MENSAHE AT TEMA SA MGA PILING AKDA: ISANG PAGDALUMAT

Isang Pag-aaral na iniharap sa St. Columban College

Pagadian City

Bilang Parsyal na Pangangailangan

Sa FILIPINO 412 - Kontemporaryong Panitikang Filipino

Na Ipinasa kay

Dr. Regina I. Cuizon

Ni

Rica D. Lomonggo

Marso 2020
 Tsapter 1

SAKLAW AT SULIRANIN

Kaligiran ng Pag-aaral

Ang maikling kwento ay isang akdang pampanitikan na nasa anyong tuluyan at

ito’y nabubuo sa pamamagitan ng mga pangungusap at talata. Nailalahad din dito ang

isang maselang pangungusap sa buhayng pangunahing tauhan. Sa aklat nina

Arrogante, Ayuyao at Lacanlale (2004) napinamagatang Panitikang Filipino, sinasabing

ang maikling kwento ay isang masining na anyo ng panitikan. Ito’y isang paggagad ng

realidad. Inilalarawan nito ang iyong mga paningin, ang bughaw na langit at kapag

humina’y ipahabong naman ang putik sa mga lubak-lubak ng baku-bakong landas. Ito

ay isang maikling kathang pampanitikang nagsasalaysay na pang-araw-araw na buhay

na may isa o ilang tauhan at may isang pangyayari at kakintalan, (Genoveva Edroza

Matute). Kaya sinasabi na ang katha o kwento ay walang humpay napaghahanap ng

realidad. Hinahalughog ang isipan at damdamin, at tuloy na nililirip ang kanyang mga

hangarin at mithiin, ang kanyang mgapangamba at pagkasiphayo, ang kanyang ligaya

at lumbay, pati ang mga hamon at pagpupunyagi.

Isa sa mga nakapaloob sa mga akda ay ang tema at mensahe. Mayroong mga

pagakakaiba ang tema at mensahe sa maikling kwento. Ang tema ay ang

pangkalahatang kaisipan na nais palutangin ng may akda sa isang maikling kwento. At

ang kaisipag ito ang binibigyang layang makintal sa isipan ng mga

mambabasa.Maaaring maging tema ang mga sumusunod palagay sa mga naganap na

pangyayari sa lipunan, obserbasyon ng may-akda tungkol sa ugali ng tao, paniniwala sa

isang katotohanan o pilosopiyang tinatanggap ng tao sa buong daigdig sa lahat ng

panahon o ang dahilan ng pagkakasulat ng may-kada. Ang mensahe naman ang

tuwirang panganga ral o pagsesermon ng manunulat sa mambabasa.

Dulot ng modernong panahon at pagbabago sa lipunang ginagalawan,

ang mga paksain at tema sa mga maikling kuwentong ay nagbabago na rin. Ang mga

dating paksa na tradisyunal ay unti-unti nang napalitan ng mga walang takot na paksa

sa kuwento na dati’y iniingatan pang matalakay. Isinulat ni Tolentino (2002) sa kanyang

artikulo ang kanyang paniniwala na isa sa mga pamantayan sa pagpili ng

pinakamabuting kuwento ng taong 2000 ay ang pagkakaroon ng bawat akda ng kanya-

kanyang advocacy o ipinaglalaban. Ito ay mga seleksyong pumapanig sa interes ng

lipunan. Kung kaya’t sa pagbabago ng realidad at mga tunay na pangyayari sa

kasalukyang panahon, gayundin ang pagsunod sa mga paksain o tema para maging

patok sa panlasa ng mga mambabasa. Halimbawa ng mga paksang ito ay tumatalakay

sa sekswalidad, diskriminasyon, pagbabago sa pamilya gaya ng pagbuwal sa

stereotype na uri nito at pagbubukas sa mundo ng single parenthood, sakit,

kapansanan at kamatayan. Ito ay may sari-sariling kakanyahan kung kaya’t nagwagi,

napansin, at naging patok din sa panlasa ng mga batang Pilipino. Ang mga akdang ito

ay nagwagi batay sa nilalaman at iba pang sangkap na taglay nito ngunit sa iba’t ibang

panahon. Dahil sa kadahilanang ito kaya nagsagawa ang mananaliksik ng isang

pagsusuri sa mensahe at tema sa piling mga akda.

Ang nasabing pag-aaral ay gagawin sa Maloro Integrated School (MAIS) na

matatagpuan sa Maloro, Tangub City, Misamis Occidental, Pilipinas at makikita sa

hilagang bahagi ng Mindanaw, napabilang ito sa Rehiyon X.

 Ang nasabing pag-aaral ay naglalayong masuri at mapaghambing

ang mga tema at mensaheng nakapaloob mula sa mga piling maikling kwento.

Batayang Teoritikal

Ang maikling kwento ay isang maikling sanaysay hinggil sa isang pangyayaring

kinasasangkutan ng isa o ilang mga tauhan at may iisang kakintalan o impresyon

lamang at madalas ay batay sa tunay na mga pangyayari. Ito ay may layuning

magsalaysay ng mga pangyayari sa buhay ng pangunahing tauhan. Nagtataglay ng

mga katutubong kaugalian ng mga Pilipino na kailang mahubog sa bawat mag-aaral. Ito

rin ay isang maiksing salaysay na naiaangkop sa tunay na buhay ng mga mambabasa.

Ang kadalasang pinapaksa nito ay tungkol sa kaugalian ng mga tauhan.Tulad ng tula at

nobela, ang maikling kwento ay isa ring paggagad ng realidad at nag-iiwan ng

kagandahang asal na pagiging maka-Diyos, makakalikasan, makatao at makabansa.

Ayon sa dalumat ni Christine Joy Aguila na “ Isang Salamisim sa Pagkabata:

Pagsusuri, Pagtuklas, at Ebalwasyon sa mga Kuwentong Pambata (2000) na Nagwagi

sa Gantimpalang Palanca sa Panitikan”, ang mga mag-aaral ay unti-unting nawawalan

nsg interes sa pagbabasa ng maikling kwento dahil sa mga iba’t ibang salik tulad ng

mga makabagong teknolohiya. Kadalasan rin sa mga mambabasa ay hindi

nakapagbibigay tuon o pansin at halaga sa mga mensahe at tema na nakapaloob sa

mga akdang binabasa.

