Prezentacje maturalne MATURA z

Do tematów

Kobieta Kobieta demoniczna Uwodzicielka Femme fatale

Przedstaw motyw kobiety demonicznej w wybranych tekstach

kultury różnych epok.
Przykładowy plan prezentacji
Ramowy plan wypowiedzi
Określenie problemu
Motyw kobiety demonicznej jest ponadczasowy. Tego
typu kobiety spotykamy już w mitologii greckiej i Bi-
blii. Ten motyw był szczególnie atrakcyjny w niektó-
rych epokach – zwłaszcza w modernizmie.
Kolejność prezentowanych argumentów
• Kto to jest kobieta demoniczna? Czym się charak-
teryzuje? Skąd pochodzi pojęcie „demoniczność”?
• Pierwsze kobiety demoniczne: Afrodyta i Salome
• Lady Makbet – kobieta demoniczna a pragnienie
władzy
• Salonowa femme fatale – Izabela Łęcka
• Modernistyczne kobiety modliszki – Ewa, bohater-
ka Śniegu Przybyszewskiego
• Wiejska uwodzicielka – Jagna z Chłopów
• Motyw kobiety demonicznej w prozie i grafice Bru-
nona Schulza
• Kobiety demoniczne w filmach:
– Podlotek: I Bóg stworzył kobietę, Lolita
– Fatalne skutki pewnej nocy – Fatalne zauroczenie
Wnioski
Kobiety fatalne do dziś fascynują twórców. Ich poja-
wianie się w dawnych epokach w pewnej mierze moż-
na tłumaczyć patriarchalnymi wzorcami kultury. Ale
pojawiają się do dziś – czyżby potwierdzały tezę o złu
tkwiącym immanentnie w charakterze kobiety?

Jak zacząć?
1. Przede wszystkim zastanów się, kto to taki kobieta demoniczna?
Kobieta demoniczna, kobieta wamp, kobieta modliszka, femme fatale, demon
seksu to określenia kobiety bardzo atrakcyjnej, ale takiej, która przynosi zgubę, sprowa-
dza na mężczyzn nieszczęście, łamie im serca, karierę, a wreszcie niweczy ich całe życie.
Określenia te zrobiły zawrotną karierę pod koniec XIX w., w dobie modernistyczne-
go dekadentyzmu. Naturalnie ten niebezpieczny, a jednocześnie niezwykle pociągający
typ kobiety fascynował mężczyzn od zawsze. Dla tych demonicznych – przyciągających,
a zarazem niedostępnych niewiast – byli w stanie zrobić wszystko, nie bacząc w ogóle na
konsekwencje swych czynów. W mitologii greckiej archetypami kobiety demonicznej,
fatalnej były Afrodyta i Kirke, w tradycji biblijnej – Salome.

2. Zastanów się, skąd pochodzi pojęcie „demoniczność”.

2.Zastanów
Określenie „demoniczna” pochodzi od greckiego pojęcia daimon, co oznacza nadprzy-
rodzoną potęgę, dolę, charakter człowieka, jego – złego lub dobrego – ducha. Natomiast
w dawnych wierzeniach ludowych demon to istota nadprzyrodzona o cechach na wpół
ludzkich, na wpół groźna (tylko czasami dobrotliwa).
Najważniejszymi demonami były diabły. W słowiańskiej demonologii istoty demo-
niczne to rusałki porywające młode dziewczęta, chłopców i dzieci, topielice wciągające
ludzi do wody – co charakterystyczne – owe demony na ogół mieszkały w ciałach kobiet!

