SIRNA BARNOOTAA GIRAS RUUT SOKAARII

(A GRASSROOT SOCCER CURRICULUM)

GIRAS RUUT SOKAARI

• SIRNA BARNOOTAA YKN BARNOOTA AKKATAA HAWAASNI ITTIN

TATTAMSA’INA VAAYIRASII COVID-19 ITTISUUF GARGAARUU
RAGAA DHUGAAFI QABATAMAA TA’E.
• QAJEELFAMAA AKKATAA QAAMAAN YKN FAGEENYA IRRAA ITTIN
WAL QUNNAMUU DANDA’AMU IRRAATTI HUBANNOO KENNU.
• GORSIITOOTNI, BARSIISOTNII MAATIIN HAALA ITTI FAYYADAMUU
DANDA’ANIN KAN QOPHA’E.
• UMRII WAGGAA 9FI ISAA OLIIF YAADAMEE KAN QOPHA’EEDHA.

0
Baafata

SEENSA 2
KARAAN ITTIN NU QUNNAMTAN YKN ARGATAN 5
HAALA ITTI FAYYADAMA QAJEELFAMICHA YKN SIRNA BARNOOTICHA6
1.TAPHICHA BEEKUU/BARUU 8
2.HARKA KEESSAN DHIQADHAA! 22
3. OF TASGABESSUU 32
MADDOOTA ODEEFFANNOO DABALATAA! 40
ERGAA GABAABAA BILBILAAFI WATIS API (WHATSUP) IRRA ERGAMAN
44

1
Seensa
Dandeentiiwwaan Z ittisa COVID-19 barnoonni jedhamu Bitoottessaa 2020 A.L.A
kan qophaa’ee yoo ta’uu weerara vaayirasii COVID-19 jedhamu ittisuuf yaadameeti.
Sokaar Giras Rutifi gorsitonni sirna barnootaa miseensaa Giras rut barnoota kana kan
sochii qaama ykn Ispoortiifi ragaa ykn odeeffannoo leenjiftootaaf, barsiisotaf
akkasumas maatiidhaaf bifa bashaanansiisaafi bifa salphaa ta’een haala bu’aa buusuu
danda’uun ijolleefi dargaggoota umrii 9 hanga 19 jiraan ittin barsiisuuf yeroo gabaabaa
keessaati kan qophaa’edha. Qajeelfamni ykn barnoonni kun COVID -19 irraatti
beekumsa waliigalaa akka argatanif jireenya isaani bifa fayyaa qabeessaafi amala kanaaf
isaan gargaaran kanneen akka harka dhiqachuu, yaadoo yeroo mudatutti akkaataa ittin
nageenya sammuufi qaama keenya eegannufi dabalatanif dhibee kanan wal qabatee
yaadota dogoggoraa jiranif yaada dhugaafi qabatamaan akka hubatanif akka beekumsa
argatan kan gargaarudha.

Barnoota ykn qajeelfamaa Dandeetiiwaan Z ITTISA COVID -19 jedhamuu kanan

dargaggoota mana barnootaa keessatti, daree barnootaa keessaatti ykn immoo yoo kan
itti waliigalamu ta’eef mana yaalaafi dhabbilee fayyaa keessaatti qaamaan argamuun
ykn osoo qaamaan wal biraa hin gahin fageenyaan bifa vidiyoo konfaransiin ykn wats
apin (Whatsup) yoo argachuun danda’ama ta’e) fayyadamuun barsiisuun ni danda’ama.
Maatiin ykn guddiftuun qajeelfama ykn barnoota kana fayyadamuun waa’ee COVID-
19 mana isaanii keessaatti ijoollee isaanii barsiisuu danda’u.

Giraas Rut Sookari (GRS)

Giraas Rut Sookari (GRS) dhaabbata fayyaa dargaaggootaa irraatti hojjatu ta’ee bifa wal
dorgommii kubbaa miilaan barsiisuu, jajjabeesuufi dargaggootaa biyyoota guddataa jiran
keessaa jiraanif balaa adda addaatif saaxilamoo ta’an haala isaan ittin fayyaa isaanii
eegammuufi jireenya isaanii keessaatti omishtummaa isaanii akka dabaluu gochuun
jireenya hawaasa isaanii akka jijjiranif haala mijeesuu irraatti dhaabbata hojjatuudha.GRS
bara 2002 irraa eegalee biyyoota 50 keessaatti dargaggoota miliyoonaa 2 ol bira gahuun
lubbuu isaani kan bararee yoo tahu akkataa ittisa dhibee HIV/AIDSfi fayyaa wal
hormaata irraatti odeeffannoofi tajaajjilaa kennuu danda’eera.
GRS weerarri kun rakkoowwaan hamoo fayyaa biro akka itti cimaan ykn hamatan
godheeadeesmi kenninsaa yaalaaf kununsaa akka gufatu gochuun dargaggoonni
baayyeen akka du’an ykn dhibeef saaxilaman gochuun danda’a jedheeti amana. Kan
hambisuuf rakkoo HIV fiduu ittisuu, haadholii daa’immaan da’anif ulfaaf kununsa
barbachisu akka argatan gochuufi tajaajjila fayyaa wal hormata dargaggootaa,
akkasumaas jeequmsa korniyaa bu’ureffate akka hafuu hojjatamuu akka qabu dhaama.
Rakkoowwaan fayyaan wal qabatan COVID-19 qofti kallatiin kan dhiibbaa uumuu
osoo taanee humnaafi qabeenya yeroo weeraraa kana keessaa yaalaa sadarkaa
jalqabaafi Sirna barnootaa kana kan COVID-19 irraatti xiyyeffatuu malees GRS’n

2
saganatwwaan hedduu akka guutuu addunyaatti dargaggoota irraatti waan hojjatuuf
dabalataan barnoota dargaggummaan wal qabatan barachuu ykn argachuu yoo feeaan
karaa email keenya partnerships@grassrootsoccer.org nu bareessuu dandeessu.

Sirna barnootaa ykn Qajeelfama dandeetii Z ittisa COVID-19

Sirna barnootaa ykn Qajeelfama dandeetii Z ittisa COVID-19 kun barnoota walitti fufaa
sadii kan qabuufi yeroo daqiiqaa 30 ykn kanaaa gadiitti kan xumuramuu danda’uu kan
qabu yoo ta’uu qajeelfamoonnii ykn pirinsippiloni armaan gadii akkata ittin rawwaanu
ykn baranu karaa nu qabsiisu.

Madda Odeeffaannoo Tolaa (banaa): Qajeelfamni ykn sirni barnootaa kun

dhabbillee adda addaattif, manneen barnootaatif, gareewwaan fayyadamuf
fedhii qaban hundaaf, dhabbilee daldalaafi dhabbiilee mootummaatif haala ittisa
COVID-19 irraatti akkasummas jijjirama haala jireenya ykn amalaa irraatti
tolaan kan dhiyaatedha.
Ragaa kan bu’ureefate: Qajeelfamni barnootaa qorannoowwaan waggoota 17
gaggeeffamaa ture bu’ura godhatee akkataa adeemsa GRS mala baruuf barsiisuu
qorannoon deegaramee muuxannoo qabuun kan qophaa’edha.
Wal kan deeggaruudha: gochootni as keessaa jiran waliin walii isaani kan
deeggaranif sagantaawwaan dargaggoota duraan turan waliin hojiirraa olchuun
kan danda’amu ykn qophaa isaanis hojitti jijjiruun ni danda’ama.
Kan Salphaati baratamani ykn Hubatamanidha: tokkon tokkoo gochoota
as keessa jiran haala umrii yaadamee qopha’eeti salphaati kan barataman ykn
hubatamaniidha.
Jijjiramuu danda’a: Qajelfama kana ykn barnoota kana qaamaan argamuun
ykn fageenya irra taa’uun dargaggota ittin barsisuu dandeenya.
Qajeelfamaafi caasaa wal fakkataa qaba: boqonnaan barnootichaa
hundinuu haala wal fakkataa kanneen akka seensaa, gochoota, qajeelfa ittin
goolabamuuf hirmaatonni haala qabatamaa jireenya isaanii ittin jijjiruu danda’an
ittin madaalan hammatee jira.
Deegaraadha: Kan Asiitti argamneef isin gargaaruf.haala ittin qajeelfama kan
itti fayyadamtan mari’achuu yoo barbadan karaa email keenyaa
partnerships@grassrootsoccer.org nuf erguu dandeessu.Akka nuf ergitanis isin
jajjabeesina.
Sirni Barnootaa ykn qajeelfamni Dandeetii Z ittisa COVICD-19 kun waan baayyee kan
of keessatti qabateef yeroo irraa gara yerootti foyya’aa kan deemuuf madaalliiwwaan
adda addaa gaggeessuun sirreffamaa, akkasummas duubdeebii dargaggootaaf
leenjoftoota addunyaa kana irraa jiranin foyya’aaf gabbachaa kan deemuudha.

3
Deeggarsaafi Hordoffii DANDEETII Z ITTISA COVID-19
Deeggarsifi Hordofiin DANDEETII Z ITTISA COVID-19 sakkata’insaa salphaa kan
dhabbilleen haala adeemsa isaani ittin madalaanif bu’aa argatan ittin hordofaa deemuu
danda’anin qajeelfama qophaa’edha. Mee adara akkataa ittiin ragaa, argannoofi
muuxannoo gaggaarii ittin wal jijjiruu imeeyilin nuf erga.

4
Karaan ittin nu
qunnamtan ykn
argatan
Adara yoo gaaffis ta’ee yaada qabatan:

Yoo deeggarsa kamiyyuu kan barbadan ta’eef nu beeksisa. Idilleen qajeelfama ykn
sirna barnootaa DANDEETII Z ITTISA COVID-19 haaromsaaf foyyeessaa waan
deemnuuf hangam akka itti fayyadamaa jirtaan hubannee foyyeessuf yaadni keessaan
daran nu barbachisa.

partnerships@grassrootsoccer.org

GRASSROOTSOCCER.ORG/RESOURCES

Warreen qajeelfama ykn sirna barnootaa kana barreesuun ni deegaranif galata

addaa qabnaaf!

5
 Haala itti fayyadama
Qajeelfamicha ykn
sirna Barnooticha
Hiikaa Jechootaa
Shaakallii: Boqonnaawwan sadeenuu tokkoon tokkoo isaanii qajeelfama kana
keessaatti akka shaakalatti kan fudhatamanidha.
Gorsaa: Inni kun si’I gorsa kamiyyuu, barsiisaa, maatii, guddiftootaa, qindeessa
garee ykn leenjiftoota ga’eesotaa adda dureewwaan qajeelfama kana
fayyadamaniidha.
Qooda fudhatoota: Dargaggoota sagantaa kana keessatti qooda fudhatan ykn
hirmatan ykn daa’immaan 50 karaa onlayinii mana isaanii taa’uun sagantaa garee
Dandeetii Z irraatti hirmataniidha.
Galma: Jijjirama yeroo gabaabaa keessaatti gorsaan milkeessuf hojjatuufi
galmoonni kunneen gochootafi shaakalliiwwan irratti akka xiyyeffanuuf kan
gargaraniidha.
Si’eesituu: Yeroo gochaa tokko gara gochaa birootti darban daqiiqaa 5f
hirmaatonniifi gorsaan ykn leenjisaan yeroo itti akka dammaqanif si’eesinuudha.
Onnachiiftuu: Waan nama bashanansisuu kanneen akka sochii qaamaa ykn
hojii sammuu saffisaaf gabaabaa taphoota addaa addaa, faaruufi wantoota akka
hiibboo kan hirmaatotta onnachisuf hamilee itti horan.
Ergaa Ijoo: Shaakalliiwwan jiran keessaan odeeffannoo baayyee xiyyeeffannoo
argachuu qabu ykn faayidaa qabu.
Goolaba: Daqiiqaa 5f yeroo itti waan barataa ykn shaakalaa turan kanneen
jireenya isaanii keessatti haala ittin fayyadamaan yeroo itti sakkata’amudha.
Tarkaanfii Duraa: Hoj-maneen xiqqaa kan odeeffannoo sirriin sagantaa kana
irraa argamee haala ittiin hawaasa keessa galuu qabun hirmaatootaf tarkanfii
isaan fudhachuu qaban karaa ittin agarsifamee tarkanfiin jalqabudha.
Fakeenyawwaan kennamaan ykn ofiif uumuun itti fayyadamuun ni danda’ama.