Ayon naman kay Edgar Allan Poe, ang ama ng maikling kwento, isang akdang

pampanitikan ang maikling kwento na liksha ng guni-guni o bungang isip na hango sa

isang tunay na pangyayari sa buhay. Ito ay nababasa sa isang tagpuan, nakapupukaw

ng damdamin at mabisang nakapagkikintal ng diwa o damdaming may kaisapan.

Dagdag pa niya, tinatalakay rin ng maikling kwento ang natatangi at mahahalagang

pangyayari sa buhay ng pangunahing tauhan. Ito ay nagpapakita ng isang

makabuluhang bahagi ng buhay ng tao. Walang hanggan ang maaring paksain ng

manunulat ng maikling kwento. Ang mga kwento’y maaring maging hango sa mga

pangyayari sa totoong buhay, at maaari rin namang patungkol sa kababalaghan at mga

bagay na hindi maipaliwanag ng kaalaman.

Ayon naman sa dalumat na dalumat na “Meta Analisis sa Pagsusuri ng Maiikling

Kwento sa mga Tesis at Disertasyon ni Dr. Regina I. Cuizon, ang maikling kwento ay

isang universal na kultura. Nagdulot ito ng refleksyong mula sa tiyak tungo sa

pinakamataas na diwa upang maging makabuluhan ang karanasan ng sanlibutan.

Nasabi nina Kraenkel at Wallen (2003) na ang maikling kwento ay makapagdulot

ng mga pagbabago sa buhay. Ang mga aral, mensahe at tema ay naging gabay sa

mga gawaing araw-araw at naging bukas sa anumang hamon sa buhay, naging

batayan din sa pagdesisyon at nagsilbing refleksyon sa mabubuting tahakin sa buhay.

Ayon kay Tolentino (2002) ang publikasyon ng mga maikling kwento ay limitado

ngunit patuloy pa rin ang produksiyon ng kwenyo. Sa kasalukuyan ang publikasyon nito

upang makahimok sa pagbasa at pagsuri ng maikling kwento.Ipinaliwanag naman ni

Tiempo (1995) na hindi biro ang pagsuri ng kwento. Pinatunayan lamang ni kailangan

ng masusuing pagkilatis sa mga detalyeng nakalahad. Ayon kay Herb Leibacher (2010),

ang pagbabasa ng maikling kuwento ay nakakatulong sa kabataan dahil ito ay

nagtuturo ng mga moral na leksiyon sa isip nila na magagamit nila sa kanilang

pagtanda.

Pinanindigan naman ni Rivera (1982), ang panitikan ay nakikipagsabayan sa

pag-imbulog ng kaunlaran at kasama na rin dito ang pagbabago sa mga paksang-uri ng

panitikang Pilipino. Ang maikling kuwentong na patuloy na namamayagpag sa

kasalukuyang panahon sa tulong ng iba’t ibang institusyon na nagpapaunlad rito ay

nanatiling bukas sa iba’t ibang pamamaraan na nagpapayaman dito. Mahalagang salik

ang mga kabataang target na tagapagtangkilik nito.

Ang mananaliksik ay nangalap ng mga sampol na mga pilling maikling kwento

sa iba’t ibang panahon upang maging pangunahing instrumento sa gagawing pag-aaral.

Ang nasabing pag-aaral ay deskriptibong pagdalumat at ang paraan sa pag-aanalisa at

pag-iinterpreta sa mga datos na nakalap ay kwalitatib.

 Mga Piling Maikling
Kwento sa panahon ng:

 Bago dumating ang

Kastila
 Kastila Mga Tema at
 Amerikano Mensaheng
 Hapon nakapaloob sa bawat
 Aktibismo piling akda
 Bagong Lipunan
 Kalayaan
 Republika
 Kasalukuyan

Figyur 1: Iskimatikong Dayagrama

Paglalahad ng Suliranin

Layunin ng pag-aaral na ito na magsiyasat at magsuri ang mga

piling maikling kwento.

Layunin din nitong masagot ang mga sumusunod na mga

katanungan:

1. Ano-ano ang mga mensaheng nakapaloob sa mga piling maikling kwento?

2. Ano-ano ang mga temang nakapaloob sa mga piling maikling kwento?

3. Ano-ano ang mga saytasyon ang ginamit sa bawat akda upang mapalutang ang

mensahe at tema nito?

Kahalagahan ng Pag-aaral

Ang pag-aaral na ito ay magiging makabuluhan at kapaki-pakinabang sa mga

sumusunod:

Guro. Ang resulta ng pag-aaral na ito ay makakatulong sa mga guro upang maging

isang daan o opurtunidad na maipabatid sa mga mag-aaral ang kahalagahan ng

maikling kwento na may kaakibat na aral at kaalaman tungkol sa mga tema at

mensaheng ginamit mga akda sa bawat panahon. Sa pamamagitan ng pag-aaral na ito

ay malilinang ang isip ng mga guro na mas pagtuunan ng pansin ang pagbabahagi sa

mga mag-aaral ng kahalagahan sa pagbabasa sa mga maikling kwento at sa

pagbibigay halaga sa mga mensahe at tema na nakapaloob dito. Magsisilbi ring

inspirasyon ang guro sa kanyang mga mag-aaral na tumahak sa hilig ng pagbabasa at

pag-unawa sa mga mensahe at tema sa mga akdang binabasa.

Mga mag-aaral. Makatutulong ng malaki ang pag-aaral na rin upang mas maintindihan

at mabigyang halaga pa ng mga mag-aaral ang mga mensahe at temang nakapaloob

sa mga piling akda sa bawat panahon. Mas mabibigyan rin nila ng pansin ang

kahalagahan ng pagbabasa at upang mas mapalawak pa nila ang kanilang pag-unawa

sa akdang binabasa.

Mga magulang. Sa pamamagitan ng pag-aaral na ito ay matutulungan ang mga

magulang na mabigyang halaga ang pagbabasa at pag-uunawa sa akdang binabasa ng

kanilang mga anak lalong lalo sa mga mensahe at temang nakapaloob dito.

Administrasyon. Ang bunga ng pag-aaral na ito ay magiging batayan ng

administrador kung ano ang mga tema at mensaheng nakapaloob sa mga piling

maikling kwento sa bawat panahon. Magdudulot ito ng malaking pakinabang sa mga

administrador upang mas mabigyang pansin at halaga ng mga mag-aaral ang

pagbabasa at pagsasabuhay sa mga aral na napulot mula sa mga akdang kanilang

nabasa.