1
 Prezentacje maturalne MATURA z

Bibliografia podmiotu
Układ treści Literatura
1. Pierwsze kobiety demoniczne • William Szekspir, Makbet
• Bolesław Prus, Lalka
Archetypem kobiety demonicznej jest Afrodyta – grecka bogini miłości ogarniającej
wszystkich bogów i ludzi oraz miłości zmysłowej. Rozróżniano Afrodytę Uranię (nie- • Stanisław Przybyszewski, Śnieg
biańską) jako boginię miłości czystej i szlachetnej oraz Afrodytę Pandemos (czczoną • Władysław Reymont, Chłopi
przez cały lud) jako bóstwo miłości pospolitej, fizycznej, a nawet wulgarnej. Była żoną
• Oscar Wilde, Salome
Hefajstosa i kochanką boga wojny, porywczego, namiętnego Aresa, a także Hermesa,
Adonisa, Anchizesa. Jej wdziękom nie mógł się także oprzeć sam Zeus. • Bruno Schulz, Sklepy cynamo-
Piękna bogini, stworzona z piany morskiej, rozkochiwała w sobie prawie wszystkich nowe
mężczyzn, co naturalnie nie zjednywało jej sympatii u innych bogiń, np. Hery. Afrodyta
nie znosiła sprzeciwu – jeśli ktoś nie poddawał się jej woli, potrafiła się mścić. Jej gniew Grafiki Schulza
okazał się zgubny dla bogini Eos, którą ukarała za związek z Aresem, dla córek Kinyra-
sa na Pafos, które zmusiła do uprawiania nierządu. Stała się w pewien sposób przyczyną Filmy:
wojny trojańskiej – przekonała Parysa, obiecawszy mu Helenę, by ten na jej korzyść
rozsądził spór między boginiami o to, która z nich jest najpiękniejsza. Oczywiście, ten • Roger Vadim, I Bóg stworzył ko-
konkurs musiała wygrać ona, bogini, której nie można było się sprzeciwiać. bietę
Kolejnym archetypem kobiety demonicznej jest Salome, córka Herodiady. Jej oj-
czym, Herod Antypas, zachwycony urodą i zmysłowym tańcem Salome przyrzekł spełnić
każde życzenie pięknej księżniczki. Namówiona przez matkę Salome prosi go o poda-
nie jej na tacy głowy Jana Chrzciciela. (Jan Chrzciciel potępił związek Herodiady z He-
rodem Antypasem). Powściągliwie przedstawiona historia Salome (imię księżniczki nie
było wymienione) w Ewangelii Marka i Mateusza dała możliwość różnym interpreta- Bibliografia przedmiotu
cjom psychologicznym.
Wpisane w tę opowieść krwawa erotyka, tajemniczość, zmysłowość pobudzały artys- • Władysław Kopaliński, Słownik
tów różnych epok – w malarstwie inspirowali się nimi: Giotto, Botticelli, Caravaggio, mitów i tradycji kultury
Rubens, Beardsley, w literaturze – choćby Oscar Wilde. • Stanisław Stabryła, Mitologia
grecka i rzymska
• Bruno Schulz, Xięga bałwo-
2. Przedstaw sylwetki innych kobiet demonicznych chwalcza ze wstępem Jerzego Fi-
cowskiego
Krwawa lady, czyli kobieta demoniczna pragnąca władzy
• Jerzy Płażewski, Historia filmu
Przykładem kobiety demonicznej jest lady Makbet, która wykorzystuje miłość męża, francuskiego
by zrealizować swój misternie przemyślany plan. Lady Makbet ma świadomość, że to
• Kazimierz Wyka, Modernizm pol-
ona jest silniejszą stroną w małżeństwie, dlatego też postanawia krok po kroku doprowa-
ski
dzić do tego, by jej mąż zabił króla Dunkana i przejął po nim tron.
Małżonkowie bardzo się kochają, ale samo uczucie lady Makbet nie wystarcza. Nie- • Stanisław Lichański, Chłopi
zwykle ambitna żona rycerza Makbeta pragnie władzy. Wie, że mąż jest pod jej wielkim W. St. Reymonta
wpływem, dlatego też konsekwentnie przekonuje go co do słuszności tej zbrodni. Jej • miesięcznik Film
nalegania, a wreszcie posądzenie Makbeta o brak odwagi i męskości doprowadzają do
okrutnego morderstwa.