6
Akkataa ittin Qajeelfama kanan fayyadamnuun barachuu:
Qophii ta’uuf shakkaliiwwaan hundaa guyyaatti yeroo lama osoo shaakala hin
jalqabin dubbisuu qabdu.
Boqonnawwaan qajeelfama kana kanneen asiin gadiiti kennaman keessa deebiin
ilaallu qabdu :

Gochaawwan|Yeroo kennamuu qabu

1 | Gulantaalee Gurguddoo
Qajeelfamoota ofii keetiif dubbiffachuu qabdu.
o Hirmaatootaan waan jechuu qabdu.
o Waan hirmaatoota irraa dhagahuu maltu.

• Hima kana sagalee ol kaasuun hirmaatootaf

dubbisi

Yaadannoo Gorsaa: gorsa bu’aa qabeessaafi

hiikawwan akka keessa darbituuf si gargaran.

7
 1.Taphicha
Beekuu/Baruu
Shaakallii kana keessaati hirmaatonni ykn warreen tapha kana taphatan haala ittin osoo qaamaan
wal hin xuqin nagaa wal gaafatan addaan baafatu. Itti aansuun Tapha bashanaansisaa beekumsa
karaa daddarbina COVID-19fi akkata ittin ofirraa ittisa argatani yaadota doggogoraa jiran addaan
baafatu.

Mata duree : Beekumsa Waliigalaa waa’ee COVID-19

Galmoota: Dhuma shaakallii kanati hirmaatonni ykn namonin tapha

kana taphatan:
Karalee COVID-19 ittin daddarbuu ni ibsu.
Tarkaanfille shan COVID-19 ofirraa ittisuf gochuu qaban ni addeessu.
Haala tajaajjila fayyaa hawaasaa isaanii keessaati argamu gabaabsani ni ibsu.
Faayidaa yeroo dhiphinnaa keessaatti of to’achuun nageenya sammuu namaatif
qabu ni ibsu.

Meeshallee barbachisu:
Kaardii waraqaa jabaa irraatti sirriidha ykn sirrii miti jedhu duraaf duubaan
adda addaan irraatti barreefame hirmaatoota hundaaf tokko tokko kennuu.
Hubadhu: yoo waraqaa bareessuu hin barbannee ykn argachuuf rakkisaa ta’eef
quba keenya abuduun ol qabnee sirriidha jechuu gad qabnee immoo sirrii miti
jechuu deebisuu akka danda’an gochuun ni danda’ama.

Qophii:

8
 Dhaabbani Fayyaa Addunyaa waan 5 kan
rawwadhu jedhu ilaali. Waan wal fakkatu
filip chaartii irraatti bifa postarin
qopheeffadhu.
Waan kanneen Shanan Rawwaadhu
Kan kanan dura sirriidha/sirrii miti jettee
Vaayirasii Koronaa ittisuuf gargaara
qopheefate sana ilaaluun odeeffannoo wal 1. Yeroo heddu harka dhiqachuu
fakkatu qindeeffadhu. 2. Ciqilleeti qufa’uu
Haala qabatamaa ergaa ykn dhamsaa 3. Fuula xuquu dhiisuu
ogeessonni fayyaa naannoo keetii ittiin 4. Fageenya eegachuun socho’uu
dabarsanitti himoota kanneen 5. Yoo dhukkubin namati dhaga’ame
mijeeffadhuu ykn sirreffadhu. Weerrarri mana turuu
kun gama qaamaan waliirraa fagachuufi
addan baasuu akkasummas fayyaaf nagaa ta’anii haala ittin turuun danda’amu
irraatti odeeffannoo sirrii argachuu akka lammilleen qaban mootummaaf
dirqama godheera.
Kaardii sirriidha/sirrii miti jedhu qopheeffadhu. Yoo bakka itti printi gootuu
hin qabdu ta’eef harkaan waraqaa irraatti barreessun waraqaa adda addaa irraatti
qopheeffachuu dandeessa.
Teessoo bakkeewwaan tajaajjila itti argatan barreesuun qopheeffadhu ykn bakka
sif qopha’eeti guuti.
Vidiyoo toora intarneetii armaan gadii irra jiru ilaaluun akkataa osoo qaamaan
wal hin xuqin nagaa wal gaafachuun danda’amu itti kabajamu ykn rawwatu
irraatti yaada kennuf itti mayii/dhimmi bahi.
https://drive.google.com/file/d/0B0bA84Kjs6KcSEVvWkFQQ0dsczg
/view
https://www.youtube.com/playlist?list=PLWvOYvF5xlgi3onrzQ1C0e5
tYffuXdDX

Garaagarummaa Onlayinii
Konfaransii Viidiyoo:
o Hirmaatoota karaa onlaayini jiran hundaan akka kaardii sirriidha/sirrii
miti jedhu adda addaan qopheeffatan ibsuun yeroo himoota dubbiftuuf
yoo siirridha jedhan waraqaa isa sirrii jedhu ol fudhuun kameeraatti akka
dhiyeessaan ykn muldhisaan ykn immoo kan hima dubbifamee naf
deebisa jedhan akka ol fudhani ija kameeratti muldhisan qajeelfama
kennif.
o Osoo shaakallii hin jalqabin dura hirmaatonni waa’ee COVID-19 akka
gaaffii qaban kamuu ergan gaafadhu. Gaaffiilee ergaman hundaa
hirmaatootaf qooduun ykn dabarsuun akka deebii isaa yaalaan taasisi.

9
 o Shaakallin boodaa gaaffilee ka’anif deebii sirrii kennameen pawor poyinti
(power point) qopheesuun hirmaatootaf qoodi. Isaani immoo waan
mariin godhame kanaaf pawor poyinti kenname kana mana isaanif
hiriyoota isaani waliin ijoo marii akka godhatan isaan gargaara.

Watis Api (Whatsup)

o Himootaa sirriidha/ sirrii miti jedhamuun deebisaa hirmaatonni turan
garee waliin haasaa qabdanif erguun akka isaan sirridha ykn sirrii miti
jechuun deebisanif jajjabessuun gaaffiin deebii sirrin kennameef irraatti
ibsa kennuufi qabda.
o Walitti hiituu ykn linki haaraa ykn dhiyoo bahe kan odeeffannoo irra
argachuu danda’an kanneen akka WHO, CDC fi dhaabbillee fayyaa
naannootti argaman ergif.

DURAA DUUBAA SAGANTAA:

Si’eesituu (daqiiqaa 5)
Sirriidha/Sirrii miti (daqiiqaa 10-15)
Goolaba (daqiiqaa 5)

10
 Si’eesituu | Daqiiqaa 5

1 | Onnachiftuu
Onnachiftuu si’oftuu kanneen akka taphaa, daansii, faaruu, miilaan lafa dhiituun
utaaluu,fiiguu kkf dursi dhiyeesif. Akka yaadatti ykn itti fayyadamuuf yoo
barbadees toora intarneetii kana ilaaluu dandeesa.
https://drive.google.com/file/d/0B0bA84Kjs6Kcb1liaVowTnlxQlk/view
2 | Seensa
Kaayyoo Daandeetii Z ittisa COVID-19 hirmaatootaaf ibsi ykn hubachiisi.
Dandeetii Z kana keessatti waliin taanee taphan akkamitti fayyaa keenya
akka eeganuufi wal gargaruu ni barana. Dargaggoonii miliyoona lama ol
sagantaa Dandeetii Z jedhamu kana xumuranii eebbifaani jiru.
Taphan fayyadamnee akkata dhibee addaa addaa ofirraa ittin ittisnu
COVID-19 dabalatee ni barana ykn ni taphana.Dabalatanis haala ittin
yeroo rakkisaa akkana keessatti nageenya sammuu keenyaa eegannu irratis
xiyyeffanee ni barana.
3 | Osoo qaamaan wal xuqin gammachuu ibsachuu
Dhabbileen fayyaa kanneen akka dhaabbataa Fayyaa Addunyaa yeroo
eegannoo barbachsiu akka yeroo amma kanati qaamaan wal xuquun gaarii
akka hin taanee ni gorsu. Haa ta’uu malee garuu yoomiyyuu tanan nagaa wal
gaafchuuf gammachuu ofii osoo qaamaan wal hin xuqin fageenya irraa
rawwachuun barbachiisadha.
Hirmaatonni akkaata ittin osoo qaamaan wal hin xuqin nagaa wal
gaafachuuf gammachuu ofii ittin ibsachuu danda’amu irraatti akka yaada
maddisiisan jajjabeesi.Hirmaatonni akka waan haaraa uumaan onnachis.
Fakeenyaaf wantoota akka ‘hoo shan kee Qillensa 5’ fi Shaka itti dabaluu
dandeessa.
Hirmaatonni akkataa ittin nagaa wal gaafatan 1 ykn 2 kanneen Dandeetii Z
keessaa jiraan keessa akka filatan gaafadhu.
Gammachuu isaanii humna guutuun akka ibsatanif kanneen filatan sana
shaakalsisi.

Shaka! Air 5!
Shakka 11 Hodhu shanan kee Qillensarraan
 Sirriidha/Sirrii miti |Daqiiqaa 10-15
1 | Tapha Jalqabsiisi

Yaadannoo Gorsaa: Sirriidha/Sirrii miti gareenis

taphachuun ni danda’ama.Yoo namootni walitti dhufuun
kan heeyyamamu ta’eef hirmaatota garee nama 5-8 qabutti
qooduun akka gaaffiifi deebii sirrii ta’een akka deebisuun
taphatan taasisi.

o Kaardii sirriidha/Sirrii miti jedhuu qopheeffatee jirtuu hirmaatoota kee

hundaaf qoodi.

Yaadannoo Gorsaa: Yoo kaardii barreffamaan hin

qopheeffanes ta’ee abuuduu ykn quba guddaa ol qabuun
sirriidha jechuu quba guddaa lafati qabuun sirrii miti
jechuun akka shaakalan gochuun ni danda’ama.

o Seerota ykn qajeelfamoota taphaa itti himi ykn itti agarsiisuu qabda.
Ani amma himoota isinif dubbisu sakandii 15 keessaatti
siirridha ykn dhugaadha sirrii miti ykn soba jechuun
deebistu.
Yeroon ani lakkofsaa 1,2,3, jedhu murtee keessaan
lameen keessaa tokko sirridha ykn sirrii miti jechuun ol
qabdu.
Osoon deebii sirrii hin dubbisin dura hirmaatoota
keessaa nama 1 ykn2 maaliif akka deebii isaanii sirrii ykn sirrii miti jedhan nan
gaafadha.

Yaadannoo Gorsaa: Hanga silaa mariin isaani faayidaa qaba

jettee yaaduutti akka marii gaggeesanif heeyyamuu gaariidha.

12
2 | Tapha taphachuu ykn jalqabuu

Yaadannoo Gorsaa: Erga hirmaatonni yaada isaanii kennanin

boodaa deebii sirrii aragchuuf hubachuu isaanii
qulqulleffachuu qabda.

Himoota armaan gadiin tokkon tokkoo isaanitti fayyadamuun taphicha

taphadhu.
• Biyyi Faransaay kubbaa miilaa dubartootaa Addunyaa kan
bara 2019 Injifaterti.
Sirrii miti.
Kubbaa miilaa dubartootaa Addunyaa kan bara 2019 kan injifatee biyyaa
Ameerikaa Kaabaa yoo taatuu wal dorgommii biyyaa Faransaay magaalaa
Liyoonitti gaggeffameen Ameerikaan Kaabaa Nezarlandi 2-0 mo;ate abbaa
geebaa taate.
Faransaay garuu Kiroshiyaa goolii 4-2’n injifatee geeba Adduyaa kan
dhiirotaa kan bara 2018 biyyaa Raashiyyaa magaalaa Moskotti gaggeffamee
fudhatee turte.