Mananaliksik. Ang pag-aaral na ito ay maaaring magsilbing karagdagang kaalaman at

sanggunian ng mga susunod na mananaliksik na may kaugnayan sa ginawang pag-

aaral.
Pamamaraan ng Pananaliksik

Ang nasabing pamamaraan ng pananaliksik ay naglalaman ng

disenyo ng pananaliksik, lugar na pagdadausan ng nasabing pananaliksik, mga

kagamitan at hakbang sa pangangalap ng mga datos, pagwawasto ng mgakagamitan

at ang Istatistikong paglalapat.

Saklaw at Limitasyon ng Pag-aaral

Natiyak sa pag-aaral na ito ang pagsusuri sa mga mensahe at temang ginamit

sa mga piling maikling kwento.

Ang pag-aaral na ito ay nagsimula sa taong panuruan dalawang libo’t labing

walo hanggang sa taong dalawang libo’t labing siyam. Sumasaklaw ito sa mga piling

maikling kwento sa Pilipinas.Sa pag-aaral na ito, ang mananaliksik ay gumamit ng mga

piling maikling kwento na siyang sinuring mabuti.

Disenyo ng Pananaliksik. Ang palarawan na pananaliksik ang ginamit sa pag-aaral

na ito upang masuri ng mananaliksik ang mga nakalap na mga datos. Kwalitatib din ang

paraang gagamitin sa pag-aanalisa at pag-iinterpreta sa mga datos na nakalap.

Lugar na Pagdadausan ng Pag-aaral

Ang nasabing pag-aaral ay isinagawa sa Maloro Integrated School

(MAIS) na matatagpuan sa Maloro, Tangub City, Misamis Occidental, Philippines at

makikita sa hilagang bahagi ng Mindanao at napabilang sa Rehiyon X.

Mga Kagamitan sa Pag-aaral

Ang mananaliksik ay naganap ng mga sampol ng piling maikling

kwento na napabilang sa iba’t ibang panahon. Ang nasabing mga piling akda ay siyang

pangunahing instrummento upang masuri ang tema at mensahe nito. Ang paraan sa

pag-aanalisa at pag-iinterpreta sa mga datos na nakalap ay kwalitatib. Palarawan rin

ang pagdalumat na gagawin.

Hakbang sa Pangangalap ng ng mga Datos

Kahulugan ng mga Termino

Ang mga sumusunod na salita ay binigyang kahulugan upang maliwanagan at

maunawaan ang paggamit nito sa pag-aaral.

Maikling kwento. Ito ay isang akdang pampanitikan na nasa anyong tuluyan at ito’y

nabubuo sa pamamagitan ng mga pangungusap at talata.

Tema. Ito ay ang pangkalahatang kaisipan na nais palutangin ng may-akda sa isang

kwento.
Mensahe. Ito ay ang tuwirang pangangaral o pagsesermon ng manunulat sa

mambabasa.
 Tsapter 2

PRESENTASYON, ANALISIS AT INTERPRETASYON NG MGA DATOS

Ang tsapter na ito ay naglalahad ng mga resulta, analisis at interpretasyon batay

sa mga nakalap na mga datos.

Talahanayan 1

Ang bawat piling akda ay isa-isang binasa at sinuri ng mananaliksik. Sa

pagsusuri, kumuha ng mga saytasyon ang mananaliksik mula sa akda na siyang

ginamit upang mapalutang ang mensahe at tema nakapaloob sa bawat akda.

Panahon Pamagat ng Akda May-akda Tema Mensahe

Bago dumating Ang alamat ng Pag-ibig Ang paglalaan ng oras sa
ang Kastila Pasig minamahal upang mapabatid
ang kanyang kahalagahan sa
iyong buhay.
Kumintang Kabayanihan Ang pagtulong at
pagmamalasakit sa kapwa ay
higit na mahalaga.
Kastila Lupang Tinubuan Pagmamahal Pagmamahal sa pamilya at
sa pamilya at pagpapahalaga sa bawat
sa bayan. araw na kasama sila at
pagmamahal sa lupang
sinilangan.
Nagbibihis na ang Brigido Mga Hindi lahat ng pagbabago ay
Nayon Batumbakal pangyayari maganda
noon at
ngayon
Amerikano Walang Panginoon Deogracias A. Paglaban sa Huwag tayong mang-api ng
Rosario karahasang kapwa. Ang kasakiman ang
nararanasan. magdudulot sa atin ng
kapahamakan. Huwag rin
nating ilagay sa ating kamay
ang batas.

Hapon Uhaw ang Tigang Liwayway Uhaw/ Sabik Huwag magmadali sa pag-
na Lupa Arseo sa pag-ibig ibig sapagkat may tamang
panahon ang lahat ng bagay
lalong-lalo na ang pag-ibig.
Ang kamatayan ni Efren R. Kasamaan at Huwag punatay ng tao gaya
Tiyo Samuel Abueg Kasakiman ng utos ng diyos. Nararapat
nating panagutan ang lahat
ng ating mga magawang
kasalanan at harapin at itama
ang lahat ng mga mali.
Aktibismo Tata Selo Rogelio Sikat Kasamaan at Ang panggigipit sa mga
Kasakiman mahihirap ay isang karumal-
dumal na gawain lalong lalo
na sa mga taong walang
kalaban-laban.
Bagong Sandaaang Damit Fanny Garcia Ang hindi Hindi lahat ng mga bagay ay
Lipunan pantay pantay kailangan makita ng mga
na pagtingin at mata sapagkat minsan ang
kawalan ng katotohana’y nadarama.
galang sa iba Ang paghuhusga rin sa
dulot ng hindi kapwa ay walang naidudulot
pantay pantay ng maganda sa sarili.
na estado sa
buhay.
Ang Kulapi Benjamin P. Paghuhusga Huwag tayong manghusga
Pascual sa kapwa ng kapwa batay sa panlabas
batay sa nitong anyo sapagkat hindi
panlabas na lahat ng mga nakikita ay
anyo. totoo.
Kalayaan Kasalan sa Nayon Eleuterio P. Pagpapakitan Ang pangungutang ng mga
Fojas g gilas Pilipino maipakita lamang sa
lahat na siya ay maykaya sa
buhay.
Ang paglalayag sa Genoveva E. Ang pagiging Ang pagpapatawad at hindi
puso ng isang bata Matute inosente ng pagtatanim ng galit sa kapwa
 mga bata. ang higit na pinagpapala ni
Bathala. Matuto tayong
magpakumbaba at
magpahalaga sa ating
kapwa.
Republika Kwento ni Mabuti Genoveva E. Pagsusuot ng Ang lahat ng suliranin sa
Matute maskara buhay ay may solusyon
basta’t manalig lamang tayo
sa ating Panginoon.
Kasalukuyan Aking mga alaala Melvin Pag-aalsa ng Kailangan iukit natin sa ating
sa mga alaala ng Hernandez mga kabataan puso at isipan ang tradisyon
isang panahon ng panulaan. Sumulat tayo
ng tula ng may masining na
wika at istraktura.
Si Maymay at ang Pagmamahal Huwag magpadala sa galit o
kanyang Aso at sa mga hayop inggit. Ayusin rin natin ang
Pusa problema sa pamamagitan
ng pag-uusap dahil minsan
ang parusa ay hindi rin
mabisa, mas lalo nitong
mapapalala ang sitwasyon.
Madaling nakakapag-lambot
ng puso ang kabutihan