Femme fatale arystokratycznego salonu

Przykładem femme fatale z wyższych sfer jest Izabela Łęcka – klasyczna piękność,
kobieta o nienagannych manierach, niewolniczka etykiety i konwenansu. To właśnie
ona złamała życie dojrzałemu Stanisławowi Wokulskiemu, bogatemu kupcowi galante-
ryjnemu, zakochanemu w niej absolutną miłością romantyczną. Gdyby nie trudna sytu-
acja finansowa rodziny Łęckiej, Izabela dosadnie dałaby do zrozumienia Wokulskiemu,
że ich znajomość nie ma żadnej przyszłości (bariera społeczna nie do pokonania), ale
właśnie trudne położenie materialne nie pozwoliło jej na takie rozwiązanie.
Łęcka przez cały czas trzyma na dystans Wokulskiego, bawi się nim. On zaś dla niej
gotów jest zrobić wszystko. Izabela ma tego świadomość, lecz sama myśl, że mogłaby
zostać żoną kupca, na tyle ją przeraża, że nie jest w stanie traktować Wokulskiego jako
ewentualnego wybawcę z jej trudnej sytuacji materialnej. Przyzwyczajona do życia w luk-
susie, wie, iż małżeństwo z kupcem Wokulskim jest dla niej jedyną szansą, by żyć jak
dotąd, i dlatego nie rezygnuje z tej znajomości. Chłodna, niedostępna dla Stanisława,
a dla kuzynka Starskiego aż zanadto uwodzicielska, piękna arystokratka uzmysławia
sobie, iż małżeństwo z Wokulskim jest koniecznością, dlatego też decyduje się na ten

2
 Prezentacje maturalne MATURA z

krok. Tę decyzję niewątpliwie przyspiesza niekłamane zainteresowanie Wokulskim pani

Wąsowskiej. Szczęśliwy Stanisław porzuca dla Izabeli wszystko, zaś Łęcka nie rezygnu-
je z intymnych spotkań z kuzynkiem. Wyobrażenie panny Izabeli o małżeństwie z Wo-
kulskim było wprost niewiarygodne – on ma dawać pieniądze, a ona zatrzyma swoją
niezależność. Jednak do małżeństwa nie dochodzi, przypadkowo podsłuchana przez Wo-
kulskiego rozmowa Izabeli z kuzynem Starskim demaskuje pannę Łęcką.
Izabela swoją postawą doprowadziła Wokulskiego do całkowitego załamania. Bo-
hater próbuje popełnić samobójstwo, nie może zaakceptować faktu, iż przyjęte przez nią
oświadczyny były wyłącznie wynikiem czystej, wyrachowanej kalkulacji.

Oto fragmenty słynnej sceny w pociągu, objawiające cynizm i zło Izabeli:

– I ten medalion – drwił Starski – jest całym prezentem przedślubnym?… Niezbyt hojny
narzeczony: kocha jak trubadur, ale…
– Zapewniam cię – przerwała panna Izabela – że oddałby mi cały majątek…
– Bierzże go, kuzynko, i mnie pożycz ze sto tysięcy… A cóż, znalazła się ta cudowna
blaszka?
– Właśnie, że nie, i jestem bardzo zmartwiona. Boże, gdyby on się kiedy dowiedział…
– Czy o tym, że zgubiliśmy jego blaszkę, czy że szukaliśmy medalionu? – szepnął Starski,
przytulając się do jej ramienia. (…)
– Wiesz, że jesteś zuchwały!…– mówiła przyciszonym głosem panna Izabela.
– To właśnie stanowi moją siłę – odparł Starski
– Zlituj się… Ależ on może spojrzeć… Znienawidzę cię…
„Fatalność” kobiet w Lalce ma na pewno związek z tym, jak były wychowywane – skoro
ich jedyną rolą było odgrywanie lalki salonowej, nic dziwnego, że prawdziwa ich osobo-
wość nie miała szans na zaistnienie.