• Infuleezaa waliin tokkumma omaa garaagarummaa hin qaban

Sirrii miti
Infuleezaafi COVID-19 lameen isaaniyyuu dhibeewwaan mallatoo wal
fakkataa qaban ta’ani lameen isaaniyyuu nama irraa namati kan daddarban
qaaman walitti dhiyachuun ykn nama vaayirasii kanneen qabu
xuxxuquunidha.
Haa ta’uu malee COVID-19 Infuleezaa caalaa saffisaan kan daddarbuufi
carraan ajjeesuu ykn lubbuu balleesuu isaa kan Infuleenzaa caalaa
olaanaadha

13
 • Dhibeen COVID-19 jedhamu kun bishaan qulqulluu hin
taanee dhuguun ni daddarba.
Sirrii Miti
Dhibeen kun kan inni ittin nama irraa namatii daddarbuu
walitti dhiyeenya meetira lamaa gad ta’een yeroo nama
vaayirasii kana qabutti dhiyaannuu karaa sirna hargansuu
yoo ta’uu dhaga’aa xixxiqqoo yeroo qufaafi namni
vaayirasichaa qabu axxifatuu qillensaati gad lakkifamuu
yeroo funyaan, ija ykn Afaan namaa seenuudha.
Kana malees meeshalee namni vaayirasii kanan qabame
qabatee turee yeroo qabanu, harka keenya osoo hin
dhiqatin afaan, funyaanif ija keenya yoo xuqnue COVID-
19 ykn Vaayirasin Koronaa nu qabuu danda’a.

• COVID-19’n namoota umrii dheeraa jiratan ykn dulloman

qofa miidha.
Sirrii Miti!
Namootni umriin isaanii waggaa 60 ol tahee dhibee COVID-19 kanan
warreen kaan caalaa dhukkubsatanii du’uu danda’u. Haa ta’uu malee garuu
namootni umrii kamiyuu yeroo qorataan kan irraati argamuuf lubbus baasaa
ykn ajjeessa jira.
Namootni umrii dargaggumma keessa jiranis Vaayirasii koronaan qabamani
sadarkaa xiqqaa, giddugaleessafi sadarka ulfaataan dhukkubsatanii yeroo
deeggarsa mana yaalaa barbadan heddutu jira.

_____________________________

² COVID-19’n Infuleenzaa caalaa saffisaa tattamsa’a. Akka ragaan biyyaa Chaayinaa argamee ibsutti Namni Vaayirasii koronaa qabu tokko giddugaleessaannama infuleezan
qabame caala nama 2 hanga 2.5tti qabsiisuu danda’a.Giddugallessan namni Infuleezaan qabe tokko nama 1.3ti daddabarsuu danda’a.

Ragaan hanga ammati jalqaba irraa eegalee argame akka agarsiisutti Vaayirasiin Koronaa lubbuu galaafachunis hamaadha. Yeroo wal bira qabnee ilaaluu Vaayirasiin koronaa
harka 100 keessaa 1 ajjeesuu akka danda’utti ragaan muldhisaa jira. Kun immoo Infulenzaa caalaa harka kudhan caalaa ajjeesuu danda’a jechudha.(CDC)

14
• COVID-19 namoota dhibee biro qabanif balaa
hamaadha ykn Sodaachiisadha/ulfaatadha.
Sirriidha.
Namootni dhibee biraan dhukkubsatani yaalaa
gubbaa jiranis ta’ee dhibee biro waliin jiraatan
COVID-19 isaanif balaa hamaa ta’uu danda’a.
Dhibeewwaan akka HIV,dhibee onnee,dhibee
sukkaraa,dhiibbaa dhiigaa, Asmiifi dhibee sombaa
qaban vaayirasiin koronaan qabamuun balaa cimaa
lubbuu isaanii galaafatu ta’uu mala.
Kanaafuu namoonni yaalaa hordoffaa turan yeroo
kamuu caala beellama isaanii eeguun mana yaalaa
dur itti yaalamaaf hordofamaa turan deemuun
ogeessan wal arguun gorsa ogeessaa qalbeeffachuu
cimsaanii itti fufuu qabu.

• COVID-19 Offirraa ittisuun ni danda’ama.

Sirriidha!
Qajeelfamaafi gorsa karaa mootummaan kennamuu sirriitti hordofuun
qaamaan walirraa fagachuufi yeroo sochoonu yn deemnu fageenya keenya
eegachuun tattamsi’ina vaayirasichaa xiqqeessuun ni danda’ama.

Yaadannoo Gorsaa: Qajeelfamoota ykn gorsa karaa Mootummaa

yeroo amma darbaa jiran hirmaatottaf qoodi ykn himi.

Namni kamiyyuu COVID-19 tahee dhibeewwaan sirna hargaansuu biro

ofirraa ittsuuf:

15
 o Namoota Vaayirasii Koronaa
qabachuu danda’an jettee yaaduu
ykn namoota sirriitti wal hin
beekne waliin walitti dhiyeenya
qaama dhiisuu ykn hambisuu. Waan kanneen Shanan Rawwaadhu
Bakka namni baayyee itti argamuu Vaayirasii Koronaa ittisuuf gargaara
dhaquu dhiisuu yoo dirqama ta’ee 6. Yeroo heddu harka dhiqachuu
bakka namoonni baay’ee jiran 7. Ciqilleeti qufa’uu
deemne yoo xiqqate meetira lamaaf 8. Fuula xuquu dhiisuu
fageenya walirraa eegachu. 9. Fageenya eegachuun socho’uu
10. Yoo dhukkubin namati dhaga’ame
o Osoo harka keenya hin dhiqatin mana turuu
funyaan, afaanif ija keenya
qaqqabchuu ykn xuquu dhiisuu.
o Dafnee dafnee harka keenya saamunaan sakondii 20 ykn hanga faaruu
‘Happy birth day: farsinee xumurutti dhiqachuufi yoo bishaanif saamunaan
hin argannee taheef sanitazaraan harka keenya dafnee dafnee
qulqulleffachuu.
Yoo mallatooleen dhibee Koronaa Vaayirasii kanneen akka ho’inaa qaamaa
olaanaa,qufaafi hafuuraa baafachuu dadhabuu nama irraatti muldhatee
namni sun akka namota birootti hin daddabrsinee mana oluu ykn mana
turuu qaba.
o Namni dhibee kanan qabame yeroo qufa’uuf axiffatuu sooftii fayyadamee
sooftii sana immoo bakkee xurawwaan goggogaan gatamutti of eeganon
akka namni biro xuquu hin dandeenyeetti gatuu qaba.
o Ciqilleetti qufa’uu ykn axxifachuun baayyee gaariidha.
o Meeshalee harka keenyaan qabannee dafnee dafnee alkoolin ykn
sanitazaraan qulqulleessuu qabna.

Yaadannoo Gorsaa: Postarii waan rawwatamuu qaban shanan

irra deebiin ilaali.

• Namoonni tokko tokkoo COVID-19 yoo

qabamaniyyuu dhukkubbin itti hin dhaga’amu.

Sirriidha!
Namoonni baayyeen yoodhuma Vaayirasiin koronaa isaan qabeyyuu mallatoo
baayyee xiqqaa ta’ee malee dhukkubbiin salphaa qofatu itti dhaga’ama.

16
 Kan Vaayirasii kana hamaa godhu keessaa tokko yeroo akkana mallatoo hin
muldhifne kanati nama biraatti dabarsuu ni danda’uu waan ta’eef.

• Hawaasaan ani keessa jiraadhuuf naannoo

kiyyaatti manni yaalaa Koronaa Vaayirsiif
yaala kennu ni argama.

Sirriidha ykn sirrii miti

Dhaabbilee fayyaa naannoo keessanitti argamuu gaafachuun

bakkeen yaala COVID-19 naannoo keessaan jiraachuuf jiraachuu
dhaabuu addaan baafadha.

Ogeeyyoonni fayyaa, doktaronni, qorattonnii guutuu addunyaa irraa jiran

cimanii hojjachaa kan jiran ta’ulleen hanga ammaati garuu qorichi COVID-19
fayyisuus ta’ee talalliin kan argamneef tahuun hubatamuu qaba.
Namoonni COVID-19 irraatti argamee deeggarsa yaala kan akka mallatooleen
kunneen hin miineef gargara qofatu kennamaaf.

Teessoo ykn karaa ittin bakkee COVID-19 itti qorataman ykn yaalaa argatan
odeeffannoo argachuu danda’an barreesuun waliif akka qoodaan gochuun ni
gorfama.

________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________
________________________________________________________________

17
• COVID-19’n karaa wal xuxxxuqqii saalaa ykn
saal-qunnamtii ni daddarba.

Sirriidha!
Vaayirasiin Koronaa wal xuxxuqqii ykn walitti dhiyeenya meetiraa lama gadiin
ni daddarbaa waan ta;eef wal qunnamtii saalaa waanti hin dabarsineef hin jiru.
Vaayirasiin COVID-19 kun hancufa keessati waan argamuuf wal
dhungachuunis nama irra gara namaati ni daddarba.
Vaayirasin kun hanga ammaatti dhagala’aa qaama wal hormaata dubartiifi
ispermii keessatti akka argamu qorannoon hin mirkanoofne.
Yoo hiriyaan kee yookan atis itti gammaduu ta’eef wal qunnamtii saalaa yeroo
kanati dhiisuun gaariidha.
Walqunnamtii saalaa balaa hin qabne kanneen akka of qussachuu ykn
rawwaachuu dhiisuu,kondommii fayyadamuufi hiriyaa amanamaa/mtuu tokko
qofa waliin jiraachuun filannoowwaan gaariidha.

• Weerara COVID-19 kana injifachuuf wal

gargaruun barbaachisadha.

Sirriidha!
Weerara COVID-19 kana ni injifanna. Garuu wal gargaruuf wal deeggaruun
gahee keenya bahuu qabna.
Namoota gurguuddoo ykn umriin turaan deeggaruun akkasummas namootni
yeroo mana turan rakkoowwan adda addaaf waan saaxilamanif deeggarsa adda
adda waliif gochuun waliif birmachuun yeroo kam caala yeroo kana bu’aa
olaana qaba. Bu’aan isaas balaa hamaa kana wal dabarfachuudha.
Wantoota akka dhiyeessii nyaataa, qulqullinaafi waan mana keessaati itti
fayyadaman dhoksuu ykn gabaa irraa maksuun yeroo rakkoo kanati rakkoo
hawaasa keessa jiru daran wal xaxa waan ta’uuf gonkuma gochaa badaaf
balaallefamuu qaba.
Hiriyootni keessanif maatiin keessaan hundi qajeelfaaafi gorsa karaa ogeessota
fayyaa kennamu akka hojirra olchaan gorsuuf jajjabeesuu yeroo mara akka
yaadatan gochuun barbachiisadha.

18
• Sodaachuufi waa’ee dhibee kana dhiphachuun
waanuma jirudha.

Sirriidha!
Miira akka sodaachuu, dhiphachuufi miiri nama jeequu namati dhaga’amuun
waanuma jirudha. Miiri akkana omaa jechuu miti namoonni baayyeen miiraa
kana ofirraati ni argu.
Wantoota Armaan gadii kana rawwachuun ofiirra xiqqeessuu ykn hambisuu
dandeesuu.
Wantota rawwachuu dandeessuu qofa irraatti xiyyeffadhu. Harka dafnee dafnee
dhiqachuu, fageenya qaamaan namoota biro irraa qabnu eegachuufi hiriyootaf
maatii kee kanneen si bira hin jirreef waliif bilbiluun wal quba qabachuu kkf.
Sochiiwwaan qaamaa dhuunfaan hojjataman kanneen akka miilaan deemuuf
fiigicha hojjachuu.
Yeroo dheeraaf midiyaa hawaasaafi oduu dhageeffachuu dhiisuu.
Shaakallii al shan hafuura fudhachuu shaakaluu.Yeroo sakondii 4 gara keessatti
qillensa osoo walirraa hin kutin fudhachuufi yeroo wal fakkatuuf gara alaatis
askondii 4 waliiti aansuun baasuun qilensa gahaa qaama keenyaaf kennuufi
keessa baasuun qaamni keenya akka tasgaba’uu gochuu.
Nyaata sirritti nyaachuu, bishaan baayyee dhuguufi hiribaa gahaa tahe rafuu.

• Waanti hunduu ni sirrata ykn akka duriitti ni

deebi’a.

Sirriidha!
Qaamaan waliirraa fagachuun hanga bara dhumaati itti hin fufu.
Guyyaa guyyaan doktaronnifi qorattoni waa’ee vaayirasii kana barachaa waan
deemaanif gara fulduraatti haala ittin ofiirraa ittisnuf yaalli isaa waan argamuu
maluuf wantootni kunneen jijjiramuun waan hafuu miti. Kan amma keessa jiru
kunis jijjiirama waan ta’eef waanti bakkatti hafu hin jiru.
Of eegannoo godhamuu qabu ofii keenyaaf taasisaa wal gargaruuf wal
deeggaruun dirqama keenya hundaa ta’uu qaba.