Makikita sa loob ng talahanayan ang mga piling akda at ang panahong

kinabibilangan nito. Sinuri ang bawat akda kung kaya’t napalutang ang mga mensahe at

tema na nakapaloob dito.

Talahanayan 2

Kinuha ang mga saytasyon ng bawat akda na naglalahad ng tema ng akda at ang

bawat tema ay binigyang ng interpretasyon.

Akda Saytasyon Pagsusuri

Ang alamat ng “Palibhasa’y tahimik ang gabi at sariling- Inilalahad sa bahagi ng alamat
Pasig sarili nila ang daigdig, paulit-ulit na ang pagsusumpa ng binata ng
sinasambit ng binate ang kanyang pag- wagas at tapat na pag-ibig niya
ibig at pangako sa dalaga…” para sa dalaga.
 Kumintang “Dahil sa kanyang galing sa mano-
manong pakikipaglaban, natalo niya ang
lahat ng buwaya at baboy ramo, pinatay
niya ito at pinagpira-piraso. Ngunit, ang
sawa na may ulo ng babae ay nakatakas
at humanap ng ibang matitirhan.”
Lupang Tinubuan “Sandaling nag-ulap ang lahat ng
kanyang paningin. Nilunod ang kanyang
puso ng matinding dalamhati at ng
malabong pakiramram na siya man ay
dumaranas ng isang uri ng kamatayan.
Balisa at nagsisikap ang dibdib ng
damdaming ito, Si Danding ay dahan-
dahang lumayo at nagpaunang bumalik
sa bahay.”
Nagbibihis na ang "Ngunit iba na ang lakad ng panahon
Nayon ngayon, Ka Tonyo,” ang tugon ng isang
kararating lamang.”Noon po’y inuuri ans
mga manginggibig.Hindi katangian ang
pagging anak ng isang
kapitan.Minamabuti pa noong
kapanahunang iyon ang marunong
humawak ng pamitik ng araro.”
Walang Panginoon “Ngunit si Marcos, isang manggagawang
hubog sa palihan ng bagong panahon,
lumaki ang puso sa mga pagtitiis. Naging
maluwag nga ang kanyang dibdib sa
pagtanggap ng pang-aapi ng may-lupa.
Hanggang noong bago mamatay si Anita,
akala niya'y maaari pa siyang makalunok
ng bagong pag-upasala ng itinuturing
niyang panginoon. Datapwat nang
tanggapin niya ang utos ng hukuman na
pinaalis sila roon, talagang nagdilim ang
kanyang isip. Noon pa'y naisip na niyang
gawing batas ang kanyang kamay,
yamang hindi na niya matatamo ang
katarungan sa hukuman ng mga tao.”
Uhaw ang Tigang na “Nasa mga palad pa rin ni Ina ang
Lupa kaliwang kamay ni Ama: Sabihin mo,
mahal ko, na maaangkin ko na ang
kaligayahan ko...
Kinagat ni Ina nang mariin ang kanyang
labi at nang siya’y mangusap ay hindi ko
Inilalahad sa bahagi ng epiko ang
pagiging bayani ni Baltog
sapagkat nakipagsapalaran siya at
sumuong sa panganib, mahanap
lamang ang tamang lugar na
maaaring tirhan ng kanilang mga
nasasakupan.
Hindi natin maikakaila na lubos
tayong nasasaktan sa pagpanaw
ng ating mga mamhal sa buhay
sapagkat mahal na mahal natin
sila. Isa na rito ay si Danding na
labis na nasaktans a pagpanaw ng
kanyang lolo.
Inilalahad sa akda na iba na ang
kalakaran noon at ngayon. Kung
noon ay sinasagot ng dalaga ang
mga manliigaw na binate batay sa
kanyang ugali (sipag at talino) at
tapat na pag-ibig samangtalang
ngayon naman ay sinasagot nan g
dalaga ang binatang mayaman,
sikat at makapangyarihan.
Inilalahad sa bahagi ng akda ang
pagtatanim ng galit ni Marcos
laban kay Don Tiago at ang
pagbabalak niyang paggawa ng
masama dito na nagpapakita
lamang ng paglagay niya ng batas
sa kanyang kamay. Inilalahad din
ang paglaban niya laban sa
kanyang karahasang naranasan.
Inilalahad sa akda ang pakiusap
ng kanyang ina sa kanyang ama
na kahit sa huling sandali ng
hininga nito ay masabihan at
maramdaman niyang siya’y
minahal nito bilang asawa at
 naaming kay Ina ang tinig na
yaon: Maaangkin mo na, mahal ko!
Ang init ng mga labi ni Ina ang kasabay
ng kapayapaang nanahanan sa mga labi
ni Ama at nasa mga mata man niya ang
ilaw ng pagkabigo sa pagdurugtong sa
isang buhay na wala nang luhang
dumadaloy sa mga iyon: natitiyak niya
ang kasiyahang nadama ng kalilisang
kaluluwa...”
bilang isang babae na kalian man
ay hindi niya naranasa ngunit siya
ay bigo. Namatay ang ama ng
bata nang hindi man lang nagsisi
na hindi ang kanyang ina ang
minahal sa kanyang buong buhay.

