19 लोकप्रशासनातील संकल्पना दृष्टिकोन आणि सिद्धांत

Lakshya MPSC 1 Pravin Ade
राज्यसेवा मुख्य
GS-2- Polity
19] लोकप्रशासनातील संकल्पना, दृष्टिकोन आणि ससद्ांत
अ] संकल्पना→ नवीन साववजननक व्यवस्थापन, नागरी संस्था, ववकेंद्रीकरि व प्रदत्तीकरि आणि

ई-गव्हनवन्स
ब] दृष्टिकोन→ वतविुकात्मक दृष्टिकोन आणि व्यवस्था दृष्टिकोन
क] ससधदांत→ नोकरशाही ससधदांत आणि मानवी संबं् ससधदांत
[ Concepts, Approaches and Theories in Public Administration:
a. Concepts- New Public Management, Civil Society, Decentralization and Delegation and E-
Governance.
b. Approaches- Behavioural Approach and Systems Approach.
c. Theories- Bureaucratic Theory and Human Relations Theory.]
de
नवीन साववजननक व्यवस्थापन : (New Public Management) (नवलोकव्यवस्थापन) (NPM)

A
in
av
➢ लोकप्रशासनात 1990 नंतर उदयास आलेली संकल्पना → NPM

Pr
➢ नवीन साववजननक व्यवस्थापन ही संज्ञा क्रिस्तोफर हुड यांनी तयार केली.

➢ 1991 मधये प्रकासशत झालेल्या ‘सवव हंगामातील साववजननक व्यवस्थापन’ (A Public Management for All
Seasons’) या शीर्वकाच्या लेखात त्यांनी याचा वापर केला.
➢ 1992 मधये प्रकासशत डेष्व्हड ऑसबॉनव आणि िे ड गेबलर यांच्या ‘Reinventing Government’ या पुस्तकात
नवीन साववजननक व्यवस्थापन प्रिालीचा जन्म
➢ नवीन साववजननक व्यवस्थापन हे लोक प्रशासनातील दस
ु ऱ्या पुनननवमीतीचे प्रनतननध्त्व करते. ( पहहले- 1960
च्या उत्तरा्ावतील नवीन लोक प्रशासन (साववजननक प्रशासन → New Public Administration)
➢ नवीन साववजननक व्यवस्थापनास पॉसलि यांनी ‘Managerialism’ (व्यवस्थापनात्मकता) असे म्हिले.
➢ लॅ न & रोझेनब्लुम यांनी ‘बाजार आ्ाररत लोक प्रशासन’ (Market based Public Administration) म्हिले.
➢ U.A. Gunn यांनी साववजननक प्रशासन आणि खाजगी प्रशासन या दरम्यानचा ‘नतसरा मागव’ असे म्हिले.
➢ 1980 च्या दशकातील तेच्यवाद (Thatcherism) (ब्रििन पहहला दे श→ ज्याने साववजननक उपिमांचे
खाजगीकरि सुरू केले) आणि रीगनवाद (Reaganism) (अमेररका) याम्ून ‘नवीन साववजननक व्यवस्थापन’
उदयास आले.
➢ लोकप्रशासनातील ‘काय’ (What) आणि ‘का’ (Why) करावे आणि व्यावसानयक/ खाजगी व्यवस्थापनातील
(Business Management/ Private Administration) ‘कसे’ (How) करावे या तीन मुददयांवर नवीन
साववजननक व्यवस्थापनाचा भर आहे.
➢ म्हिजेच लोकप्रशासनातील ‘आदशव व उदहदटि (Normative Orientation) & व्यावसानयक व्यवस्थापनातील
‘सा्ने’ (Instrumental Orientation) या दोन्हींचे एकत्रीकरि नवीन साववजननक व्यवस्थापनात असते.
@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

➢ लोकप्रशासनातील आदशव व उदहदटिे + व्यावसानयक (खाजगी) व्यवस्थापनातील सा्ने = ‘नवीन साववजननक