19
3 | Ergaa ijoo keessa deebiin yaadachisuu

• COVID-19 gosa vaayirasii tahee kareen inni duraa itti nama irra
gara namaatti daddarbuu hancufaan, yeroo axxifannu waan
funyaan keenya keessa bahuun, Yeroo qufanuufi wantoota
namni vaayirasicha qabe qabatee osoo hin qulqullesin
fayyadamuuf xuxxuqqii qaamani.
• Ofii keenyaaf namoota biro dhibee balaafamaa kana irraa
ittisuuf dafnee dafnee harka keenya saamunaan dhiqachuu,
naannoo keenya qulqulleessuufi bakka namoonni baay’atan
dhaquu dhiisuu yoo dirqama ta’ee dhaqne immoo fageenya
keenya eegachuu (yoo xiqqate meetira lama walirraa fagachuu)
• Tattamsa’ina COVID-19 kan ittisuu ni dandeenya! Odeeffannoo
dhugaa waliif qooduu,wal gargaruuf wal utubuun,qajeelfamaaf
gorsa karaa ogeeyyii fayyaa nuf kennamu hojiirra olchuun
ittisuun ni danda’ama.

Gaaffiifi Deebii (G & D)

Onnachiiftuu tokko addan baafachuu hirmaatonni gareen ta’aani akka
hirmaatan haala mijeeffadhu. Maal akka hojjatanis ibsa gahaa kennif:
Guyya hardhaa waa’ee COVID-19 waan baayyee mari’annee jira. Wantoota
hardha mari’annee keessa kan duraan beektanis waanti haaran hardha
dhageessanis jiraachuu mala.
Yoo gaaffii qabatan ykn waanti isinif hin gale ykn gaaffi isinitti uumee yoo
jiraatef akka gaafatanif ni jajjabefamtu.
Shaakallii kanan booda waan hanga amma mari’ataa tureen maaltu akka isinitti
dhaga’amu tokko tokkon isin gaafadha.

20
 Goolaba |Daqiiqaa 5

1 | Marii waan sitti dhaga’ameef waan yaadee hojjachuu ( Miira-yaada-

rawwadhu)
Waan sitti dhaga’amu: Waanti hardha rawwanneen maaltu sitti dhaga’amaa?
Yaadi: Gochootni hardha rawwanne maal akka yaaduuf si kakasee ykn gaaffii
akkami sitti uumee?
Rawwaadhu: Waan hardha barate akkamitti jireenya kee keessaati itti dhimmi
baataa?
2 | Waan Manatti ykn naannoo jireenyaa keessaaniti hojjatan
Waan hardha baratee keessaa tokko isa faayidaa guddaa qaba jettee yaaduu
hiriyaa kee barsiisi.
Yeroo kaardii SIRRIIDHA/SIRRII MITI jedhu maatiif hiriyoota keetif ibsitu
vidiyoo waraabuun kawwadhu.
3| Gareen Gammachuu argachuu ykn dhamdhamuu
Garee keessaanin gammachuu keessaan ibsachuun waliin walii keesaani
galateefadha. Miira gammachuu keessaanis waliif ibsa.

21
 2.Harka keessan
dhiqadhaa!
Shaakallii kana keessati hirmaatonni gulantalee ykn duraa duubaa karka dhiqannaa isa sirrii
ni baratu. Erga baratanii booda haala salphaa ta’een yeroo harka isaani dhiqatan hundaa
bifa salphaa ta’een haala taphaa “Simoon jedhe” harka isaani bifa sirrii ta’een dhiqachuu
aadaaa godhatu.

Mata duree: Harka dhiqannaa isa sirrii

Galma: Dhuma shaakallii kanati hirmaatonni hundi….

Duraa duubaa harka dhiqannaa isa sirrii ni tarreessu.
Guyyaa tokko keessaati yoo xiqqaateef yeroo afur harka isaanii bifa sirriin
dhiqachuu akka qaban addaan ni baafatu.
Akkaata ittin ciqilee isaanitti axiffachuu qaban gochaan agarsiisuun tattamsa’ina
jarmoota ni xiqqeesu.

Meeshaa barbachisu: Omaa hin barbachisu

Yoo argameef saamunaa, bishaanif fooxaa qopheeffachuun gaariidha.

Qophii:
Faaruu salphaaf bashanansiisa yeroo harka dhiqannaa farfatamuu danda’uu
sakandii 20 kanneen akka “ole: :”
(www.youtube.com/watch?v=Y8aIvD4N8GM),
“happy birth day” ykn kanneen biro dawonlod
gochuun bilbila ykn meeshaa yeroo harka
dhiqanuu dhaggenyuu dandeenyu irraatti
qabachuu/kawwachuu.
Gochaan dhiqadhu- dhiqadhu- raasi jedhu
hirmatoota dargaggoof mijata ta’a.(Warreen umrii
9-14 jiranif) Kanneen waggaa 15 isaa ol ta’anif
duraaduubaa harka dhiqanna isa sirrii erga itti

22
 himteen booda faaruu ykn sochii qaamaa kanneen akka daansii sasalphaa mataa
isaanii akka qopheeffatan jajjabeesi.
Yoo danda’ameef bishaan, saamunaaf Fooxaa harkaa dhiyeessun akka
qabatamaan shaakalan gochuun jijjiirama amala isaan fidan hordofuun baayyee
gaariidha.

Garaagarummaa Onlaayini:
Konfaransii Vidiyoon gaggeeffamu:
o Bilbila harkaa ykn mobayilii kee tamsasa kallati kan yeroo harka kee
dhiqatu agarsisu kallatiin tamsasaa harka haala barateen ykn karaa sirrii
ta’een dhiqadhu.
o Tamsasa kallatin faaruu mataa keetii kan akka dhiqadhu- dhiqadhu-Raasi
jedhu qopheesuun tamsasi ykn farfachaa harkee haala sirriin sakondii 20f
dhiqadhu.
Watis up (WhatsApp):
o Wal qabsiiftuu ykn liinkii vidiyoo karaa sirriin harka dhiqachuu agarsiisuu
ummataf qoodi ykn gad lakkisi. Fakeenyaaf kunoo kan CDC kana ilaali.
https://www.youtube.com/watch?v=d914EnpU4Fo or : Vidiyoon
kofalchiisoo dabaltaa biro: https://www.youtube.com/watch?v=-
gfOHEaHdjo
o Hirmaatonni guyyaatti si’a meeqa akka harka isaanii dhiqatan akka
lakkawaan gaafadhu ykn yaadachisi. Gaaffiilee itti kanan hangam akka
harka isaanii dhiqatanif al meeqa akka dhiqatan hordofuun dansaadha.
Sagantaa:
Si’eesituu (Daqiiqaa 5)
Dhiqadhu- dhiqadhu- Raasi (Daqiiqaa 10-15)
Goolaba (Daqiiqaa 5)

23
 Si’eessitu | Daqiiqaa 10
1 | Onnachiifuu
Hirmaatonni gareen akka nagaa wal gaafatanif gammachuu waliif qaban godhi.
Onnachiftuu si’oftuu kanneen akka taphaa, daansii, faaruufi fiigichaan akka
jalqaban godhi.
2 |Shaakalli yeroo yaadachiisuu.
Shaakalli yeroo darbee saffisaan akka yaadatan gochuuf gaaffillee armaan gadi
kanneen gaafadhu.
Shaakallii yeroo darbee irraa maal barannee?
Dandeettiiwwaan barannee sanneeti fayyadamtanirtuu? Maal maal tahee yeroo
fayyadamtan? Yeroo fayyadamtan maaltu isinitti dhaga’amee?

Dhiqadhu- dhiqadhu- raasi |Daqiiqaa

10-15)

Yaadannoo Gorsaa: Hirmatonni meetira lama waliirraa fagatanii

jiraachuu isaanii mirkanneefadhu.

1 | Harka dhiqannaa irraatti marii gaggeessuu

Harka keessan maaliif dhiqatuu?
o Harka keenya dhiqachuun dhibewwaan daddarboo kanneen akka
infulezaa/qufaa/difafa/,garaa kaasaafi kanneen biro irraa nu barara.
o Harkaa dhiqachuun karaa ittin COVID-19 ofirraa ittisnu isa bu’aa
qabeessaafi beekamadha.
Harka keenya dhiqachuun kan nu barbachiisuu yoomii? Ykn yeroo kamii?
o Erga mana fincaanii fayyadamneen booda.
o Nyaata osoo nyaati dura ykn nyaataan dura.
o Osoo nyaata Qopheessuu hin jalqabin
o Erga nu axxifachiisee ykn qufaanee boodaa.
o Yeroo manati alaa gallu.

24
 o Sochii qaamaa ykn Ispoortii erga hojjannee booda.
o Yeroo kamiyyuu yoo jarmanni harka keenya irra jiraachuu malu jennee
yaadnu.
Jarmoota harka keenya gubbaa jiran akkata balleesuu ykn ajjeessuu danda’uun
akkamitti harka keenya dhiqachuu qabnaa?
o Bishaan qulqulina qabuuf saamunaa fayyadamuun
o Harka keenyaa guutuu isaa harka karaa duubaa, quba hundaa, barruu
keessaaf ala, qeensaa keenyaa hundaa sakodii 20 sukkumnee dhiqachuu
qabna.
o Bishaan qulqulluun harka keenya qulqulleffachuu ykn dhuma irraatti bishaan
gahaaf qulqulluun saamunaa irraa qulleessuun dhiquu.
o Fooxaa qulqulluun harka keenyaa qoorsuu ykn goggogfachuu.
Harka keessan qoorsuuf yoo fooxaan qulqulluu hin arganne ta’eef ykn yoo
dhabdan maal gootuu?
o Qillensa keessaati ol qabuun hanga harki keenya qoorutti raasuu.
o Harka keessaan gonkuma uffata uffatani jirtanitti hin qoorsina. Uffanni
keessaan qulqulluu ta’uu yoo baateef jarmii qabachuu danda’a.

2| Marsaa1: Akka itti harka dhiqannuu haa shakkalu

Ibsa:
Amma yoomif akkamitti akka harka keessaan dhiqachuu qabdan hubatanirtu.
Amma immoo sirriitti akka hubatanif mee bifa taphaan haa shaakalu.
Akkuma waliirraa fagatani jirtanin sosocho’aa ykn fiiguun hojjatu.
Yeroo harka keessaan dhiqatan waan gochuu qabdan sadiin dubbadhuu ykn
caqasuu isin immoo waan ani dubbadhe sana gochaan ykn rawwatani na
agarsiiftu.

25
• Saamunaa: Harka keessan mataa olitti qabuun
akka nama saamunaa dhangala’aa harkaati
buufataa jiruu godha.

• Dhiqadhaa! Harka keessaan akka waan

dhiqachaa jirtaniiti waliiti riguun
sakondii 20 akkuma nama dhiqattu gochuun
agarsiisa.

‘Harka keessan qoorsaa: harka keessaan qilleensa keessa ol

kaasuun si’a kudhan ol utaaluun taphadha.

26
 • Yaadannoo Gorsaa: Hirmaatonni faaruu yeroo
harka dhiqatan faarfachuu fedhan akka filatan
heeyamuun gaariidha.

Marsaa tokkoffaa armaan olii kana irra deddebin taphadha.

3| Marsaa 2: Shaakalli yeroo harka dhiqannaa

• Mana Fincaanii/Boolii: yeroo baayyee gabaabaaf

sakondii 2f akka nama Mana Fincaanii bobbaa
bahaa jirutti taa’aa!

27


• ‘Nyaata Bilcheesuu!’- Akka waan distii ykn

okkotee guddaati nyaata bilcheessuf irra
nanna’anitti akka naanna’an taaisi.

Yaadannoo Gorsaa: Intarneetii irraa mata duree

“Cabbage patch” jedhu barbadun dubbisi ykn ilaali.

• ‘Axxifachuu!’- harka keessaan fuula keessan

ciqilleen uwwisuun akka nama axxifatuu Axxishoo
jechuun shaakala.

28
 • ‘Soorachuu/Nyaachuu!’- Akka nama waa
soorachaa/nyaachaa jiru harka keessa gara
afaanitti sochoosuun sochii kan sakondii
almaf rawwadha.