Ang kamatayan ni “Sumigaw siya ng paulit-ulit na Inilalahad sa bahagi ng akda ang

Tiyo Samuel sigaw na bumatak sa kanyang mga litid kasakiman at kasamaan ng
sa leeg at si Ligaya ay nanlabo sa kanyang Tiyo Samuel sapagkat
kanyang paningin at ang lahat ay umikot pilit siyang inilalayo sa kanyang
at siya ay tinangay at sa pagtangka minamahal na babae. Kinamkam
niyang pigilin ang pag-ikot na iyon ay din ang ari-ariang kanyang
napahawak siya sa kanyang baywang at mamanahin sana.
nagapgap niya ang balisong at napahigpit
ang paghawak niya roon hanggang sa
iyon ay mahugot at sa pag-ikot niya,
ipinaghalihaw niya ang balisong na iyon,
sapagkat may nakabibinging halakhak na
sumusunod sa kanya sa pag-ikot at
pagdilat niya ay nababanaagan niya ang
kanyang Tiyo Samuel, ang maluwang na
bibig ay waring isang hayok na bunganga
ng dambuhalang sa ilang sandali pa ay
lalagom sa kanya.
Mahigpit ang pagkakaapol, itinaas niya
ang balisong at sa isang kisap- mata ay
lumabas siya sa nag-uumikot niyang
paningin at ang patalim ay ibinaon niya sa
dibdib ng humahalakhak niyang Tiyo
Samuel.”
Tata Selo “Nasa may sangka po ako nang Inilalahad sa akda ang kasakiman
dumating ang Kabesa. Nagtatapal po ako ng kabesa at ang kanyang
ng pitas na pilapil. Alam ko pong kasamaan sapag kat kinamkam
pinanonood ako ng kabesa, kung kaya po niya ang lupaing sinsasaka ni Tata
naman pinagbuti ko ang paggawa, para Selo ay basta-basta nalang siyang
malaman niyang ako po’y talagang pipapaalis at sinasaktan ng pisikal.
malakas pa, kaya ko pa pong magsaka.
Walang anu-ano po, tinawag niya ako at
nang ako po’y lumapit, sinabi niyang
makakaalis na ako sa aking saka
sapagkat iba na ang magsasaka.
 ‘Bakit po naman, ‘Besa?’ tanong ko po.
Ang wika’y umalis na lang daw po ako.
‘Bakit po naman, ‘Besa?’ Tanong ko po
uli, ‘malakas pa po naman ako, a’
Nilapitan po niya ako. Nakiusap pa po ako
sa kanya, ngunit ako po’y… Ay!
Tinungkod po niya ako ng tinungkod nang
tinungkod.”
Sandaaang Damit
“Ang panunukso ng mga kaklase
ay hindi nagtatapos sa kanyang mga
damit. Tatangkain nilang silipin kung ano
ang kanyang pagkain at sila’y
magtatawanan kapag nakita nila na ang
kanyang baon ay isa lamang pirasong
tinapay na karaniwa’y walang palaman.”
Ang Kulapi “Sa pangyayaring iyon ay inisip pa rin ni
Aling Martha na ang nangyari sa bata ay
kapalit ng pagkuha ng kanyang kalupi.
Pagkauwi ng bahay ni Aling Martha ay
nagtaka ang mister nito kung saan galing
ang pinamili gayong naiwan nito ang
pitaka sa bahay. Namutla si Aling Martha
sa narinig. Sa pagkakataong iyon ay
nawalan ito ng malay.”
Kasalan sa Nayon
““Mukhang malakasan ang kasal ni
Alberto,” ang salitan ng isa’t isa sa
pagupitan ni Isyo nang Sabadong iyon.
“Talagang ganyan tayong mga taganayon
kung napapasubo,’ ang nakangiting tugon
ng isang matandang kasalukuyang noong
ginugupitan ni Isyo.”
Inilalahad sa bahagi ng akda ang
hindi pantay-pantay na turing sa
iba dahil sa estado sa buhay.
Tulad na lamang ng batang
mahirap, palagi siyang tinutukso
sapagkat siya ay mahirap lamang
kung ihahambing sa mga
mayayaman niyang mga kaklase.
Paulit-ulit rin ang kanyang damit,
marumi at puno ng selyo. Wala rin
siyang masarap na baon tuwing
reses.
Inilalahad sa akda ang
panghuhusga sa kapwa batay sa
panlabas na anyo nito. Tulad na
lamang ni Aling Martha, nang
mapansin niyang nawawala ang
kanyang pitaka ay agad niyang
pinagbintangan ang batang
gusgos na tulad rin niya ay
bumibili ng isda. Pinagbitangan
niya ang bata ay pinakulong. Hindi
niya pinakinggan ang paliwanag
ng bata sapagkat ayon sa kanya
ang bata ang siyang nagnakaw sa
kanyang pera.
Inilalahad sa akda ang
pagpapakitang gilas ni Mang
Ambo sa kanilang kababaryo sa
pamamgitan ng pagpapakasal sa
kanyang anak na si Alberto nang
magarbo. Inilalahad din ang
kanyang pagpapasikat sa kanilang
baryo.
Ang paglalayag sa Inilalahad sa bahagi ng akda ang
“Naisip ko: Napopoot siya sa akin. Sa
puso ng isang bata pagiging inosente ng mga bata.
munti niyang puso’y kinapopootan niya Inilalanhad din na kung ano ang
iyong ipinapakita sa kanila ay siya
ako ng pagkapoot na kasintibay ng
ring ipapakita nila sa iyo ngunit
pagmamahal na iniukol niya sa akin hindi mapagtanim ng sama ng
loob ang mga bata. Bagama’t
nitong mga huling buwan. Ang isa mang
matampuhin ay madali naman nila
batang namulat sa pag-iisa at sa itong nalilimutan at nawawala rin.
kalumbayan ng pag-iisa’t kawalan ng
pagmamahal ay makadarama rin sa
kawalan ko ng katarungan. Ngayo’y paalis
na siya, ang naisip ko nang may kapaitan
sa puso.”
Kwento ni Mabuti Inilalahad sa bahagi ng akda ang
“At sapagkat natuklasan ko ang
pagiging matatag sa lahat ng
katotohanang iyon tungkol sa kanya, panahon gaya ni Mabuti.
Inilalahad din ang pagsusuot niya
nagsimula akong magmasid, maghintay
ng maskara sa harap ng ibang tao
ng mga bakas ng kapaitan sa kanyang upang hindi siya kaawaan at pag-
usapan. Ang pagtitiis niya rin at
sinasabi. Ngunit, sa tuwina, kasayahan,
pagtitimpi ang higit na
pananalig, pag-asa ang taglay niya sa nagpapunyagi sa kanya.
aming silid-aralan. Pinuno siya ng maririkit
na guni-guni ang aming isipan at ng mga
tunog ang aming pandinig at natutuhan
naming unti-unti ang kagandahan ng
buhay. Bawat aralin naming sa panitikan
ay naging isang pagtighaw sa kauhawan
naming sa kagandahan at ako’y
humanga.”
Aking mga alaala sa Sa bahagi ng akdang ito,
“Noong nabalitaan kong sinunog ng isang
mga alaala ng isang inilalahad ang pag-aalsa ng mga
panahon grupo ang ilang kopya ng libro sa isang kabataan. Ang pagpapakita ng
mga kabataang Pilipino ng
demonstrasyon, naalala kong ang mga
kanilang tunay na damdamin sa
panahon na nagkausap kami ni Jacob pamamagitan ng panulaan.
Laneria. Maniwala kayo, hindi sya
natatakot o nagsisisi sa mga pinagsusulat
 nya. Sawang-sawa na sya sa Pilipinong
masayahin, mapagtiis, mapagdasal. Wala
namang nangyayari. Bigyan naman ng
pagkakataon ang Pilipinong galit,
matapang, kayang pamahalaan ang sarili
at kolektibong kapalaran.”
Si Maymay at ang Sa bahaging ito, inilalahad ang
“Ipinangako ni Maymay na hinding-hindi
kanyang Aso at pamamahal ni Maymay sa
Pusa na niya papagutoman muli si Bruno. kanyang aso, ang pagpapatawad
at ang pagsisisi sa kanyang
Nagsisi rin siya sa ginawa niya sa aso at
parusang ibinigay dito. Mahal na
ipinangako niya sa sarili na hinding-hindi mahal ni Maymay ang kanyang
alagang aso at puso.
na niya paparusahan ang mga alaga kahit
ano pa man ang mangyari.”

