЕШТВОТО КАКО АКТ НА ЕРОСОТ

Проф. д-р Трајче Стојанов

Мајсторот на речта, виртуозот на философските умувања, генијот на

античката мисла – Платон, своите ставови за вечната тема – љубовта, ќе ги
претстави во познатото дело „Гозба“. Ова дело има не само длабока естетска
димензија, туку огромни теориски импликации во неговата философска
мисла. На прво читање, тоа дело плени со стилот и литературната убавина,
според кои може да се вброи во врвните книжевни работи во светската
историја, но сепак она што е поважно се бројните философско - теориски
концепти кои се релевантни за неговата философска мисла.

Од каде да се почне при анализа на тие концепти? Претпоставувам од

Платоновите мотиви да пишува за Ерос. Имено, секој трагач по вистината,
каков што е Платон, за да дојде до неа, мора да биде растргнуван, потресуван
од жедта за знаење. Потрагата по вечноста, откривањето на безвременото,
нурнувањето в царството на идеите, секако е чин во кој согорува душата на
трагачот. И впрочем, токму на тоа посочува употребата на зборот Ерос – на
страста, возбудата, занесот и копнежот со кој се обземени љубовниците. И
токму истите душевни расположби го проникнуваат и оној, кој нурнат во
својата душа и во светот околу него, е во потрага по клучот на сепостоечкото,
по вечната и непроменлива суштина на стварите. Еросот е копнеж – а зарем тоа
не она што ја бранува и истражувачот!? Само оној што е обземен со Ерос, може
да досегне до вечноста. Еросот кај Платон, значи има гносеолошка вредност, тој
е мотивот за познание!

Еросот во Гозба е прикажан како посредник помеѓу два света - земниот и

небесниот и како таков тој, според Платон, е стимул, поттикнувач на нашата
тенденција кон небесниот свет. Поттикнати од Ерос, од страста, од жедта за
знаење, философите стануваат „бремени по дух“ и раѓаат бесмртни чеда. Само
страсна душа, која трепери над запрашаноста за светот и себе си, само душа
растргната помеѓу физичката минливост и желбата за вечноста, може како
стрела оптегната од лакот да се отпрета од калта на временоста и да се вивне во
вечноста. Душа без поттик од Ерос, не е способна вистински да живее, а камоли
да твори, да раѓа душевни чеда. Оние без страст, без возбуда и восклик во себе,
речиси одвај и да живеат – ете тоа би била Платоновата порака преку Ерос во
Гозба.

Да се стаса до изворот на сепостоечкото, до вечното и непроменливото, Еросот

нè поттикнува низ неколку степени. Ние најпрвин сме упатени на убавите
тела. Тоа е првиот степен, кога сме восхитени од убавината на телото, на
плотта. И навистина, кој не го запрел погледот на црвените, жар усни на зрела
девојка, на нејзиното небо во очите или јадрите ú гради!?

Но, страсниот Ерос нè поттикнува да ја видиме убавината на душата, што не

води на вториот степен, на ниво повисоко. Оти што ќе ни е само телото, само
плотта, без внатрешната убавина. Телото ќе свене, снагата ќе се свие, жарот на
усните ќе згаси, синилото во очите ќе потемнее, бујноста ќе спласне. Ни треба
нешто повеќе, имаме нешто повеќе и за давање и за земање, оти како што вели
поетот:

Не плаши се дека кога ќе остариш

ќе престанам да те љубам

Па јас пишувам песни:

тие брчки ќе ги склопам во

зборови - паметници на најслатките сеќавања наши

Не плаши се дека кога ќе остариш

ќе престанам да те љубам

Па јас пишувам песни:

таа излитена кожа ќе ја исткаам во

платно – страници на нашата бесмртна историја

Не плаши се дека кога ќе остариш

ќе престанам да те љубам

Па јас пишувам песни:

тие побелени коси ќе ги засукам во

свилен конец – везница стихови за заедничките мигови среќа

Не плаши се дека кога ќе остариш

ќе престанам да те љубам

Па јас пишувам песни:

тие избраздени раце ќе ги склопам во

корици – меѓи на нашите животи

Не плаши се дека кога ќе остариш

ќе престанам да те љубам

Па јас пишувам песни:

таа омлитавена снага ќе ми биде

месо на мојата крв – мастило за последниот стих

за нас

И навистина, чуму да љубиме ако сме ја љубеле само таа омлитавена снага, зар
љубов е тоа? Затоа Еросот нè возвишува уште погоре, или уште подлабоко, нè
тера да го бараме неменливото во менливоста, неминливото во минливоста,
непропадливото во пропадливоста, безвременото во временоста...И ете сме на
трагот на душата, на нашата суштина, на супстратот околу кој, како околу
коскена срцевина се крепи нашето тело.

Ако сме пак доволно копнежливи и жедни за вечноста, стигнуваме и до

третиот степен кога нашата љубов, според Платон, е усмерена кон науките.
Платон верувал во таква интелектуална љубов, љубов, жед кон знаењето, жед
за растајнување на тајните на космосот. Тоа е љубов за принципите, законите и
научното знаење. Ако сме успеале да дојдеме до ова ниво, тогаш многу лесно
ќе „скокнеме“ и во посматрањето на вечните, непроменливи идеи.