4| Marsaa 3: Hundinu waliin akka taa’aan godhi (Fageenya isaanii

eegachuu qabu)
Ibsa
Amma egaa akka itti harka keessaan dhqatanif yeoo harka keessaan dhiqatan
bartanii jirtu. Mee amma immo waan muraasa isin qoreen ilaala.
Tarkaanfii nan iyya jedhu fudha.Yoon yeroo itti harka dhiqachuu qabdan isinitti
himuu dagadhe ykn duraaduubaa isaa dogoggoreef SIRRIIMITI jedhaa iyyaa!
Fakkeenyaa: Axxifadhee itti aansee nyaata qopheessuu yoo jedhe isin immoo
SIRRIIMITI jechuun iyyuu ykn waccuu qabdu. Sababbii osoo harka hin
dhiqatin nyaata qopheessuun sirrii akka hin taanee waan beektanif jechuudha.
Fakeenyaa biraa: yeroo ani harka qorfachuu dagadhuu isin ammas SIRRIIMITI
Jechuun wacuu ykn iyyuu qabdu.
Tapha kana irra deddebin taphadha!

29
 Yaadannoo Gorsaa: Garaagarummaa akkaana bifa nama
bashaanansisun baayyisuun irraa deddebin shaakalsisun akka
sirriitti miirefatan godhi.
Haaluma tapha armaan oliin hirmatoonni yeroo dogoggoran
keessaa hirdhisuun hanga nama 1-2 qofti hafutti akka taphatan
godhi.
Yeroo duraa duubaa harka dhiqachuu ykn adeemsa isaa
dogoggoraan namni dogoggoree sochiiwwaan qaama kanneen
5| akka Push up fi kanneen biro kan hojjatu tahuu itti himi ykn
Yeroo hubachiisi.
Marii Hirmaatoota keessa kan taphicha dursuuf fedhii qabu filadhu
akka dursuuf haala mijeesif.
Wantoota guyyaa guyyaan hojjannu kanneen akka kubbaa miilaa
taphachuu, mana barumsaa deemuufi hojii deemuu akka
yaadatan taasisi.
Tapha kana keessaatti akkamitiaxxifatee? Maaliif haala akkaanan axxiffatee?
o Ciqillee keessaniiti axxiffachuu qabdu.
o Yeroo haala kanan ciqillee keessaniiti axxifatan jarmoonni qilleensa akka hin
facaneef harka keessanitti hin qabannee gochuun hiriyootaf firoota keessaan
dhibee kana irraa bararuuf gargara.
o Jarmoonni huccuu keenya irrs jiraachuu waan danda’anif qulqullina
uffata/huccuu keenyaas eeguun baayyee barbachiisadha.
o Ammas kan dagatamuu hin qabne yeroo axxifata kamuu harka keessaan
dhiqachuu akka qabdaniidha.
Bakka saamunaafi bishaani Sanitazaraa Faayadamuun ni danda’amaa?
o Yeroo harka keenya bishaanifi saamunaan dhiqachuu dandeenyu hundaa
dhiqachuun baayyee gaariidha. Kunsi bishaanif saamunaan yeroo harka
keenya dhiqannuu jarmoonni harka keenya gubbaa jiran waan baayyee
hirdhatanif ykn waan badanif.
o Yoo bishaanif saamuna bakka argachuu hin dandeenye jiratan garuu
sanitarazara harkaa 60% alkolii qabuun harka keenya qulqullesuun dhibeen
kun akka nama biraatti hin darbine gochuun ni danda’ama..
Rakkoowwaan harka keessaan akka hin dhiqanne isin dhorkan maal fa’ii?
Rakkoowwaan kanneen haala kamiin furuu ykn hambisuun danda’amaa?

30
 6| Ergaawwaan ijoo keessa deebiin ibsi.

• Guyyaatti dafnee dafnee harka keenya dhiqachuun karaa ittin tattamsa’ina

COVID-19 ittisaa keessa isa sirriiifi filatamadha.
• Harka keenya bishaan qulqulluufi saamunaan sakondii 20 sirriitti
sukkumnee dhiqachuun jarmoonni harka keenya gubbaa jiran akka du’an
gochuun dhibee ittisa.
• Harka keenya qorfachuu kan qabnu fooxaa qulqulluun ykn qilleensa
keessaati raasuun ta’u qaba. Gonkuma harka keenya uffata uffane jiruutti
ykn rifeensa mataa keenyaatti qorfachuu hin qabnu.
• Akka Jarmoonni qillensa keesa hin facaanee ittisuf ciqilee keenyaatti
axxiffachuu ykn qufa’uu qabna.

Goolaba | Daqiiqaa 5
1 | Mariii waa’ee Miira- Yaaduu- Rawwachuu
Miirefachuu: Shaakallin hardha miira akkam sitti ummee? Ykn maaltu sitti
dhaga’amee?
Yaaduu: Shaakalli keenyaa hardhaa maal akka yaaduu ykn gaaffii akkami sitti
uumee?
Rawwadhu: Waan harka shaakaltee ykn bartee akkamitti fayyadamtaa?
2 | waan barannee hawaasa keessati sochii xiqqoo goonuu/rawwanu
Shaakalli hardha baratee ykn shaakaltee hiriyoota kee Dhiqadhu- Dhiqadhu-
Raasi jedhu barsiisi.
Karaa Whatsup’n daansii dhiqadhu- dhiqadhu-raasi jedhu viidiyoo waraabuun
gareef qoodi ykn ergi ykn maxxansi.
3| Gareen Gammachuu ofii ibsachuuf waliin gammaduu
Garee kee keessatti xumuruu keetiif gammachuu kee ibsuun gammachuu
keessaan waliif qooduun waliin gammadaa!

31
3. Of Tasgabessuu
Shaakallii kana keessaatti hirmaatonni tooftaa afuuraa baafachuu salphaa ta’eef akka
tasgaboofnuf, akka qalbii (yaada) walitti qabanuf keessumatu yeroo raafamni ykn waanti
nama jeequ jiru kanati haala ittin nageenya sammuu argannuf dhiphina irra bilisa ittin
taanuuf kan nu gargarudha. Hirmatooni dorgommii gabaabaa keessaatti si’a meeqa akka
fuula isaani xuxxuqanis hubatu.

Mata duree: Fuula xuxxuquu/qaqqabachuu / Nageenya Sammuu

Galma: Dhuma shaakala kanati hirmaatonni hundinu…

Fulaa ofii xuxxuquun ykn qaqqabachuun akkamitti akka COVID-19 nama
qabsiisuu danda’u ykn tattamsasuu ni ibsu.
Faayidaa afuuraa dheeraa fudhachuun qabu ni ibsu.
Jireenyaa isaanii keessaati tooftaa hargansuu gaarii ta’ee akkamitti akka itti
fayyadamuu qaban ni ibsu.

Meeshaalee Barbaachisu:
Omaa hin barbaachisu

Qophiin:
S’aatii tokko keessaati fuula kee hangam akka xuqxe ykn qabate galmeesi.si’a
meeqa akka fuulaa kee xuqxe kan hirmaatootatti himuun atis fuula kee yeroo
muraasaf ta’ulleen akka xuqxu ykn qaqqabatu itti himi.
Tooftaalee hargansuu ykn afuura baafachuu jiran shaakali. Osoo hirmaatonni
akka shaakalan hin taasisin dura muuxannoo kee waan qoduuf si gargara.

Garaagarummaa Onlaayini(online:
Konfaransii Viidiyoon gaggeeffamu
o Gochootni kunneen salphaati bifa onlaayini ergamuu dnda’anitti
jijjiramuun salphummati hubatamu haala danda’ani qophaa’uu qabu
Watis Api (WhatsApp):

32
 o Hirmaatotaaf ergaa dabalataa akkataa ittin of tasgabessanif dhiphina irraa
bilisa of godhanirraatti yaadni ykn gorsi dabalataa ergamuufi qaba.
o Hirmaatotaaf suuraa ykn fotoo yeroo shaakallii afuuraa dheeraa
baafachuu gootuu erguufin isaanis kan isaanii kaasani akka sif ergan
gaafadhu.
o Hirmaatotaaf qajeelfama tapha daqiiqaa tokko Injifannoof (Minute to
win it) jedhu erguufin akka isaan mana isaaniti ofii isaanif taphatan
onnachisi.
o Ergaa gabaabaa guyyaa guyyaan hirmaatootaaf erguun akka isaani
guyyaatti yeroo shan afuuraa dheeraa fudhatan/baafatan yaadachisi.
Kana malees akka isaan bilbia isaani irraatti beellamtuu/alarm/ guutuun
ofii yaadachuun guyyaa guyyaan rawwatanif yaada kennufin akka
rawwatan gochuus dandeessa.

Duraa Duuba Sagantaa

Si’eessituu (daqiiqaa 5)
Tooftaalee hargansuu/afuuraa baafachuu (daqiiqaa 10-15)
Goolabuuf (daqiiqaa 5)

Si’eessituu | Daqiiqaa 10
1 | Onnachiftuu
Hirmaatota kee haala duraan barsiifteen bifa gammachuu walii qoodachuun
gareen haala hoo’aan nagaa gaafadhu.
Onnachiftuu ykn si’eesituu hirmaatoota daddamaqsuu dandeessuu kanneen
akka taphaa,daansii/ragada/shubbisaa,faaruufi sochii qaama kanneen akka
fiigichaa hojjadhu akka hirmaatonni sin waliin hojjatan taasisi.
2 | Shaakalli yeroo darbee akka yaadatan carraa kennif
Qabxillee ijoo barnoota yeroo darbee jechuun shaakalli yeroo darbee akka
yaadatanif gaaffilee armaan gadii gaafadhu osoo yeroo dheeraa hin fudhatin
gara shaakala har’aati darbi.
Shaakalii ykn barnootaa ykn sochii yeroo darbee irraa maal baratanii?
Dandeettiwwaan barnnee sanneen fayyadamtanirtuu? Yeroo fayyadamtaa mee
akkam ta’ee ykn isiniti toleera moo akkam? Maaltu isinitti dhaga’amee yeroo
dandeetii haaraa baratanitti fayyadamtan?

33
 Tooftaalee Hargansuu/Afuura
baafachuu|Daqiiqaa 10-15
1 | Marii Waa’ee Fuula xuxxuquu/qaqqabachuu
Fuula keenya xuxxuquun ykn qaqqabachuun akkamitti tattamsa’ina COVID-19
tif sababbii ta’aa?
o Vaayirasin Koronaa nama irraa namatti kan daddarbuu karaa dhagala’aa
xixxixqqoo qaamollee sirna argansuu keessaa yeroo namni vaayirasichaan
qabame qufa’uufi axxifatuu qillensaatti qad lakkifamaniin yoo ta’uu
harka keenyaa waan vaayirasin irra jiru xuqnee fuula keenya kan xuqnu
yoo ta’ee carraan COVID-19 qabamuu keenyaa daran ol kaasaa jirra
jechuudha.
Guyyaa tokko keessaatti si’a meeqaa giddugaleesaan fuula keenya
xuqna/qabannaa?
o Qorannoon akka agarsiisutti namni tokko sa’aatii tokko keessaatti fuula
isaa yeroo 23 xuqa/qaqqabata.
Haa ta’uu malee garuu yeroo hanga kan baay’atu fuula keenya dhugaadhan
xuxxuquun/qaqqabachuun nu barbachiisaa?
o Lakki! Hundi keenyaayu yeroo kam, haala kam keessaati fuula keenya
xuxxuquu/qaqqabachuu akka qabnu beeknee of eegachuu qabna.
o Si’a kana mara fuula keenya xuxxuqaa oluun barbachisaa miti,humna
keenya balleesudha, akkasummas fayyaa keenya kan balaaf saaxiluudha.
o Har’a guyyaati yeroo muraasa ykn xiqqoo qofaaf xuquu akka qabnu
waliin ilaalla/mari’anna/barana.