Talahanayan 3

Kinuha ang mga saytasyon ng bawat akda na naglalahad ng mensahe ng akda

at ang bawat tema ay binigyang ng interpretasyon.

Akda Saytasyon Pagsusuri

Ang alamat ng “Isang gabing maliwanag ang buwan
Pasig naganyak ang magsing-irog na
mamangka sa matahimik at malalim na
ilog na noon ay namumuti sa liwanag ng
buwan at mga bituin. Isang maliit na
lunday ang kanilang sinakyan. Ang binate
ay sumasagwan at ang dalaga naman ay
payapang nakaupo habang nilalaro ng
kanyang kayumangging mga daliri ang
malakristal at bumubulang tubig.”
Kumintang “Iginala ni Baltog ang mga mata. Nakita
niya ang mga tao sa kanilang kaawa-
awang kalagayan. Nakita niya ang gutom
at sa mukha ng bawat bata. Nakita niya
ang panghihina sa bawat mukha ng
ama't-ina. Siya din ay nalungkot.”
Inilalahad sa bahaging ito ng akda
ang pagbibigay ng oras para sa
minamahal upang maipabatid na
siya ay mahalaga sa iyo. Tulad na
lamang ng ginagawa ng
magkasintahang Paz at Fernando.
Ang pagtulong ni Baltog sa
kanyang mga nasasakupan ay
nagpapakita lamang ng
papahalaga niya sa mga ito.
Kailangang tulungan natin ang
ating kapwa at bigyang halaga
sapagkat sila rin ay tulad nating