व्यवस्थापन’
➢ उदा : लोकप्रशासनात कायदे , मुल्ये, लोकशाही मुल्ये इ. उदहदटिांना महत्त्व असते. तर व्यावसानयक
व्यवस्थापनात Achievement, Output & Performance ला महत्त्व असते.
➢ प्रशासनाने लोक केंद्रीत व पररिामकारी बनावे आणि खाजगी संघिनांप्रमािे कायव करावे हा नवीन साववजननक
व्यवस्थापनाचा/ नवलोकव्यवस्थापनाचा गाभा आहे.
➢ नवीन साववजननक व्यवस्थापनाचे उदहदटि 3E (पॉसलि ने वापरलेले शब्द)
1) Economy (अथवव्यवस्था)
2) Efficiency (कायवक्षमता)
3) Effectiveness (प्रभावीपिा)
➢ नवीन साववजननक व्यवस्थापनात राज्याची भूसमका वाहक (Catalyst) एवढीच असिार आहे
नवीन साववजननक व्यवस्थापनाच्या उदयाची कारिे :

➢ 1980 च्या उत्तरा्ावत व 1990 च्या पूवाव्ावत जगभरात लोकप्रशासनाच्या दृटिीने बरे च बदल घडले.
➢ NPM च्या उदयामागील वववव् घिक :
➢ ज्ञान िांती (Knowledge Revolution) , तंत्रज्ञान िांती (Technology Revolution-IT/E-
GOVERNANCE) आणि संप्रेर्ि िांती (Communication)
➢ वस्तु व सेवा पुरवण्यात राटरीय- आंतरराटरीय स्तरावर स्प्ेत वाढ
➢ सरकार/प्रशासनाकडून लोकांच्या अपेक्षा वाढल्या, आता ते त्यांच्या पैशाच्या मोबदल्याची मागिी करतात,
म्हिून राज्याकडून पुरवल्या जािाऱ्या सेवांची क्रकं मत आणि दजाव स्प्ावत्मक असावी.
de
➢ आधथवक संसा्नांची कमतरता

A
in
➢ आंतरराटरीय पररमाि (Dimensions) :

av
1) वाढते जागनतकीकरि
Pr
2) राटरीय सरकार आणि त्यांच्या ्ोरिांवर WTO ची वाढती पकड

3) जागनतक पातळीवर MNCs चा उदय मोठ्या प्रमािावर
➢ अशा प्रकारे नवीन साववजननक व्यवस्थापनाच्या तत्त्वज्ञानाला मल
ू भत
ू पिे भू-राजकीय बदलांच्या संयोगामळ
ु े
चालना समळाली, ज्यामुळे सरकारांना आधथवक संसा्नांची कमतरता भासू लागली. → यासाठी उपलब््
स्त्रोतांचा कायवक्षम वापर करण्याची मागिी होऊ लागली.
➢ या आव्हानांचा सामना करण्यासाठी पारं पररक नोकरशाही प्रशासन बरोबर नव्हते/ अयोग्य ठरत होते, म्हिून
व्यवस्थापकीय पुनवववचार करिे आवश्यक बनले.
नवीन साववजननक व्यवस्थापनाचे आ्ार (Pillars of NPM) :

दोन मुख्य आ्ार :
1) लोकपसंती/साववजननक ननवड ससधदांत (Public Choice Theory/Approach)
2) नव िे लरवाद (Neo-Taylorism)
1 ) लोकपसंती/साववजननक ननवड ससधदांत /दृष्टिकोन(Public Choice Theory /Approach) (PCA)
➢ 1960 च्या दशकात उदय

➢ अथवशास्त्राचा राज्यशास्ञासाठी उपयोग ( PCA is application of economics to political science)
➢ ष्व्हन्सेंि ऑस्रोम या दृष्टिकोनाचा मुख्य नायक आहे.