2 | Seensa: Afuura dheeraa baafachuu/fudhachuu (Hargansuu gad

fagoo
Ibsa
Ega ama fuula keenya sababa malee guyyaatti yeroo hedduu
xuquun/qaqqabachuun balaa akka nuti fidu waan hubannef, itti aansinee haala
ittin yeroo muraasa/yartuu/xiqqoo qofa fuula keenya haala ittin xuquu
dandeenyu shaakala.
Afuura dheeraa baafachuu/fudhachuun jechuun maal jechuudhaa?
o Suuta jennee to’annoo sammuu keenyaatin qilleensaa dheeresinee hanga
sombi keenya guutee qillensi gara keessaa galuu didutti qillensaa gara
keessaa galchuuf hanga qillensi somba keenya keessa jiru guutummaan

34
 guuttuutii bahuutti haaluma ol fudhanneen suuta jennee gara alaati
baasuu jechuudha.
o Yero wal qixa ta’eef gara keessatti qillensaa ol fudhachuuf gara alaati
baasuu ykn immoo gara
Yeroo afuuraa dheeraa fudhannee afuuraa dheera baafannu maqaa keenya
irraatti maaltu uumamaa?
o Hami oksijinii sammuu keenyaaf qaama keenyatti ol seenuu ni dabala.
o Horminnin Indofinii jedhamu qaamni keenya maddisisee karaa
uumamman dhibee akka ofirraa ittisnu taasisuun miira dhukkubaa nuti
dhaga’amu akka nuti furu ykn akka nu dhiisu ta’a.
o Sababbii adda addaatin wantoonti xurawoof miidhaa geesisuu danda’an
qaama keenya keessaatti kuufaman qaamni keenya akka dhabamsiisuu
si’ayina argata.
Faayidaan afuuraa dheeraa fudhachuu ykn baafachuu (hargansuu gad fagoo)
maalii?
o Qaaamni akka tasgaba’uuf nageenyi itti dhaga’amu godha.
o Miiraa sodaaf aarii nurraa kaasuun akka sammuu tasgaba’eef yaada walitti
qabate ykn qalbii tasgabofte akka qabanu nu gargara.
o Kana malees hargansuun gad fagoon dhiphina keessa nama baasa,
rakkoo hiriiba dhabuu ni fura, akkasummas dhukkubiin akka nuti furu ni
taasisa.

3| Karaalee Shanan
Hirmaatonni akka haala isaanif mijatun minjaaa irraa ykn lafa qulqulinaa
qabuurraa akka taa’aan ykn akka ciisaa yoo itti toleef haala mijeefatan gaafadhu.
Gochaan kun karaalee shanan ittin hargansuu gad fagoo fudhannuu ykn
qillensaa dheeraa fudhannee qillensaa dheeraa gad baafnuu jedhama.
Yoo kan isin irraatti omaa rakkoo hin fidneef isin hin jeeqne ta’eef ija keessaa
dununfadha.

Yaadannoo Gorsaa: Hirmaatonni tokko tokko ija

cufachuu/dununfachuun itti tolu yoo ta’eef omaa rakkoo
hin qabu, warreen fedhii qaban yeroo hojjatan ilaallani
yeroo fedhii horatan itti dabalamuu akka danda’an itti himi.

Hargansuu 1: Qillensa gara keessaati karaa Afaanii suuta jedhaa osoo

waliirraa hin kutin sakondii 4 fudhadha/galchaa/gara keessaati harganaa! Itti
aansuun yeroo sombi keessan erga qillensaan guutee qomni keessaan ol ka’een

35
boodaa sakondii 4 ammas karaadhuma Afaanii qillensa gara alaati baasaa/gara
alaati harganaa!

Yaadannoo Gorsaa: sagallee kee ol kaasuun yeroo

hirmaatooni qillensa gara alaatti baasanifi gara keessaati
fudhatan 1,2,3 4 Jechuun lakka’if.

Hargansuu 2: Qillensa gara keessatti sakondii 4f suuta

jechuun karaa funyaani ol galchaa ykn ol fudha.Haaluma
wal fakkatun sakondii 4f karaadhuma funyaani gara alaati
baasaa!
Hargansuu 3: yeroo hargansuu gad fagoo karaa funyaan
yeroo lammaffaa rawwatanitti sagalee naannoo keessaani
dhaga’amu dhaggeffadha/qoradha.
Hargansuu 4: yeroo ammas karaa funyaani hargansuu
gad fagoo hargatan ykn yeroo qileensaa dheeraa baafata/galfatan qaamollee
miiraa keenyaan maaltu ta’aa akka jiru qoradha. Naannoo keessanitti maaltu
ta’aa jiraa? Qaama/goggaa keessaan irraatti maaltu isnitti dhaga’maa? Foolii
maalitu isinitti dhufe ykn dhga’ame?waan akka yaada samuutti isin dhufuu hin
dhiphatin yaadni ni dhufas ni deemas.
Hargansuu 5: Erga qillensa sakandii 4f gara funyaanin gara keessaati
fudhatanii osoo qillensa olis gadis hin baasiin sakondii 4f qillensa qabadhaa
tura.Yeroo qillensa baafachuuf qophii taatan suuta jedha ija keessan banaa.
Jireenya keessaan keessaatti karaalee shana harnagasuu gad fagoo yoom
fayyadamtuu?
o Yeroo of tasgabbeessuu barbadan, oksijiniin baayyeen gara qaama
keenyaa seenee sammuun keenya murtee sirriif qajeela akka dabarsuu
gargara.
o Osoo qormaata hin jalqabin, yoo yaad-qalbii keessaan sassabachuu
barbadanif yeroo isportii hojjatan humna walitti qabachuf yeroo
barbadan fayyadamuu dandeessu.
o Ganama yeroo hirriba kaanuu guyyaa keenya bifa tasgaba’aan jalqabuuf
akkasummas galagala yeroo gara hirribaa deemnuu sammuu keenyaa
waan baayyee hojjachaa ole tasgabessuf fayyadamuun gaariidha.
o Yeroo waanti hojjachaa jirtuu sif milkaa’uu ykn haala ati barbadeen sif
rawwatamuu haala keessa jirtuu kana qaama kee tasgabbessuuf
akkasummas waan argatee kan gammachuu argachuuf tooftaa kanan
fayyadamuun gaariidha.

36
 Haala weerara Koronaa vaayiraasii kanan sodaan, shakkiifi dhiphinni isinitti
dhaga’amuu danda’a.. Tooftaa hargansuu gad fagoo kanan yeroo haala akkana
kanati haala kamin fayyadamtuu?

3 | Daqiiqaa tokko injifannof (Minute to win it)

Ibsa:
Amma egaa shaakalii hargansuu keenyaa itti fufnee bifa dorgommittin dandeetii
keenya guddifachaa deemna.
Haala teessuma keessaan sirreeffadha, ija keessaan dunukfadha,irra deddebin
hargansuu gad fagoo armaan olitti shaakala ture shaakala.
Sammuu keessaan keessaati hanga s’a 60 lakkoftanit jechuun daqqiqaa tokkof
fuula keessaa akka hin xuqne yaada hanga jahatamatti lakka’a.
Yeroo 60 lakkoftee suuta jedhii osoo ija hin banatin harka kee ol kaasi.
Ani yeroo isinif nan to’adha ykn to’adha. Isin keessa osoo fuula isaa hin xuqin
kan lakkofsaa 60 lakka’amee guutee ni injifataa jechuudha.
Yeroo lakkoftuu sa’aatii jalqabasiifttu(sa’aatii, mobaayilaan) ykn waan biros
fayyadamuu dandeessu,) jalqabsiiftuu hirmaatonnii yeroo harka itti ol kaasaa
haaluma duraa duubaa isaan ol kaasani galmeefachaa yeroo hundi isaani harka ol
kaasaani suuta jedhi akka ija isaani banatan ykn ilaallan itti himuun eenyuu akka
jalqaba harka ol kaasee ykn baasee injifatee ibsif.
Hirmaatonni yoo fedhii qabatan tapha kana irra deddebin taphachuu ni danda’u.
Mari’adha:
Sakondin 60’n isinirraa fagatee ykn isintti dhiyaatee bira gauuf hangam isin
yaadesse ykn aja’ibsisee?
Sakondii 60f osoo waan biraa waan tokkoleen osoo hin rawwatin afuuraa
baafachuun ykn ol fudhachuu qofa yeroo rawwatan miiraa maaltu isinitti
dhaga’amee?
Amma waanti isiniti dhaga’amu kan duraa irraa addaa? Akkamitti?
Fuula keessaan xuquuf kajeeltani ykn barbadani turtanii? Irra of ittisuu
dandeessanirtuu? Akkamitti?
Baayyeen keessaan osoo fuula keessaan hin xuqin sakondii 60 geessanirtu.Kun
hojii gaariidha. Guyyaan guyyaan yeroo fuula keessaan xuqtan gochaa kana
shaakala/yaadadha. Tooftaaleen biro ittin hanga fuula keenya xuxxuquun gad
xiqqeessuu dandeenyuu maal fa’ii?
o Harka keessaan yeroo mara hojii akka hojjatau gochuun yeroo lafa ta’au
dhorka. Kubbaa teenis ol darbachuu taphachuu ykn pilastikaa wayis ta’uu
funyoo wayii mundhii keessaniti hidhuun isaan taphachaa harka keessaan
hojii qabsiisa.

37
 o Bu’aa fuula xuquun qabu sirriiti hubadha. Yoo akka tasa fuula keessaa
xuqtan ofii keessaan adaba. Fakeenyaaf push up shan bu’uu, ta’ani
ka;uun sochii qaama hojjachun akka fuula hin xuqne of godha. Introduce
a consequence.
o Nama isin gargaruu ykn hiriyaa dhimmi kana irraatti si deeggaru
qabadhu. Namni sun jechaan walitti himuu yoo isiniti toluu baatee
mallattoon/koodiin/ fayyadamuu dandeessi.
o Fuula keessaan yeroo xuqxan ofiitti aaruu hin qabdan.Ofiiti aaruun
rakkoo qaba. Fuula keessaan xuquun kun barbaachisadha moo miti
jechuun addaan baafachuutu gaariidha.

4 | Erga/qabxiilee ijoo armaan gadii akka hubatan godhi

• Tattamsa’inaa Weerara koronaa ittisuf baay’ina fuula keenya

xuxxuqnu hir’isun baayyee gaariif waan jajjabeffamuudha.
• Fuula ofii harkaan xuquu dhiisuun rakkisadha. Garuu
garaagarummaa dheerina yeroo ittin xuxxuqnu walirraa
fageesuu, kan duraan daqiiqaa ture gara sa’aatiitti ol guddisuuf
yoo danda’ame kana olittis guddisun gaariidha.
• Yeroo hundaa haala hargansuu keenyaa hordofuun gaariidha.
Hargansuu gad fagootti fayyadamuun akka sammuun keenya
tasgabbiif nageenya godhatu guyyaa guyyaan hargansuu gad
fagoo fayyadamuun ni jajjabeffama.

Goolaba/Xumura |Daqiiqaa 5
1 | Marii Waa’ee Miireffadhu- Yaadii-Rawwadhu
Miireffadhu: Shaakaliin hardhaa hojjateen maaltuu sitti dhaga’amee?
Yaadadhu: Waan hardha hojjannee kanan waanti yaadee ykn gaaffii sitti ta’ee
maalii?
Rawwaadhu: Waan hardha baratee ykn shaakalte akkamitti itti fayyadamuuf
yaadaa?
2 | Sochii xiqqoo ykn hojii manaa
Hiriyoota kee tooftaa dhiqadhu-dhiqadhuu- Raasi jedhu barsiisi.
Mana keessanitti Daqiiqaa tokko injiffachuuf tapha jedhu shaakalaa.

38
 Tooftaa ittin fuula keenya xuquu gad xiqqeesinu namoota birootif qoodi ykn
barsiisuun gaariidha.
3| Gareen Miira gammachuu ibsachuu
Garee ta’uun xumuruu keessanif gammachuu keessaan ibsadha/Gammadaa!

39
Maddoota
odeeffannoo
dabalataa!
Odeeffannoo dabalataa waa’ee Koronaa Vaayirasii argachuuf maddoota armaan gadii
kanneen fayyadamuu dandeessu.Hirmaatootaf fuula kana printi gochuu kennif ykn immoo
karaa ittin salphaati argachuu danda’anif qoodif.Yeroo hundaa odeeffannoo waa’ee
COVID-19 maddota dhugaa ta’an irraa barbaduun yeroon yeroon beekumsa gama kana
qabdu guddifachaa deemuun waan dansadha.Maddota odeeffannoo kenneen akka
dhaabillee fayyaa naannoo keessani,Dhabbata Fayyaa Addunyaafi CDC,akkasummas
UNAIDS irra drban hordofuun gaariidha.