Lupang Tinubuan “Ang libingan ay nasa gilid ng simbahan,
bagay na nagpapagunita kay Danding ng
sumpa ng Diyos kay Adan sa mga anak
nito, at ng malungkot at batbat – sakit na
pagkakawalay nila, na kamatayan lamang
ang lubusang magwawakas. Nagunita
niya na sa maliit na bakurang ito ng mga
patay na nakahimlay ang alabok ng
kanyang ninuno, ang abang labi ng
Katipunan, ng mga pag-asa, pag-ibig,
lumbay at ligaya, ng palalong mga
pangarap at mga pagkabigo na siyang
pumana sa kanya ng kanyang angkan.
Magaan ang pagyapak ni Danding sa
malambot na lupa, at sinikap niyang
huwag masaling maging ang pinakamaliit
na halaman.”
Nagbibihis na ang “Lumala ang mga sali-salitang nauukol sa
Nayon sinasabing kapalaran ni Derang. Hindi
lamang ginawang tulay ng pagbabatian
kundi kinaladkad na sa lansangan. Kung
nakikita si Derang ay napapailing ang
matatandang nagbabayo ng itso sa
katikot, at may ibinubulong na kung ano
sa katabi na lagi nang nabubuntutan ng
tawanan. Ang labi ng mga dalaga’y
parang hinahatak sa paghaba na
sinusundan ng pag-ismid sa dalagang
kahapo’y mutya ng Tulikan. At kung ang
tininti ang nakikitang may pasang araro,
ang mga magsasaka ay nagkakatinginan
nang lihim, na para bagang sinasabing
”Diyan din pala ang lagpak ng iyong paa.”
Walang Panginoon “Ang totoo, ang naturang kalabaw ni
Marcos ay nakapugal sa hanggahan ng
lupang sarili ni Don Teong. Kung
takipsilim ay isinusuot na lahat ni Marcos
ang pulinas, ang gora, at ang suwiter,
saka dala ang latigong katulad ng pamalo
ni Don Teong. Pagdating niya sa pook na
kinapupugalan ay saka aasbaran ng palo
ang kalabaw hanggang sa ito'y umuungol
na ang alingawngaw ay abot hanggang sa
kalagitnaan ng bayan.”
Uhaw ang Tigang na “Huwag kang palilinlang sa simbuyo ng
tao rin at nasasaktan.
Ang pagmamahal natin sa ating
mga pamilya ang higit na
binigyang pansin sa bahaging ito
ng akda. Kailangang pahalagahan
natin ang bawat araw na kasama
natin sila sapagkat hindi natin
alam kung hanggang kalian natin
sila makakasama.
Hindi lahat ng pagbabago ay
maganda, ito ang pinakamensahe
ng akda na napalutang sa
bahaging ito ng akda. Inilalahad
ang pagbabagong naganap sa
bayan ng Tulikan mula ng
magkaroon ng sementadong
lansangan na kung saan ay
kasabay din ng pagbabago sa
dalagang pilipina na si Derang.
Nawala ang kanyang yumi at
hinhin. Nawala rin ang paggalang
sa kanya ng kanyang mga
kababaryo.
Huwag tayong mang-api ng
kapwa. Ang kasakiman ang
magdudulot sa atin ng
kapahamakan. Huwag rin nating
ilagay sa ating kamay ang batas.
Huwag tayong tumulad kay Don
Teong na sa kanyang pagiging
sakim, masama at gahaman kaya
siya ay ipinahamak ng isang taong
may malaking galit sa kanya na si
Marcos.
Inilalahad sa bahagi ng akda na
 Lupa iyong kalooban; ang uang tibok ng puso
ay hindi pag-ibig sa tuwina...Halos
kasinggulang mo ako nang pagtaliin ang
mga puso namin ng iyong Ina...Mura pang
lubha ang labingwalang taon...Huwag
ikaw ang magbigay sa iyong sarili ng mga
kalungkutang magpapahirap sa iyo
habang-buhay...”
Ang kamatayan ni “Muli, Tumingin! Ligaya sa kanyang Tiyo
Tiyo Samuel Samuel. Saglit na tinging humantong sa
pagyuko, sa paghikbi, sa pagkaligalig ng
balikat. Huwag kang matakot…
pakakasalan kita! Nilapitan siya ng
kanyang Tiyo Samuel. Hinawakan siya sa
bisig at inilayo siya kay Ligaya. Hindi?
Bakit? May pananagutan ako sa kanya!
Sapagkat siya’y hindi para sa iyo. Tingnan
mo’ng balat mo… mestiso ka … tingnan
mo’ng balat niya …kayumanggi! Ano ang
sasabihin ng Papa mong namatay?
Pananagutan ko’ng nangyari sa kanya?
Wala kang pananagutan, Felipe. Aalisin
natin ang sanggol na ‘yan. Madaling alisin
Nakarinig siya ng kaingayan, ng sigawan,
ng takbuhan.”
Tata Selo “Bakit niya babawiin ang saka?” tanong
ng Tata Selo. “Dinaya ko na ba siya sa
partihan? Tinuso ko na ba siya? Siya ang
may-ari ng lupa at kasama lang niya ako.
Hindi ba’t kaya maraming nagagalit sa
akin ay dahil sa ayaw kong magpamigay
ng kahit isang pinangko kung anihan?”
Hndi pa rin umalis sa harap ng istaked si
Tata Selo. Nakahawak pa rin siya sa
rehas. Nakatingin siya sa labas ngunit
wala siyang sino mang tinitingnan.”
Sandaaang Damit “Naroroon din ang drowing ng kanyang
damit pantulog, ang kanyang pansimba,
ang mga sinasabi niyang pamasok sa
paaralan na kailanma’y hindi nasilayan ng
kailangan ay hindi tayo magmadali
sa lahat ng bagay lalong-lalo na sa
pag-ibig sapagakta karaniwang
nasa huli ang pagsisi. Tulad na
lamang ng nangyari sa ama ng
bata na dahil sa kapusukan ay
nabuntis ang kanyang ina at
sapilitang nagpakasal sa kanyang
ina kahit may iba siyang mahal
kung kaya’y hanggang sa huling
hininga ng kanyang ama ay hindi
niya narinig na sinabi ng kanyang
ama ang pagmamahal para sa
kanyang ina.
Huwag nating ilagay sa ating mga
kamay ang batas. Huwag tayong
pumatay ng kapwa gaya ng utos
sa atin ng ating Panginoon. Ipasa-
Diyos na lamang natin ang lahat at
ipagdasal at ang la hat ng bagay
ay may solusyon.
Huwag tayong mang-api ng ating
kapwa bagkus ay ating mahalin.
Kabaliktaran ang nangyari kay
Tata Selo sapagkat siya ay
nakaranas ng karahasan ng isang
taong sakim sa pera at yaman.
Inilalahad sa bahagi ng akda na
hindi lahat ng mga bagay ay
kailangang Makita n gating mga
mata. Tulad na lamang ng batang
 mga kaklase dahil ayon sa kanya’y may isang daang damit na pawat
nakatago at iniingatan sa bahay. guhit lamang sapagkat sila ay
Sandaang damit na pawang drowing mahirap lamang ay walang
lamang.” kakayahang bilhan ng mga
magulang ng mga damit na
kanyang ikinukuwento sa kanilang
klase.
Ang Kulapi “Nang kukuha na ng pambayad ang Huwag nating tularan ang
ginang ay tsaka na lamang nito natanto ginawang panghuhusga ng ale sa
na nawawala na ang kanyang kalupi. batang gusgusin sapagkat hindi
Agad na nataranta at nag-isip. Sa loob- lahat ng ating akala at hinala ay
loob nya ay hiyang hiya sya sa nangyari. tama. Huwag rin tayong
Natitiyak nya na ang batang madungis mangbintang ng kapwa lalo pa’t ito
ang nakakuha ng kanyang kalupi. Agad ay walang kalaban laban sa iyo.
na nagmadali ang ginang upang
mahagilap ang batang sa tingin nya ay
kumuha ng kanyang pitaka.”
Kasalan sa Nayon “Magkano ang inutang mo kay Ingkong Ang pangungutang ay hindi
Karyo para sa kasal ni Alberto?” Tinig solusyon upang ikaw ay sumikat at
yaon ng ina ni Alberto. hangaan ng lahat. Huwag nating
“Tatlong daang piso, hindi pa kasali roon tularan si Mang Ambo na kung
ang dalawang baka. Bukas daw niya saan ay utang lahat ng handa sa
ahalagahan.” Si Mang Ambo ang kasal ng kanyang anak, maipakita
nagsasalita. lang na sila ay nakaluluwag sa
buhay.
Ipinikit ni Alberto ang kanyang mga mata.
Tinakpan ng dalawang palad ang
kanyang mga tainga. Pagkaraan ng ilang
sandali ay muli siyang nakinig.