➢ ‘The Intellectual Crisis in American Public Administration” या पस्

ु तकात ष्व्हन्सेंि ऑस्रोम सलहहतो,
“नोकरशाही रचना आवश्यक आहेत परं तु उत्पादक आणि प्रनतसाद दे िारी साववजननक सेवा अथवव्यवस्थेसाठी
पुरेशा संरचना नाहीत”.
➢ त्यांनी ‘नोकरशाही प्रशासन’ (Bureaucratic Administration) या पारं पररक प्रिाली ऐवजी ‘लोकशाही प्रशासन’
(Democratic Administration) ही प्रिाली सुचवली.
➢ स्प्ाव आणि संस्थात्मक अनेकता ववकेंद्रीकरि यावर या ससधदांताचा भर आहे.
➢ या ससधदांताप्रमािे : 1) अथवशास्त्रीय ससधदांत व मुल्ये राज्यशास्त्र व लोकप्रशासनात आििे होय.
2 ) लोकहहताला फक्त प्रा्ान्य दे िे या परं परागत ववचाराला या ससधदांताने आव्हान हदले आहे.
➢ लोकहहतासाठी काये करण्यास आणि लोकांना वववव् सेवा अध्क कायवक्षमपिे दे ण्यासाठी स्प्ाव (Competition)
आणि संस्थात्मक अनेकता/बहुलता ( Institutional Pluralism) आिावी याचे समथवन या ससधदांताने केले आहे.
➢ स्प्ेमुळे गुिवत्ता व कायवक्षमता वाढण्यास मदत होते.
➢ संस्थात्मक अनेकता/बहुलता आल्यामुळे नोकरशाहीची एकाध्कारशाही जाऊन काये ववभागले जाते, सेवेचा दजाव
सु्ारतो आणि लोकांनी कोिाची ननवड करावी याला अध्क सं्ी समळते यावर या ससधदांताचा ववश्वास आहे.
साववजननक ननवडीचा दृष्टिकोन खालील गोटिींवर भर दे तो :
1) Antibureaucratic Approach (प्रनतनोकरशाही दृष्टिकोन)

2) Institutional Pluralism (संस्थात्मक अनेकता) ग्राहकांच्या पंसतीस प्रोत्साहन दे ण्यासाठी संस्थांची अनेकता
3) Diverse Democratic Decision Making Centres ( ननिवय घेिारे अनेक लोकशाही केंद्रे )
4) Application of economic logic to the problems of public service distribution
5) Decentralization (ववकेंद्रीकरि)
de
6) Popular participation in Administration ( प्रशासनात लोकवप्रय सहभाग)

A
in
7) Democratic Administration
av
Pr
दस
ु रीकडे साववजननक ननवडीचा दृष्टिकोन खालील गोटिींना ववरो् करतो :
1) Single centred Administrative Power (Monocentric Administration) (एककेंद्रीत)

2) Separation of politics from Administration (प्रशासनापासून राजकारि वेगळे करिे)
3) Hierarchical Administration (श्रेिीबधद प्रशासन)
4) Rational and neutral bureaucracy ( तकवसंगत आणि तिस्थ नोकरशाही)
साववजननक ननवड ससधदांताचे इतर नायक : बुकानन , डॉन्स, ऑल्सॉन, िुलॉक, समचेल , ननस्कानेन आणि ओपेनहायमर
त्यांनी प्रशासकीय अहं काराचा ससधदांत मांडला, ज्याम्ून असे सुधचत होते की, वास्तवातील नोकरशाही ही लोकहहत
ववरो्ी असते स्वतःची वध
ृ दी करिे आणि त्यासाठी स्त्रोत हाताळण्यास अनुकूल असते.
2 ) नव िे लरवाद (Neo-Taylorism) :
➢ नव िे लरवाद पारं पररक Model (weberian Bureaucratic model) मधये बदल करण्यासाठी अनेक तत्त्वांचे
समथवन करते.
➢ तथावप, न.सा.व्यवस्थापनाचा मुख्य भर हा लोकप्रशासनात खाजगी क्षेत्रातील व्यवस्थापन पधदती
अवलंबण्यावर आहे.
➢ मोहहत भट्िाचायव यांनी नव िे लरवादयांनी केलेल्या सुचनांचे खालील प्रमािे सारांश हदले आहे :
1) पव
ू व ननष्श्चत लक्षयांच्या ववरूद् वास्तववक कृत्ये मोजण्यासाठी कायवप्रदशवन/कामधगरी
मुल्यांकन/मुल्यमापन तंत्राचा वापर करिे.