3. Modernistyczne wcielenie kobiety niszczycielki, kobiety modliszki

Ewa, bohaterka dramatu Stanisława Przybyszewskiego pt. Śnieg, to kobieta demo-
niczna, charakterystyczna dla czasów modernistycznych femme fatale – uwodzi męż-
czyzn, zawsze chce zwyciężać, nie znosi porażek, nosi w sobie destrukcyjną siłę, a jej
podstawowy atut to erotyzm. Ewa nie jest w stanie zaakceptować faktu, że dawny jej
kochanek Tadeusz wyrwał się spod jej mocy i czaru. Szczęśliwe małżeństwo Tadeusza
i Bronki doprowadza ją do szału.
Za wszelką cenę chce je zniszczyć, co jej się skutecznie udaje. Kiedy odwiedza Tade-
usza i próbuje zaprzyjaźnić się z jego żoną, wie, że dawny kochanek nie do końca wyzwo-
lił się spod jej wpływu. Świadczy o tym umeblowanie salonu, które do złudzenia przypo-
mina jej własny. Jej intrygi i manipulacje doprowadzają do samobójstwa prostej,
szlachetnej Bronki. Dramat Przybyszewskiego pokazuje, jaką niezwykłą siłą dysponuje
demoniczna Ewa, a także zawiera tezę mówiącą o niemożności wyswobodzenia się spod
wpływu femme fatale. Przybyszewski, który twierdził, że na początku była chuć…, poka-
zuje, iż od czystej erotyki nie można uciec. Dlatego Tadeusz nie był w stanie obronić
swojego małżeństwa przed demoniczną Ewą.

4. Wiejska femme fatale

Wiejską femme fatale była Jagna z Chłopów Władysława Reymonta. To najpięk-
niejsza dziewczyna zamieszkująca Lipce. Jest obiektem pożądania prawie wszyst-
kich mężczyzn.
Długie, złote włosy, pełna figura, piękne ubrania zdecydowanie wyróżniają ją spo-
śród lipieckich kobiet, które zazdroszczą jej wszystkiego. W powieści Reymonta Jagna
funkcjonuje w dwóch płaszczyznach – realistycznej i mitologicznej. W tej pierwszej
Jagna jest żoną Macieja Boryny i kochanką jego syna Antka. W odbiorze mieszkańców
wsi Jagna to po prostu pełna temperamentu, kochliwa dziewczyna, która nie jest w sta-
nie pohamować swoich popędów erotycznych – uwodzi Antka, wójta, młodego kleryka,
zdradza swojego męża. Staje się przyczyną wszelakich nieszczęść. Nie chce pracować na
polu, woli się stroić i pić wódkę w karczmie. Jest wyzywająca, mieszka w niej demon,
który kusi mężów, wdowców i kawalerów. Jednak gdy Jagna przekracza wszelkie grani-

3
 Prezentacje maturalne MATURA z

ce, co w konsekwencji zaczyna stwarzać zagrożenie dla spoistości gromady, wiejska

społeczność rozprawi się z nią okrutnie. W warstwie mitologicznej Jagna jest uosobie-
niem sił natury, witalizmu, żywiołowości, co wyraża się w jej niczym nieograniczonym
popędzie seksualnym. Jagna po prostu nie jest w stanie tej siły zahamować, jest jak
ziemia, która podlega prawom natury, lecz owa namiętność, erotyzm zdecydowanie
kłócą się z zasadami, którymi rządzi się lipecka gromada. Jagna zostaje wywieziona na
taczce gnoju i nikt jej tak naprawdę nie broni, poza zawsze oddaną jej matką i Mate-
uszem, po którym nikt by się tego nie spodziewał.