Odeeffannoo waa’ee COVID-19 sirrii argachuuf toora intarneetii armaan gadii

fayyadama.
CDC COVID-19 Fact sheet
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/downloads/2019-ncov-
factsheet.pdf

UNAIDS resource on HIV and COVID-19

https://saafrica.org/new/wp-content/uploads/2020/03/hivand
covid19_infographic_A3_en.pdf
WHO resource on coping with Stress
https://www.who.int/docs/defaultsource/coronaviruse/coping-with-
stress.pdf?sfvrsn=9845bc3a_8

40
 Waa’ee dhibee Vaayirasii Koronaa 2019 (COVID-19) waan beekuu qabdu
Dhibeen Vaayirasii Koronaa (COVID-19) maalii?
Vaayirasiin Koronaa (COVID-19) dhibee sirna
Hargansuu nama irra gara namaatti
darbudha.Vaayiraasin kun bifa haaraan kan argameef
akka weerarratti ka’uun isaa kan barame biyyaa
Chaayinaa magaalaa Wuhan keessaatti jalqabe.
Namoota Biyyaa Ameerika keessa jiraatan Dhibeen
Vaayiraasii Koronaa (COVID-19) qabuu danda’aa?.
Eeyyee. Vaayiraasin Koronaa biyyaa Ameerikaa
kaabaa keessaatti tattamsa’aa jira. Carraa qabamuu
namoota vaayirasiin qabamee waliin qabanitti
dhiyeenya qaba kanneen akka hojjatootaa dhaabbilee
fayyaaf namoota mana tokko keessa waliin jiraatan
irraatti cima/ol ka’aadha.Namootni biro carraan
vaayirasii kanan qabamu olaanaa qaban kanneen
naannoo dhibeen kun itti tattamsa’aa jiru
jirataniidha.Bakkeewwaan amma Vaayirasiin kun itti
babbal’achaa jiru baruuf toora intarneetii armaan gadii
fayyadamuu dandeessu.
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019 ncov/about/
transmission.html#geographic.
Vaayirasiin Koronaa (COVID-19) Biyya Ameerikaa
Kaabaa keessatti mudhaatee jiraa?
Eeyyee. Biyyaa Ameerikaa Kaabaa keessaatti namni
jalqaba dhibee kanan qabame kan muldhate Amajjii 21,
2020 ture. Yeroo amma haala dhibeen USA keessati irra
jiru baruuf toora intarneetii CDC armaan gadii irra argatu.
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/cases-in-
us.html.
Vaayirasiin Koronaa (COVID-19 akkamitti daddarbaa?
Vaayirasiin Koronaa kun bineensota irra dhufa jedhameeti
yaadama. Yeroo amma kana garuu nama irraa gara
nammati daddarbaa jira.
Vaayirasiin kun nama irraa namati daddarbuu walitti
dhiyeenya meetira lama ta’en nama vaayirasii kanan
qabameetti dhiyaachuuf yeroo namni vaayiraasii
koronaa qabu axxiffatuuf qufa’uu dhagala’oo
xixxiqqoo sirna hargansuu keessaa gara qillensaatti
bahanin nama qaba. Kana malees waantoota namni
vaayiraasii kana qabu Afaan, funyaan isaaf bakka
Vaayirasin kun itti argamu qabatee itti fayyadamee
ykn qabate yoo qabatani funyaan, afaanif ija keenya
xuqne vaayiraasii kanan qabamauu dandeenya. Haa
ta’uu malee inni lammataa kun karaa daddarbinaa isa
beekmaaf guddaa miti. Kaaraalee ittin dhibeen kun
nama irraatti namtti daddarbuun dabalataan barachuuf
tooraa intarneetii armaan gadii fayyadama.
https://www.cdc.gov/ coronavirus/2019-
ncov/about/transmission.html.
Mallatoolleen dhibee Vaayirasii Koronaan dhufuu
maal fa’ii?
Namni dhibee sirna hargansuu Vaayiraasii Koronaa
(Covid-19 ) qabamef sadarkaa giddugallessaafi
ulfaataan dhukkubsaata jiru mallatoolee armaan gadii
agarsiisuu danda’a.
• Ho’aa qaamaa
__________________
1 Barreeffamni kuni maxxansa jalqabaa/orijinaala giddu gala to'annoo dhukkubaa (CDC) afaan Ingilifaan baase irraa bilisaan gara Afaan Oromottii
hiikame
• Qufaafi
• Hargansuu dadhabuu
Rakkoo cimaan Vaayiraasin kun hordofsiisuu maalii?
Dhukkubsatoota tokkko tokko irraati Nimooniyaan
akka somba gama lameenu akka qabu taasisee
qaamollee gurguddoon hojii akka dhaabaan gochuun
hanga dhumaatti lubbuu dabarsuu danda’a.
Akkamitti ofiirraa ittisuu dandeenyaa?
Namni kamiyyuu dhibeewwaan sirna hargansuu
ofiirraa ittisuuf jireenya keenya guyyaa guyyaa
keessaatti wantoota ramaan gadii rawwachuun ofiirraa
ittisuun ni danda’ama,
• Namoota dhibee kanan qabamanitti dhiyaachuu
dhiisuu ykn fageenya keenya eegachuu.
• Osoo harka hin dhiqatin funyaan, afaanif ija keenya
xuquu dhiisuu.
•Guyyaa keessaatti dafnee dafnee harka keenyaa
bishaanif saamunaan sakondii 20f dhiqachuu, yoo
bishaanif saamuna dhabne harka keenya sanitazara
qabiyyee alkoolii isaa 60% tahen harka keenya dafnee
dafnee qulqullessu.
Namni dhibee sirna Hargaansuun qabamee akka
namoota birootti hin dabarsineef kanneen armaan
gadii rawwachuu qaba.
• Yeroo dhukkubeeti mana turuu ykn mana ooluu
. Yeroo quffa’uufi axxiffatu sooftiin uwwisuun sooftii
sana bakkee kuusaa kosiitti gatuu.
• Wantoota itti fayyadamneef harkaan qabanne dafnee
dafnee anti-jirmiin disifekti gochuu./Qulqulleessu.
Bakka weerarri Vaayirasii Koronaa jiru nani deemee
maal gochuu qabaa?
Namni naannoo dhibeen kun itti tattamsa’aa jiru yoo
deemee torbee lammaf akka olif gadi hin deemnee ykn
hin sochoonee dhorkamu mala. Yeroo torbee lamaan
sana keessatti mallatoolee akka qufa’uu, ho’inaa
qaamaafi rakkoo hargansuu yoo agarsiisee mana
yaalaa deemuu qaba. Osoo mana yaalaa hin deemin
dura dhaabata fayyaa isati dhiyoo jiru bilbiluun eessa
deemee akka tureef mallatoo amma agarsiisa jiru
ibsuun gorsa isaani argachuu qaba.yeroo dhukkubin
akkana itti dhaga’amu namoota biro waliin walitti
dhufeenya dhiisuu qaba. Bakka bakkati socho’unis
vaayiraasi kana tamsaasuu waan ta’eef osoo bakka
adda bahe ture gaariidha. Dhibeen Kun Talaallii
qabaa?
Hanga yeroo ammati dhibeen kun talallii omaa hin
qabu. Karaan ittin ofiirra ittisa nama dhibee kana
qabuuti dhiyaachuu dhiisuuf dafnee dafnee harka
keenya dhiqachuu qofa.
Yaalahoo qabaayyii?
Qorichii COVID-19 fayyisuuf adda bahe hin
jiru. Garuu dhukkubi itti dhaga’amu kan xiqqeessuu
kan ogeessaa fayyaa kennamuf qofatu jira.
Mallatoolee muldhate akka itti hin cimneef deeggarsa
yaala argachuu ni danda’u.
41