2) उत्पादन प्रक्रियेच्या कामधगरीच्या प्रत्येक िप्पप्पयात वैयष्क्तक जबाबदारी सोपविे.

3) चांगली कामधगरी केल्यास पुरस्कार, असमा्ानकारक कामधगरी/ चुकांसाठी सशक्षा , सामुहहक
प्रोत्साहनाऐवजी वैयष्क्तक प्रोत्साहन
4) खाजगी क्षेत्र उत्पादन मॉडेल चे अनुकरि करून साववजननक क्षेत्रात उत्पाहदत जवळपास प्रत्येक वस्तुची
क्रकं मत दे ण्याच्या उददे शाने आधथवक माहहतीच्या माधयमातन
ू वाढीव ननयंत्रि लागू करिे.
उदयोजक सरकार (Entrepreneurial Govt.) :
➢ ऑसबॉनव & गेबलर यांनी त्यांच्या ‘Reinventing Government’ या पुस्तकात सरकारच्या नवीन मॉडेलची
सूचना /वक्रकली केली, ज्याला त्यांनी ‘उदयोजक सरकार’ (Entrepreneurial Govt.) म्हिले.
➢ ऑसबॉनव चा सारांश : “आम्हाला अध्क सरकारची गरज नाही , आम्हाला चांगले सरकार हवे आहे”. अध्क
स्पटिपिे सांगायचं तर आम्हाला सश
ु ासनाची गरज आहे.
( “we don’t need more Government, we need better government”. To be more precise,
we need better Governance. )
➢ आम्ही वापरत असलेले सा्न म्हिजे सरकार, जे कालबाह्य झालेले आहे आता त्याची पन
ु ननवमीती करण्याची
वेळ आली आहे.
Critical Theory :
➢ Expounded by Jurgen Habermas

➢ Critical approach to public Administration advocated humanization, debureaucratization
de
and democratization of administration.

A
in
CAPAM conference :
av
Pr
➢ Conference for the Commonwealth Association for Public Administration and

Management Was held in Charlott town, Canada in 1994.
➢ नतथे एक सामान्य सहमती होती की, मजबत
ू पयाववरि शक्ती साववजननक क्षेत्रावर दबाव आित आहेत, आणि
सवव जगातील सरकारांना त्यांचा सामना करण्यास भाग पाडले जात आहे. संभ्रसमत करिारी काही शक्ती म्हिजे
ज्ञान आ्ाररत उत्पादन, संप्रेर्ि िांती (Communication) आणि जागनतक व्यापारातील ववस्मयकारक स्फोि
(ववशेर्तः WTO नंतरचा).
➢ बहु-ध्रव
ु ीय जगात व्यापार वािाघािीसाठी दववपक्षीय आणि बहुपक्षीय असे दोन्ही कायव करिे आवश्यक आहे.
➢ माहहती तंत्रज्ञानाच्या िांती मुळे भागीदारातील अंतर कमी होत गेले आणि त्वररत Electronic Networking ची
सोय झाली. जागनतकीकरि एक वास्तववकता बनली आहे, ज्यामुळे नवीन साववजननक व्यवस्थापनाच्या
ववकासासाठी आणि हिकवून ठे वण्यासाठी Professional Networking आणि सहकायावची सं्ी समळाली आहे.
नवीन साववजननक व्यवस्थापनाची काही समान मळ