5. Dominujące kobiety, mali mężczyźni, czyli motyw kobiet zmysło-

5.Dominujące
wych, demonicznych w prozie i grafice Bruno Schulza
W prozie Schulza łatwo możemy odnaleźć typ kobiet demonicznych, władczych, domi-
nujących nad mężczyznami. Przykładem takich postaci są ciotka Agata górująca nad
swoim mężem Markiem i służąca Adela, która całkowicie podporządkowała sobie ojca
Jakuba (Sklepy cynamonowe).
Najpełniejszy obraz kobiet demonicznych znalazł miejsce w grafice Schulza m.in.
w cyklu Xięga bałwochwalcza. Rysunki przedstawiają kobiety dominujące, wampy. Ich
twarze są władcze, lubieżne, kpiące z mężczyzn.
Zawsze na pierwszym planie występują nagie lub roznegliżowane kobiety, które
zachowują dystans wobec tłumu mężczyzn, o twarzach zbolałych, udręczonych, karyka-
turalnych, podobnych do tych z czarnych obrazów Goi (między innymi są to twarze rze-
czywistych znajomych Schulza z Drohobycza). W owym cyklu grafik powtarza się ten
sam motyw hołdu składanego kobiecie przez maleńkich mężczyzn, którzy całują stopę
kobiety, dotykają jej pantofelka, czarnej pończochy (symbole kobiecej perwersji). W swo-
im cyklu Schulz nawiązuje także do mitu greckiego o Kirke, która zamienia mężczyzn
w świnie. W grafice Panna Kirke i jej trupa tytułowa Kirke trzyma bicz, którym tresuje
mężczyzn jak zwierzęta w cyrku. Słowem, kobieta w dziełach plastycznych Schulza cał-
kowicie panuje nad światem mężczyzn. Jej atrybutami są pejcz, a także perwersyjna siła
erotyczna, której mężczyźni nie są w stanie się oprzeć.
Relacje między ciotką a wujem Markiem najlepiej oddaje ten oto fragment Skle-
pów cynamonowych:
Spod ściany podniosła się ciotka Agata, wielka, bujna, o mięsie okrągłym i białym, cętko-
wanym rudą rdzą piegów. (…) Ciotka narzekała. Był to zasadniczy ton jej rozmów, głos tego
mięsa białego i płodnego, bujającego już jakby poza granicami osoby, zaledwie luźnie utrzy-
mywanej w skupieniu, w więzach formy indywidualnej, i nawet w tym skupieniu już zwielo-
krotnionej, gotowej rozpaść się, rozgałęzić, rozsypać w rodzinę. (…) Wuj Marek, mały,
zgarbiony, o twarzy wyjałowionej z płci, siedział w swym szarym bankructwie, pogodzony
z losem w cieniu bezgranicznej pogardy, w którym zdawał się wypoczywać.
Adela także dominuje nad ojcem zarówno pod względem, fizycznym (jest wielka, a on
malutki), jak i psychicznym (ostra, władcza i zdecydowana).
Ojciec bohatera nie jest w stanie przeciwstawić się demonicznej służącej. Odgłos jej
pantofli wzbudza w nim lęk, gdyż oznacza jej nadejście, które zawsze kończy jakiekol-
wiek samodzielne, twórcze działanie… Ojciec na strychu urządził egzotyczny, barwny
świat ptaków, w którym czuł się prawdziwym władcą niezwykłego, kolorowego królestwa
do momentu wtargnięcia do tej przestrzeni Adeli, która w jednej chwili burzy wszystko.

6. Ukaż kobiety demoniczne w wybranych filmach

Kobieta demoniczna – podlotek
Francuski reżyser Roger Vadim w swoim debiutanckim filmie I Bóg stworzył kobietę
(1956) przedstawia niezwykle odważny, jak na tamte czasy, i oryginalny zarazem por-
tret kobiety demonicznej – podlotka. Jest nią niespełna osiemnastoletnia Juliette Har-
dy, która mieszka u swoich opiekunów w St. Tropez.
W Juliette nie ma nic z niewinnej dziewczyny, opala się nago na dachu domu swoich
opiekunów, a jej zachowanie jest niezwykle prowokujące. Cieszą ją pożądliwe spojrze-
nia mężczyzn. Juliette rozkochuje w sobie trzech mężczyzn: niezwykle bogatego czter-

4
 Prezentacje maturalne MATURA z

dziestoletniego Erica, właściciela luksusowego jachtu, i dwóch braci – Michele’a i An-

toine’a. Młoda dziewczyna ma świadomość swojej atrakcyjności fizycznej i z pełną pre-
medytacją to wykorzystuje. Kiedy jeden z jej adoratorów odsuwa się od niej, robi wszyst-
ko, aby go przy sobie zatrzymać. W efekcie Juliette doprowadza do wielkiej kłótni między
braćmi – i to ona jest przedmiotem tego sporu. Juliette jest kobietą, która nie potrafi
zrezygnować ze swojej zdobyczy i w ten sposób niszczy wszystko i wszystkich.
• Z demonem – podlotkiem mamy też do czynienia w Lolicie Władimira Nabokowa,
powieści, która wywołała skandal obyczajowy. Przedstawia dzieje namiętnej miłości
dojrzałego mężczyzny do nastolatki, która – nie da się ukryć – prowokuje go i uwodzi.
Nie zmienia to faktu, że bohater jest właściwie pedofilem.