Во оваа согледба на царството на идеите лежи уште една значајна консеквенца

од Гозба. Во овој дел од книгата, Платон ја дава и единствената одредба на
неговиот концепт за објективен идеализам, преку дефинирањето на „идејата“,
„ејдос“. Идеите за Платон се вистинската реалност, трајната, вечна и
непроменлива суштина на материјалната стварност. Тој овде ја опишува
идејата за убавина, како извор на сета земска убавина. Таа „идеја за убавина“ не
се појавува, вели Платон, не се појавува ниту како убаво тело, ниту како убав
глас, ниту како убава рака, усни...и не е денес убава, а утре не, денес помалку, а
утре повеќе убава...таа е вечно убава, непроменлива, вечна убава по себе. Токму во
тоа „по себе“ верува Платон како на извор и основа на сето земско. И
навистина, што е тоа убавина – овде ја перципираме во разни форми кои се
менливи и минливи. Ако се запрашаме што е убавина, значи не убаво тело,
убаво вино, убаво изгрејсонце...ами убавина, што е убавина, сме виделе ли
убавина!? Земското ни се јавува како убаво лице, убав глас, убаво тело, но што е
убавина, што е тоа убавото по себе, според кое сите убави нешта се убави, од
каде сето убаво ја црпи својата убавина!? Оваа земска убавина е променлива,
менлива, пропадлива и распадлива, но убавината за која збори Платон,
„идејата за убаво“, е вечна, непроменлива, нераспадлива и заради која сите
убави нешта се убави.

Љубовта кон таквата идеја, кон убавината по себе е моментот во Гозба, по кој
Платон останува запаметен. Кованицата „Платонска љубов“ до ден-денес ќе
остане идеал и инспирација дури и за оние кои можеби не прочитале ниту
еден ред од Гозба. Таа љубов е токму таа жед за вечноста, за безвременоста,
бестелесноста.

Тоа секако е вечен идеал, оти секој оној кој ја согледал убавината по себе,
вечната, непроменлива и трајна убавина, тој е способен да љуби и да ја согледа
земската убавина онаму каде што за другите е скриена. Во таа смисла,
„платонска љубов“ не се однесува толку и на онаа бестелесна, чиста љубов,
како што често се претпоставува, туку пред сè на една способност на личноста
да има увид во идеите, во царството на вечноста, а со тоа да ја пронајде
убавината sub specie aeternitas. Од вечното царство на идеите, земската убавина
поубаво се гледа, впрочем единствено така се гледа. Само оној што бил
благословен барем за миг да допре до таму, до вечноста, знае да ужива во
минливоста пронаоѓајќи ја нејзината вистинска вредност. Оти љубовта
навистина не е од овој свет.

Токму затоа за Платон, Еросот не е ниту бог, ниту човек, не ниту на земјата,
ниту на небото – ами тој е посредник, помеѓу небото и земјата, помеѓу времето
и вечноста. Токму тој како посредник нè вивнува, не одделува од калта на
земното и не устремува кон небесното. Љубовта, Еросот ја има таа улога – да нè
возвиши, да не крене над правта земна. Токму затоа светот е поинаков кога
љубиме. Греши народната поговорка кога вели „љубовта е слепа“; не, напротив
– само љубовта ни ги отвора очите, небесните очи да ја видиме убавината. Оној
што не љуби, не гледа, оној што љуби вистински прогледал. Не, не е заблуда
тоа што го гледаме со очите на љубовта, тоа е вистинската реалност, тоа е
единствената реалност.

Вкостени во времето, врзани за земјата, без љубов, мислиме дека небото не

постои. Сето ова, сето овде и тука ни се чини сè. Сето практично, катадневно и
сиво ни се чини доволно. А не знаеме дека тоа е само прелага и превез, дека
напротив - тоа е лага, а сето она што љубовта ни го отвора е вистина. Сето она
што ни се чини далеку, што ни изгледа детско, безумно и недолично за
возрасен и зрел човек – всушност тоа е вистинското. Сетете се, присетете се
кога ќе подостарите, кога за миг ќе се уморите, колку ли беше близу тоа што
сега изгледа далеку, колку ли беше јасно видливо и саморазбирливо, она што
денес е матно и излишно. Колку ли само сте жеднееле по безумното, по
„ненормалното“, кое во мигот ви се чинело најумно. Не, не е заблуда младоста,
не е заблуда тој занес, тој љубовен восхит – тоа само уморот на староста ве
залажува. Затоа, треба да трчаме, да итаме кога небото во тој љубовен занес за
миг се отвора, кога нè грабнува Еросот со тие нежни канџи и нè возвишува
угоре и кога сето долу од тие височини изгледа мало, дребно, непотребно...
Платон со Гозба на најмаестрален начин го потврдува тоа дека до највисокото
ниво на познание на стварноста може да се стаса само со безмерна страст и
љубов кон вистината. Со љубовта, стварноста изгледа поинаку. До вечните
идеи (форми) може да се стаса само со Ерос, со љубовната желба, со што
Платон на љубовта и го даде највисокото и најдостојното место.

Со ова уште еднаш се покажува дека голем дел од нашите денешни уверувања
и ставови своите темели ги имаат во античката философија, со што по кој знае
кој пат се открива како алфа и омега за секој обид да се философира.
Неодминливо е влијанието на античката философија во европската и светската
философија, а Платон се покажува како еден од врвовите. Ако подетално се
следат неговите претходници, ќе се стекне впечатокот дека тие само го
подготвувале него, биле тесто за највисокиот дострел на античката мисла.
После Платон станува неможно да се философира, без детално да се земат
пред вид неговите размисли.

Платон со Гозба покажа дека далеку ќе биде секој од вкусување на вечноста, ако
неговата душа му е претесна за безмерна љубов. И навистина, како што ќе
потврди и апостол Павле во второто послание до Коринтјаните: ако љубов
немам, ништо немам. Предвесник на оваа верба во љубовта и на ваквата
христијанска концепција за љубовта, секако е Платон. Спасението, се покажува,
лежи во љубовта.