ु े आहेत जी साववजननक ननवड ससधदांत आणि नव िे लरवाद यांना
एकब्रत्रत करतात कारि ते खाजगी क्षेत्रातील व्यवस्थापकीय पधदती आणि तंत्राची ओळख साववजननक क्षेत्राला करून दे ते.
नवीन साववजननक व्यवस्थापनाची प्रनत-धयेये (Anti Goals)
➢ नवीन साववजननक व्यवस्थापन पारं पररक लोकप्रशासनातील काही संकल्पना व तत्त्वांना Reject करते.
1) Politics-Administration dichotomy
2) Hierarchy ridden organisation
3) Over centralization of power

4) Supremacy of rules in Administration

5) Rationality in decision making
6) Impersonal nature of administration
7) Rigidity in Administrative process
8) Inward looking Orientation
Goals/Features (धयेये/वैसशटट्ये) :
➢ क्रिस्तोफर हुड च्या म्हिण्यानस

ु ार नवीन साववजननक व्यवस्थापनाची 7 धयेये/वैसशटट्य/ elements/
doctrines आहेत :
1) Emphasis on professional management in the public sector
2) Laying of explicit standards and Measures of performance
3) A shift to greater emphasis on output controls (results) rather than procedures
4) A shift to disaggregation of units in Public sector
5) A shift to greater competition in Public sector
6) A stress on private sector management practices
7) A stress on greater discipline & parsimony in resource use
According to R.A.W. Rhodes NPM has following central doctrines :
➢ Focus on management, not policy & on performance appraisal & efficiency

➢ The disaggregation of public Bureaucracies Into agencies which deal with each other On a
user-pay basis.
de
➢ The use of quasi markets and contracting out to foster competition

A
in
➢ Emphasis on cost-cutting -motto being ‘value for money’.

av
➢ A style of management which emphasises output targets, limited term contracts,

Pr
monetary incentives and freedom to manage.
Osborne and Gaebler have identified 10 Goals ( features/principles) of New Public Management
(Entrepreneurial Government) :
1) Catalytic Government (वाहक सरकार) → साववजननक, खाजगी क्षेत्रातील, GO , NGOs यांच्याकडून

समाजाचे प्रश्न सोडविे
2) Community-Owned Govt. → समद
ु ायाला स्वतः त्यांचे प्रश्न/अडचिी सोडववण्यास सक्षम बनविे
3) Competitive Government→ नोकरशाहीत स्प्ाव वाढविे. यामुळे कामधगरी सु्ारे ल, खचव कमी होईल.
4) Mission-Driven Government → Rule & Regulations ऐवजी Goal वर लक्ष केंहद्रत करिे. Rule
Oriented Govt. To Goal Oriented Govt.
5) Results oriented Govt. → Target Achievement साठी encourage करिे. Outcomes (Results) ला
महत्त्व, input ऐवजी outcomes वरून Govt. Agencies चे मुल्यमापन करिे
6) Customer Driven Govt. → ग्राहक केंद्रीत असिे ना की नोकरशाही केंहद्रत, ग्राहकांना/ जनतेला चांगल्या
सवु व्ा दे िे
7) Enterprising Govt. → उदयमशील सरकार , खचव करण्याऐवजी कमाई ला महत्त्व दे िे
8) Anticipatory Govt. → अडचिी ननमावि होण्याआगोदरच त्या ओळखिे व थोपविे
9) Decentralized Govt. → अध्कारांचे ववकेंद्रीकरि करिे, higher to lower level, Hierarchical control
to participatory management & teamwork