Przygoda z femme fatale, czyli przestroga dla mężczyzn

• W Fatalnym zauroczeniu Adriana Lyne’a reżyser opowiada historię żonatego praw-
nika Dana Gallaghere’a, który wykorzystuje status weekendowego, słomianego wdow-
ca i spędza ten czas w towarzystwie inteligentnej, niezwykle atrakcyjnej kobiety. Ową
znajomość traktuje jako przygodę jednej nocy, lecz, ku jego ogromnemu zaskoczeniu,
owa przygoda znajduje ciąg dalszy.
Alex Forrest okazuje się kobietą, która nie może podarować nowojorskiemu prawni-
kowi takiego zachowania. To ona, a nie spotkany w weekend Dan, będzie decydować
o tej znajomości. Odtrącona uwodzicielka nie może pogodzić się z odrzuceniem, dlate-
go też za wszelką cenę walczy o atrakcyjnego prawnika. Alex jest w stanie posunąć się
do najgorszych sposobów, by tylko usidlić Dana. Terroryzuje jego rodzinę, brutalnie
ingeruje w jego prywatne i zawodowe życie. Odtrącona uwodzicielka popada w szał, jej
zraniona ambicja popycha ją do zbrodni.

Zakończenie
Warto postawić pytanie: co łączy kobiety demoniczne różnych epok?
Afrodyta, Kirke, Salome, lady Makbet, Izabela Łęcka, Jagna, Ewa, Agata,
Adela, Juliette i Alex to kobiety atrakcyjne, wyniosłe, silne, zaborcze, ambitne,
umiejące zdobyć lub podporządkować sobie każdego mężczyznę. Ich bronią jest
erotyzm i konsekwencja, z jaką dążą do celu. Potrafią niszczyć, potrafią być bez-
względne, za wszelką cenę pragną być w centrum zainteresowania. Są zdobyw-
czyniami, ale w efekcie są samotne, można rzec, iż to kobiety tragiczne.
Zatem – drugie pytanie. Jaki wpływ na takie właśnie charaktery tych kobiet
mają otaczający je mężczyźni?

O co może zapytać komisja?

Wielu artystów (malarstwo, literatura, film) bardzo często podejmowało i po-
dejmuje temat kobiety demonicznej. Jak sądzisz, na czym polega atrakcyj-
ność tego motywu?
Przede wszystkim kobieta demoniczna to postać niezwykle złożona, osobowość niejedno-
znaczna. Z jednej strony chce miłości, ale gdy ona jest blisko, tę miłość odrzuca. To postać
fascynująca, gdyż jej zachowanie nie podlega stereotypom. Jest łagodna i okrutna zara-
zem. Prowokuje, uwodzi, niszczy. Jest świetną aktorką, ma wiele twarzy. Być może tego
typu postawa jest rodzajem buntu przeciwko patriarchalnemu porządkowi świata. Kobieta
demoniczna chce sama o sobie stanowić, świadoma swojej atrakcyjności seksualnej, sek-
sualność tę wykorzystuje jako broń przeciwko mężczyznom. Jak widać, to postać niezwykle
plastyczna, zagadkowa, a przecież to, co tajemnicze, niezgłębione fascynuje i fascynować
będzie nie tylko twórców, ale także potencjalnych adoratorów kobiet wampów.

5
 Prezentacje maturalne MATURA z

Femme fatale to jedna z najpopularniejszych bohaterek epoki modernistycz-

nej – dlaczego?
Modernizm to epoka zdominowana przez dekadentyzm. Artystyczne bohemy, „splinowe”
nastroje, chęć zapomnienia o ohydnym mieszczańskim świecie – to elementy tworzące
klimat belle epoque. I właśnie do tej scenerii niezwykle pasuje kobieta fatalna. Jej demo-
niczna siła, perwersyjność tak dalece odbiegają od mieszczańskiego modelu kobiety, iż to
właśnie ten typ postaci zaczyna fascynować artystów – dekadentów – schyłkowców.