“Hindi na tayo makakabayad sa

pagkakautang kay Ingkong Karyo.
Hangga ngayon ay hindi pa natin
nababayatain ang ating inutang sa kasal
ni Saro!”
Ang paglalayag sa “Biglang-bigla, ang maitim at pipis na Ang pagpapatawad at hindi
puso ng isang bata mukha ng bata’y nakita ko sa pintuan. pagtatanim ng galit sa ating
Ang mga mata niyang nakipag- kapwa ay napakagandang pag-
salubungan sa aki’y may uugali gaya na lamang ng batang
nagugulumihanang tingin. “Goodbye, mag-aaral. Kahit pa siya ay
Teacher,” aniya. Pagkatapos ay umalis na nasabihan ng mga masasakit na
siya. salita, patuloy pa rin siyang
Nagbalik siya upang sabihin iyon sa akin. gumagalang sa kanilang guro at
Kung gaano katagal ako noon sa ginagawa ang kanyang mga
pagkakaupo ay hindi ko na magunita nakasanayang gawin.
ngayon. Ang tangi kong nagugunita’y ang
 pagpapakumbaba ko sa kalakhan ng
puso ng munting batang yaon, sa
nakatitinag na kariktan ng kanyang
kaluluwa. Nang sandaling yaon, siya ang
aking naging guro.”
Kwento ni Mabuti “Ang pananalig niya sa kalooban ng
maykapal, sa sangkatauhan, sa lahat na,
isa sa mga pinakamatibay na aking
nakilala. Nakasasaling ng damdamin.
Marahil, ang pananalig niyang iyon ang
nagpakita sa kanya ng kagandahan sa
mga bagay na karaniwan na lamang sa
amin ay walang kabuluhan.”
Aking mga alaala sa “Hilaw na hilaw ang mga tulang pinadala
mga alaala ng isang namin. Hindi pa kami handa sa isang
panahon writing course kaya naghanda nalang sya
ng isang reading course. Wala kaming
kapit sa wika at porma. Sa madaling
salita, sa tradisyon ng panulaan.”
Si Maymay at ang “Subalit, hindi alam ni Maymay na may
kanyang Aso at inggitan na nangyayari sa pagitan nina
Pusa Bruno at Kiting. Isang araw, habang nasa
talyer si Mang Tibo nagtratrabaho at si
Maymay naman ay sumama kay Aling Iña
sa tindahan, nag-away ang dalawa.
Pag-uwi ni Maymay, nagalit siya kay
Bruno. Hindi niya ito pinakain habang
awang-awa siya kay Kiting. Nais ng bata
na matuto raw ang aso kaya ginawa niya
ito kahit masakit rin sa kanya.”
Kailangang tularan natin si Mabuti
na nagging matatag sa kabila ng
mga unos ng buhay. Maging
matatag tayo at manalig sa ating
Panginoon sapagkat lahat ng
suliranin sa buhay ay may
solusyon.
Kailangan iukit natin sa ating puso
at isipan ang tradisyon ng
panulaan. Sumulat tayo ng tula ng
may masining na wika at istraktura
ang mensaheng napalutang mula
sa bahagi ng akda.
Huwag tayong magpadala sa galit
o inggit tulad ng nangyari kay aso.
Ayusin rin natin ang problema sa
pamamagitan ng pag-uusap dahil
minsan ang parusa ay hindi rin
mabisa, mas lalo nitong
mapapalala ang sitwasyon.
Madaling ring nakakapag-lambot
ng puso ang kabutihan
 Tsapter 3

PAGBUBUOD, KONKLUSYON AT REKOMENDASYON

Naglalaman ang kabanatang uto ng buod, konklusyon at rekomendasyon sa

mga nakala na datos.

Buod ng Nilalaman

Nakatuon ang pag-aaral sa tema at mensahe ng mga piling akda sa iba’t ibang

panahon. Ang mananaliksik ay gumamit ng palarawang pamamaraan upang masuri

ang tema at mensahe ng mga piling akda sa bawat panahon. Batay sa pagsusuring

ginawa, lumabas na iba’t iba ang atakeng ginamit ng mga manunulat upang

mapalutang lamang ang mensahe at tema ng bawat akda. Nariyan ang

pagpapaunawang literal at hindi literal.

Konklusyon

Batay sa resulta ng pag-aaral, naital ang mga sumusunod na konklusyon:

1. Gumagamit ang mga may-akda ng iba’t-ibang atake upang mapalutang ang

tema at mensahe ng bawat akda.

2. Gumagamit ng isa o higit pang mga saytasyon.

3. Ang tema at mensahe ng akda ay nakadepende sa panahong kinabibilangan

nito.

Rekomendasyon
 Bunga ng nagawang pag-aral, inirerekomenda ng mananaliksik ang mga

sumusunod:

Sa mga mag-aaral, huwag lamang basta basahin ang mga akda bagkus

ay basahin ito nang may buong pag-unawa. Alamin din ang mga mensahe at

temang nakapaloob dito upang may matutunan o mapulot na aral mula sa

akdang binabasa.

Sa mga guro, ipaunawang mabuti sa mgamag-aaral kung gaano kahalaga

ang pagbabasa nang may buong pag-unawa at ang pagbibigay halaga sa mga

tema at mensaheng nakapaloob dito.

Sa mga susunod na mananaliksik, sana ay gumawa sila ng pag-aaral

tungkol sa mga teknik o mabisang pamamaraan upang mas madaling

maunawaan ng mga mag-aral ang tema at mensahe na nakapaloob sa bawat

akdang binasa.
 SANGGUNIAN

Aklat

Arrogante, Ayuyao at Lacanlale (2004) .Panitikang Filipino

Aguila, Christine Joy (2000). Isang Salamisim sa Pagkabata: Pagsusuri, Pagtuklas, at

Ebalwasyon sa mga Kuwentong Pambata

Barry, Peter. (1995). Beginning Theory. New York: Manchester University Press

Internet

Coursehero.com/file/p4079rq/Kabanata-2-Mga Kaugnay-na-Pag-aaral at Literatura-

Naglalarawan-ang-mga-piling-ng/

Coursehero.com/file/psa0nu/maikling-kwento-na-talagang-marami-itong-mapupulutan-
na-magtutungo-sa-kanilang/

Prezi.com/pts-4mmu2g_i/maikling-kwento/

Slideshare.net/AJBaterna/maikling-kwento-123379449

Slideshare.net/cherryosteria/ang-maikling kwento-panitikan

Teksbok. Blogspot.com/2010/08/ano-ang-maikling-kwento.html

Tl.wikipedia.org/wiki/maikling _kwento

Disertasyon

Dr. Cuizon, Regina I. Meta Analisis sa Pagsusuri ng Maiikling Kwento sa mga Tesis at

Disertasyon

Tolentino (2002) .Ang kanyang paniniwala na isa sa mga pamantayan sa pagpili ng

pinakamabuting kuwento ng taong 2000

MGA APENDIKS