10) Market Oriented Govt. → नोकरशाही यंत्रिेऐवजी बाजार यंत्रिेची ननवड करिे. फक्त ननयंत्रि व आदे श
दे ऊन धयेय साधय करण्याऐवजी बाजार पुनरवचना करून साधय करिे.
नागरी संस्था (Civil Society) :
अलीकडील काही वर्ाांत ‘ससष्व्हल सोसायिी’ हा शब्द राजकीय, प्रशासकीय आणि बौदध्क चलनाचा आनंद
घेण्यासाठी आला आहे.
तथावप, याचा बऱ्यापैकी लांब इनतहास आहे. पारं पाररकपिे, ‘राज्य’ आणि ‘ससष्व्हल सोसायिी’ या दोन शब्दांचा
उपयोग आंतर-पररवतवनशील आणि समानाथीपिे केला गेला. हा कल अठराव्या शतकापयांत कायम राहहला.
जी.डब्ल्यू.एफ. हेगल हे पहहले राजकीय तत्ववेत्ता होते ज्यांनी ससष्व्हल सोसायिीला राज्यातून वेगळे केले आणि
त्यात भेद केला. एकोणिसाव्या शतकात त्याच्यापाठोपाठ कालव माक्सव आणि फ्रेड्रिक एंगेल्स होते. ववसाव्या शतकात
अँिोननयो ग्रॅम्सी (Antonio Gramsci) यांनी ससष्व्हल सोसायिीच्या संकल्पनेचे ववश्लेर्ि केले.
व्याख्या :
जेफ्री अलेक्झांडर : “ससष्व्हल सोसायिी ही राज्याबाहेरील संस्थांच्या भरभरािीचा संदभव घेिारी एक

समावेशक, छत्रीसारखी संकल्पना आहे”.
नीरजा गोपाळ जयल : “ससष्व्हल सोसायिी सवव प्रकारच्या स्वयंसेवी संस्था आणि सामाष्जक संवादाचे
de
राज्य ननयंब्रत्रत करत नाही.”

A
in
एस. के. दास : “ससष्व्हल सोसायिी ही एक संघहित सोसायिी आहे ष्जच्यावर राज्य शासन करते.”
av
Pr
वैसशटट्ये :
ससष्व्हल सोसायिीची वैसशटट्ये अशी आहेत:
➢ हे राज्य नसलेल्या संस्थांना संदसभवत करते. (Non state institutions)
➢ यामधये समाजातील बरीच जागा व्यापली जाते.
➢ हे संघहित सोसायिीचा संदभव दे ते.
➢ त्यात राज्य (राजकीय समाज) आणि कुिुंब (नैसधगवक समाज) यांच्यात दरम्यानचे असलेले गि आहेत.
➢ हे स्वायत्त असले तरी ते राज्याच्या अध्काराच्या अ्ीन आहे.
➢ हे संघिनेचे स्वातंत्र्य, ववचारांचे स्वातंत्र्य आणि इतर नागरी आणि आधथवक हक्कांचे अष्स्तत्व सूधचत
करते.
➢ हे सामान्य लोकांच्या भल्यासाठी आहे.
➢ हे अध्राज्यवाद आणि ननरं कुशतेचा ववरो् करते.(opposses authoritarianism and totalitarianism)
➢ हे व्यक्तीस सशक्षक्षत करून नागररकत्व समळवून दे ते.
➢ राजकीय-प्रशासकीय कायावत नागररकांच्या सहभागास हे सुलभ करते.
➢ हे जनतेचे मत बनवते आणि सववसा्ारि स्वरूपात असलेल्या मागण्या ठरवते.
➢ हे महत्त्वाचे गि
ु म्हिजे स्वैष्च्छकता, जबरदस्तीने नव्हे.
➢ हे राज्याचे वचवस्व कमी करण्यासाठी अनेकतावादाचे (Pluralism) समथवन करते.
➢ हे समद
ु ाय मल्
ू य प्रिालीमधये एक नैनतक हदग्दशवन म्हिन
ू काम करते.