Która z zaprezentowanych przez Ciebie postaci kobiet demonicznych jest

dla Ciebie intrygująca?
Najbardziej intrygujące wydają się kobiety z grafik Schulza. Nagie, roznegliżowane,
wyzbyte wstydu dominują nad malutkimi, pełzającymi mężczyznami. Są to kobiety o nie-
zwykłej sile i charyzmie, im bardziej gardzą mężczyznami, tym są dla nich atrakcyjniej-
sze. Jedyny gest dobroci ze strony młodych panien, to wyciągnięta stopa w czarnej poń-
czosze, którą płeć przeciwna może przez chwilę dotknąć, pocałować. W ten sposób ma-
nifestują swoją przewagę. To, co niesamowite, kobiety z grafik Schulza łączą w sobie
niewinność i rozwiązłość, delikatność i moc, pożądanie i wstrzemięźliwość.

Przedstawiłeś nam dwa wizerunki kobiet fatalnych: ilustrację Beardsleya

do „Salome” Oscara Wilde'a i zdjęcie Rity Hayworth – czyli interesujesz się
trochę sztuką. Jak ukazywano kobiety demoniczne w sztuce?
Na ogół kobieta demoniczna ukazywana przez artystów była obdarzona niezwykłą urodą.
Na pewno nie był to niewinny, dziewczęcy typ urody – nie przypominała raczej Maryi ani
anioła. Najczęściej była brunetką o jasnej karnacji (czasem rudowłosa), której urodę
podkreślały rozpuszczone włosy wijące się w wężowych splotach lub wyszukana biżute-
ria. Oczywiście, także dopasowana, obcisła suknia – złota, czarna, czerwona, rzadziej
biała, a już na pewno nie różowa czy błękitna – te kolory zupełnie nie pasowały do
femme fatale. Na ogół – jak na ilustracji Beardsleya – femme fatale była bardzo smukła,
wręcz nienaturalnie wynaturzona. Trudno sobie wyobrazić kobietę fatalną jako gruba-
skę, dlatego Nana na ogół nie jest klasyfikowana do tej grupy kobiet – uważana jest za
zdemoralizowaną, rozwiązłą itd., ale raczej nie za demoniczną. Bardzo ważna w wize-
runkach kobiet fatalnych była mimika: rozchylone wargi, półprzymknięte oczy, rys eks-
tazy lub pożądania na twarzach. Równie ważne okazywały się gesty – np. kurczowo
zaciśnięte palce lub jakiś władczy gest. Strój kobiety fatalnej na ogół zwracał na siebie
odwagę – był odważny, niebanalny, prowokujący i seksowny – na pewno nie skromny.
Oczywiście, zdarzało się, że femmefatalizm bohaterki dzieła sztuki kontrastował
z jej niewinnym, anielskim wyglądem – tak ukazana przez Gustava Klimta została Ewa,
która mimo rozpuszczonych złotych włosów i delikatnych rysów twarzy, ma jednak nie-
pokojący, zagadkowy uśmiech.
W filmie role kobiet fatalnych powierzano chętnie Marlenie Dietrich (blondynce
o elektryzującym, niskim głosie i wąskich brwiach), Ricie Hayworth (zmysłowej rudo-
włosej), Elizabeth Taylor czy Kalinie Jędrusik.
Modernistów fascynowała femmefatalistyczna uroda Ireny Solskiej, znakomitej ak-
torki – jej jasnorude, falujące włosy, szczupła sylwetka, tajemnicze oczy i ostre rysy
twarzy. Choć Solską trudno było nazwać klasyczną pięknością, jej matowy, niski głos
(kontrastujący z drobną sylwetką) i starannie dobrane ubrania, które sama projektowa-
ła, pociągały wielu mężczyzn.