Namoonni HVI
waliin jiraatan
waa’ee Vaayirasii
koronaa (COVID-19)
waan beekuu
barbadan
COVID-19 is a serious disease and all
people living with HIV should take all
recommended preventive
measures to minimize exposure to, and
prevent infection by, the virus that
causes COVID-19. Vaayirasiin Koronaa
(COVID-19) dhibee hamaa waan ta’eef
namoonni HIV waliin jiraatan tooftaalee
dhibee kana ittin ofiirraa ittisuu qaban
hundaa rawwachuun cimsani of
eegachuun vaayirasii hamaa irra of
baraaruu qabu. Sirriiri jala srararmee
hubatamuu kan qabu yeroo amma ragaan
cimaan kan namooni HIV waliin jiraatan
Vaayiraasii koronaa kanan qabamuun
isaani waanti ibsuu jiraachuu baatuus
yoo qabamaan garuu ulfaata ta’uun isaa
waan dagatamuu hin qabnedha.
Kana jechuun naootni HIV waliin
jiraatan of eegannoo laafisuu ykn
xiqqeessuu osoo taanee inumayyuu
eenyummaa caalaa of eegannoo gochuu
akka hin qabamne of baraaruu akka
qaban cimsee hubachiisufi. Akkuma
ummata waliigalaa keessaatti namoota
umriin dheeraa qaban irraatti hamatuu
namootaa HIV waliin jiraatanis
rakkoowwaan biro kanneen akka
rakkoo onnee, sombaafi kanneen biro
yoo qabatan Vaayiraasiin kanan yoo
qabaman mallattoowwaan hamaa
agarsiisuun balaa biraaf isaan saaxiluu
danda’a.
Akkuma Vaayiraasiin Koronaa
(COVID-19) Addunyaa irra
babal’achaa itti fufuu qorannnoowwaan
adda addaa akkata ittin namoonni HIV
waliin jiraatan dandeetii ittisa qaama
isaaniifi ummaamni qaamaa isaani
akkataa dhibee kanaaf hin saaxilamnee
gochuun vaayirasii haaraa kana
to’achuu ykn mo’chuun akka danda’an
mija’uun waan hafuu miti.
Namoonni HIV waliin
jiraatanif namootni hawaasaa
keessaa caalaatti Vaayiraasii
Koronaaf Saaxilamoo tahan
ofeegannoowwaan gochuu aban.
Fayyaa Isaanii Eegachuuf
• Harka isaanii dafani dafanii bishaanif saamunaan
sakondii 40-60tti ykn Sanitazaraa harka qulleessuu
kan alkoolii 60% qabuun sakondii 20-30tti dhiqachuu
ykn qulqulleeffachuu.
•Yeroo quffannufi axxifannu sooftiin afaanif funyaa
isaan akka uwwisanif sooftii al tokko fayyadaman
immo bakka kuusaa xurawwatti ogasumma gatuu.
• Nama ho’ina qaamaa ykn qufaa qabutti dhiyaachuu
dhiisuu. ofii keetif namoota
• Yoo miiri dhukkubii itti dhaga’ameef mana bahuu
dhiisuu ykn mana oluu. naannoo kee jiran gargaari.
•Yoo ho’inni qaama cimaafi qufaan akkasummas • Weerarrii Vaayiraasii Koronaa kun soda guddaa
afuuraa bafachuun ykn hargansuun rakkisuu jalqabeef, uumee namootni ofii isaanif namoota isaani ykn
bakka namoonni Vaayirasii koronaan qabaman
deemaan deemuun gabaasa dhiyeessuun deeggarsaa
jaalalleef aantee isaanii gargaruuf olfchuun olif gad
jechuun isaani waan hin hafnedha.namootni HIV
fayyaa argachuun barbachiisadha. Osoo gara bakka
yaala vaayirasii kana hin deemin garuu bilbiluun seena
waliin jiraatan immoo muuxannoo isaanii waggoota
kudhanif oliif qabanif fayyadamaun hawaasa isaanif
imala qabanif mallatollee qaama isaani irraatti firaaf aantee isaani balaa kana jala dabarsuuf itti
muldhachaa jiru ibsuufi qabu.
.Namni dhukkubsatee immoo maaskii ogeessaa
dhimmi bahu.
fayyaan ajajame kawwachuun mana turuun ykn mana
olu
Odeeffannoo qabachuu
•Waa’ee Vaayirasii Koronaa yeroo hunda hordofuu
beekuun gaariidha. Maddoota amanamoo kanneen
akka Dhaabbata fayyaa Addunyaa toora intarneetii
armaan gadii hordofuun
baayyee gaariidha.
Yeroo rakkisaaf ulfaata kanati wantoota armaan gadiif
xiyyeeffanoo guddaa kennuunn nageenya sammuu
keenyaa eegachuu qabna.
Ø Yeroo dheeraaf odeeffannoo midiyaa
https://www.who.int/emergencies/diseases/ novel- hordofuun of dhiphisuun dhiisuu.Maddoota
coronavirus-2019 odeeffannoo amanamoo qofa hordofuuf
Of Qopheessuu odeeffannoo achii kennamu dubbisun
gahadha.
•Qorichoorta adda adda kan
fudhatamuu dursanii yoo xiqqatee Ø Qaama keenyaaf eegannoo gochuu
kan guyyaa 30 manaa qabachuu qabna.Hargansuu gad fagoo harganuu ykn
qabu. Akka Dhaabbanni Fayyaa qilleensa dheera fudhachuuf
Addunyaa qajeelfama kennuuti baafachuu,Hanga danda’ameeti nyata
qorichi HIV fudhatamu akka madaalamaa nyaachuu,hirribaa gahaa rafuufi
deddeebin xiqqatuf hanga ji’a sadiif kan gahu kennuun alkolii dhuguu dhiisuu.
akka danda’amu kan ibsuu yoo ta’elleen qajeelfamni Ø Yeroo miiri gaariin namati hin
kun garuu biyyoota hunda keessaatti hojiira hin ole. dhaga’amneeti boqonaa fudhachuu,waan
• Yoo gorsa barbadanitti akkata ittin gorsa ogeessa dawwachaa jiruuf dubbisaa jiru yoo jiraatee
fayyaa isaanii argachuu danda’an beekuun ni gorfama. dhiifnee boqonnaa fudhachuu,waa’ee
• Yaala fayyaa haala qabatamaan naannoo isaanitti weerara Vaayiraasii koronaa kanas ammas
jiruun akka argatanif eessaa akka argatan beekuu ammas oduu sodaachisaaf yaadoo uumuu
qabu.Yaalaan fayyaa kuunneen kanneen HIV irraa of qulqulleessuun baayyee gaariidha.
kennamuuf dhibeewwaan wal qabatu kanneen akkaa Yeroo akkana dafnee waan jaalannu
dhukkuba sombaa(Tiyubar kilosis)yoo kan qoricha hojjachuun gara miira keenya isa sirriiti of
fudhataa jiru ta’eefi kanneen biro ta’uu danda’a. deebisuu qabna.
•Ummata keessaa warreen • Hiriyoota, maatiif
xiyyeeffannoo addaa barbadan: namoota sitti dhiyoo
Namoota qorciha dhibeewwaan jiraan jechuun
biro fudhatan,hojjatoota saal- bilbilan argachuu
qunnamtii,namoota saal- dandeessuun waan
qunnmatii namoota xuxxuxqqi sitti dhaga’amuu
qaban waliin rawwatan,naoota ibsuun miira kee
qoricha sammuu adoochuu qoodiif. .
fayyadaman, namoota mana amala sirreessaa jiranif
kanneen biro karaalee ittin HIV nama irraa namati Mirga ofii
darbuu kanneen akka lilmoo dhuunfaa fayyadamuu,
kondomiin baayinaan bakkeewwaan akkanati akka beekuuf namoota biro
argamu gocuu,hanga danda’ameeti haalota saaxiluu
danda’an xiqqeessuun baayyee barbachiisadha. irratti loogii gochuu
Haaluma wal fakkatun dhiyeessii qoricotta da’umsa
ittisanif kanneen hormone ulfi akka hin umaamne dhiisuu.
godhu dhiyeessunis waan itti yaadamuu qabuudha. •Loogiifi addaa nama baasuun Vaayirasiin Koronaa
• Biyyotni hundinu seera yeroo dheeraf qoricha akka babal’atu taasisa. Yeroon kun yeroo warreen
ajajame kennuu hin heyyamne.Ogeessaa fayyaa vaayirasii kanan qabaman loogiin sanyummaaf
deegarsaa kennaa tureen waliira fagaachuun hin ofiirraa fageessun itti akka dhaga’amu gochuu danda’u
barbachisu. Yeroo yerootti bilbilan wal qunnamun waan ta’eef of eeganoo gochuun gaariidha.
gaariidha.Hawaasa keessa jiran keessatti namooni Bakka hojii keenyaatti carraa
qoricha yeroo dheera fudhatan karaa ittin deegarsa waan fayyaa keenya hin mine
argachuu danda’an hundaati yaaduun waliin addaan baafachuu,carraan
mari’achuun hunda dura qorichi hordofaa jiru akka barnotaa naannoo ati ykn maatiin
calaa hin dhabbanee cimsee itti yaaduu qaba. kee jiraatu jirachuf ijolleen kee
• Hawaasa keessaa jiru yoo maatii qabatef abbak itti
keessaati namoota walitti baratan akka argatanif yaaduun,
dhufeenya qabnu, maatii ykn immoo haala ittin fageenya
keenyaafi hiriyoota keena eegannee jireenya itti fufnu
keenyaa waliin ofii keenyyaf hawaasni keenya
fageenyaa keenyaa akka qophii qabu addaan baafachuu qabna.
eegachaa haala ittin
namoota deeggarsa Yaala Vaayiraasii Koronaa
barbadan deegaruu
danda’amu irraatti waliin (COVID-19)
mariachuu qabna. Kana malees filannoo biro jiran •Yaalli Vaayirasii
karaa ittin qorichi addaan hin citne namoota qoricha
barbadanif kennamu irraatti marii gochuun haala
Koronaa (COVID-
19)yeroo amma kana
rakkisa amma mudate kana irraatti tumsa godhamu yaalii adda adda
qabu akka godhamuf waan gochuu qabnu hunda
gochuun wal tumsuu qabna.
bakka itti
gaggeffamaa jiru
•Namni ofiif qoricha barbadu argate warreen kaan waan ta’eef qorichi
karaa itti gargaruuf dhiyeessin qorichaa akka jiraatuf
wal deeggaruu baayyee gaariidha.
HIV kennama jiru
dhukkubsatoota Vaayiraasii koronaa akka gargaruu
• Akkata ittin yeroo haalli rakkisaan mudate namoota danda’u muldhataa jira.Kana
ollaafi fira keenya ittin argachuu dandeenyyuf yeroo malees qorichoonni biro yaallif
nu dhukkubeti manuma keenya teeny bilbilan kennama jira. Hanga yaaliin
argachuu dandeenyu addaan baafachuun baayyee kunneen xumuramuutti qorichi
gaaridha. oo karaa midiyaalees akka mana turtanif HVI (antiretroviral) kennamus
kallatin kennames addaan baafachuun akkata ittin ta’ee kanneen biro hanga gaafa
odeeffannoo argannuf namootan karaa miidiyaalee qorannoon mirkan’uuti yaala
hawaasas ta’u bilbilaanis ta’uu qabachuun ykn qaba jechuun hin danda’amu.
mirknanneffachuun waan wal nama hin
gaafachifnedha.
42
 Yeroo Weerara Vaayirasii
Koronaa (COVID-19)dhiphina
ofirraa ittisu.
Yeroo akkaanaa kanati miiri gadduu, sodaachuufi dhiphachuu,
dalaga namati galuu, aaruufi ofitti gammaduu dhabuun nama
mudachuun waanuma jirudha. Yeroo haalli akkana mudatee
hiriyootaf maatii keenyaa nama itti dhiyaanutti waan nuti
dhaga’amuuti mari’achuun baayyee gaariidha.

Yoo mana turuun ykn mana oluun dirqama sitti ta’eef haala
fayyaa keetiif toluun nyaata madaalamaa nyaachuu,hirriba gahaa
rafuu,sochii qaama ykn Ispoortii hojjachuufi namoota jaalanuf
maatii keenyaa bilbilaan haasawu wal quba qabachuun ni
jajjabeffamu.
Tamboo xuxuun, dhugaati dhuguun akka waan miira kana nurra
ittisuun nuti fakkatee rakkoo biraaf nu saaxilaa. Miirri dhiphinaa
kun yoo kan nurra hin dhabbane ta’eef ogeessaa fayyaa ykn
ogeessa xin-sammuu waliin mari’achuu qabna.

Dhugaa waa’ee keef waan si mudatee barbadadhu. Odeeffannoo

akkataa ittin rakkoo si mudatee furtuuf irra aantuu maddoota
odeeffannoo sirrii irraa waliitti qabi ykn barbadi
dubbisi.Namoota dhimma kana irraatti deeggarsa yaalas ta’ee
deeggarsa biroo sif gochuu danda’an qunnami/argadhu waan si
mudatef fala akka kaa’uuf si deeggaran gaafachuuf haala
mijeeffachuu qabda.
Yeroo midiyaa hordofnuu maatii keenyaa waliin dangeessuun
dhiphnaaf soda maatii keessaatti umamu malu hambisuun jireenya
yaadoo irraa bilisa ta’ee jiraachuu qabna.

Muuxannoo kee kan duraa yeroo jireenya keessatti dhiphini ykn

rakkinni wal fakkatu si mudatee itti jala darbitee yaadachuun haala
qabatamaa weerara Vaayiraasin kanan itti darbuu dandeessuutti
mijeesuun dandeetif kutannoo keeti gargaramuun yeroo ulfaata
kana injiffannoon darbuuf qabsoo godhamu qabu mara gochuu
gaafata.

.
1 Barreeffamni kuni maxxansa jalqabaa/orijinaala dhaabbatni fayyaa addunyaa (WHO) afaan Ingilifaan baase irraa bilisaan gara Afaan Oromottii hiikame
Ergaa gabaabaa
bilbilaafi Watis api
(Whatsup) irra
ergaman
Ergawwaan gagababoo hirmaatootaf ergaman akka
fakeenyaati kanneen armaan gadi ilaalaa! Erga
gababaa bifa salphaa ta’een erga dabarsuu
danda’an qopheessuun kanneen odeeffannoo
dhugaa ta’anif waan gochuu qaban ykn gochuu
hin qabne hirmattoota garee keetif erguu
qabda.

Akka hoogannati harka kee dhiqadhu!Harka kee

sakondii 20f bishaanif saamunaan sirriitti
sukkumuun dhiqadhu.Sakondii 20 lakka’uf akka
sitti toluutti faaruu “happy birth day” yeroo
lama hanga farfartuutti dhiqachuu qabda.
Fooxaa qulqulluun ykn harka keenya qillensa
keessatti raasuun harka kee qorfadhu.

AAAaaxxishoo!! Yeroo axxiffatuuf quffatu

ciqileetti axxiffachuun ykn quffa’un akka
jaroonni qillensa keessa hin facane
godhi.Yeroo ciqileeti axxifatuu suuraa of
kaasi. Suura kees hiriyoota keef erguun
faayidaan akkanati axxiffachuu maal akka ta’e
ibsiif.
Sodaachuuf dhiphachuun yeroo akkanaa waanuma
jiru! Waan gochuu dandeessuu qofa irraatti
xiyyeffadhu.Mana turuu ykn mana oluuu, harka
keenya dafnee dafnee bishaanif saamunaan
dhiqachuufi karaa erga gabaabaafi bilbillan
hiriyoota waliin haasawuun kophummaan akka
sitti hin dhaga’amne of taasisi!

Namni tokko giddugaleessa sa’aatii tokko

keessaati si’a 23 fuula isaa akka xuxxuqu
beektaa? Kun yeroo baay’eedha.Harka keenya
osoo hin dhiqatin fuula keenya xuxxuqun
carraan Vaayirasii koronaan qabamu keenya
akka dabalu godha.Daqiiqaa tokkof fuula kee
osoo xuqin turuuf yaali.Itti aansuun
sa’aatii tokkof osoo fuula kee hin xuqin
turi.

Yeroo shan afuura dheeraa ykn hargansuu gad

fagoo fudhu.Akka yaada walitti qabanuf
tasgabbofnuf nu fayyada.

rawwachuu hin dadhabnu! Qajeelfama mootummaan

dabarsuu haa hordofnu, Fageenya keenya
eegannee haa sochonu,harka keenya guyyaatti
yeroo baayyee haa dhiqannu,wal haa gargaru!

Beekumsi humna! Waa’ee Koronaa Vaayirasii

dabalatan baruuf erga nagaa! Jettu lakkofsa
bilbila Dhaabbata Fayyaa Addunyaa
+41798931892ti ergi.