Losy kobiet fatalnych bardzo często kończą się źle. Jak myślisz dlaczego?
Kobiety demoniczne, choć fascynujące, były postaciami niejednoznacznymi. Czytelnicy
nie oczekiwali chyba, że za „zło”, czyli przywiedzenie do zguby wielu mężczyzn, spotka je
coś dobrego. Związek z femme fatale, choć na kartach książki bardzo atrakcyjny, pełen
wzlotów i upadków, w życiu mógłby być źródłem udręki. Losy kobiet demonicznych na
ogół kończą się źle (pohańbiona Jagna został wykluczona z gromady wiejskiej, Izabela
traci wszelkie szanse na zamążpójście i aby ratować resztki honoru, wstępuje do zakonu)
trochę ku przestrodze, a trochę ku… pokrzepieniu serc. Czytelniczkom Chłopów – a przy-
najmniej znakomitej większości – na pewno łatwiej byłoby identyfikować się z pracowitą,

6
 Prezentacje maturalne MATURA z

gospodarną Hanką niż z Jagną. Poza tym kobiety demoniczne żyły tak szybko i intensyw-
nie, że szybko się wypalały. Rzadko kiedy poznajemy losy kobiety demonicznej – wieko-
wej staruszki, na którą jeszcze wszyscy lecą, nawet faceci młodsi o trzydzieści lat.

Co sprawia, że daną kobietę zaliczamy do grupy fatalnych? Czy kryteria

femmefatalizmu są ściśle ustalone, czy płynne?
Zdecydowanie płynne… Oczywiście, jest pewien „kanon” kobiet fatalnych, który nie
zmienia się od lat. Należą do niego np. Salome i Nastazja Filipowna z Idioty Dostojew-
skiego. Ale i ten „kanon” jest umowny i problematyczny. Salome, która mści się na męż-
czyźnie, który odrzucił jej miłość – zgoda, to kobieta fatalna. Ale przecież w Biblii zosta-
ła ona ukazana zupełnie inaczej – jako bardzo młoda dziewczyna, prawie dziewczynka,
narzędzie w rękach jej matki Herodiady. Podobnie Jagna z Chłopów – raz interpreto-
wana jest jako „wiejska Wenus”, raz jako kobieta o nieposkromionym popędzie seksu-
alnym, raz jako femme fatale, a w końcu jako marzycielka i idealistka niedostosowana
do życia w gromadzie chłopskiej, rządzonej bardzo twardymi prawami. Oprócz „kano-
nu” – który możemy wzbogacać lub zubażać, posługujemy się własnym widzimisię.

Sposoby uatrakcyjnienia wypowiedzi

• Prezentacja reprodukcji z motywem kobiety demonicznej. Reprodukcje po-
winny być ułożone w ciągu chronologicznym i naklejone na tekturę, w ten spo-
sób powstanie tabela, pokazująca, jak zmieniał się wizerunek kobiety fatalnej.
• Wybór krótkich fragmentów z prozy, poezji oddający istotę kobiet demonicz-
nych, tych z prezentacji, a także innych, np. Dostojewski Idiota (postać Nastazji
Filipownej), Nabokow Lolita, Fitzgerald Wielki Gatsby (postać Daisy), Ka-
sprowicz Dies irae (postać Ewy).

Dzieło sztuki
Salome ukazna przez Beardsleya ma smukłą,
dziewczęcą figurę, długie włosy i wyraz okru-
cieństwa na twarzy. Wygląda trochę jak cza-
rownica, budzi strach i onieśmielenie. Znacz-
nie sympatyczniej wygląda Rita Hayworth z ta-
jemniczym, ale miłym uśmiechem. Możemy
podziwiać dwa nieodłączne niemal gadżety ko-
biety fatalnej – papieros w fifce i suknie bez ra-
miączek. Ważne były także długie, czarne rę-
kawiczki.
Mogą to być także krwistoczerwone usta
i melonik. Z postacią innej femme fatale kina,
Marleną Dietrich, kojarzą się rekwizyty:
spodnie o bardzo szerokich nogawkach i poń-
czochy.

Aubrey Beardsley, Salome