ब्रिहिश ससद्ांतवादी जॉन केन यांनी ससष्व्हल सोसायिी बददलच्या सधयाच्या सकारात्मक ववचारसरिीचा सारांश
हदला आहे : “ससष्व्हल सोसायिी हे स्वातंत्र्याचे क्षेत्र आहे ही लोकशाहीची अि म्हिून त्याचे मूलभूत मूल्य अचूकपिे
अ्ोरे णखत करते; ससष्व्हल सोसायिी नसल्यास राजकीय-कायदे शीर चौकिीत त्यांची ओळख, हक्क आणि कतवव्ये
ननवडण्याची क्षमता असलेले नागररक असू शकत नाहीत. ”
लॅ री डायमंड म्हिाले: "लोकशाही - ववशेर्त: ननरोगी उदारमतवादी लोकशाही - लोकशाहीसाठी संघहित, आपल्या
रूढी आणि मूल्यांकडे साम्य असलेली आणि केवळ असंख्य संकुधचत स्वारस्यांसाठी नव्हे तर मोठ्या, सामान्य,
नागरी िोकांसाठी वचनबद् अशी जनता आवश्यक आहे. अशी नागरी जनता केवळ दोलायमान (vibrant) नागरी
समाजातच शक्य आहे”.
घिक (Components) :
ससष्व्हल सोसायिीच्या छत्र संकल्पनेत समाववटि केलेल्या संस्था आणि गि असे आहेत:
1) गैर सरकारी संस्था (NGOs)

2) समुदाय-आ्ाररत संस्था (CBOs)
3) स्थाननक लोकांच्या संस्था
4) Trade unions
5) शेतकऱ्यांच्या संस्था
6) सहकारी संस्था
7) ्ासमवक संघिना
de
A
8) युवक संघिना
in
9) महहला संघिना
av
Pr
10) इतर समान संघहित गि
USA मधये ससष्व्हल सोसायिी अत्यंत ववकससत आहे, तर भारतात हे 1970 च्या दशकापासून वेगाने वाढत आहे.
नीरजा गोपाल जयल यांच्या शब्दांत, “भारताववर्यी असे मत मांडले गेले आहे की ससष्व्हल सोसायिी, राज्याच्या
ववरो्ाच्या अथावने ववकससत झाली आहे, तर ससष्व्हल सोसायिी, संघिनांच्या गिात नाही.”
नीरा चां्ोके म्हिाले, "भारतातील ससष्व्हल सोसायिी जातीयता आणि आपुलकीच्या संबं्ांवर आ्ाररत क्रकं वा
्ासमवक एकब्रत्रकरिावर आ्ाररत सामाष्जक समूहांची एक प्रवाही/अष्स्थर संघिना आहे”.
राजेश िं डन यांनी भारतातील ससष्व्हल सोसायिी असोससएशनचे पाच प्रकार केले आहेत:
1) जाती, जमात (Tribes) क्रकं वा वांसशकतेवर आ्ाररत पारं पाररक संघिना.
2) रामकृटि समशन, इस्लासमक संस्था इत्यादीसारख्या ्ासमवक संघिना.
3) अनेक प्रकारच्या सामाष्जक चळवळी , उदा. (अ) ष्स्त्रया क्रकं वा आहदवासी अशा एखादया ववसशटि गिाच्या
गरजांवर लक्ष केंहद्रत करिाऱ्या चळवळी
(ब) हुंडा क्रकं वा मदय यासारख्या सामाष्जक दटु कृत्याला स्ु ारण्यासाठी चळवळी
(क) ववकास कामांमळ ु े ववस्थापनांच्या ववरो्ातील आंदोलन करण्यासाठी चळवळी
(ड) नागरी स्वातंत्र्य मोहहमे क्रकं वा भ्रटिाचारववरो्ी मोहहमेसारख्या कारभारावर लक्ष केंहद्रत करिाऱ्या चळवळी
4) वववव् प्रकारच्या सदस्य संस्था. उदा.,
(अ) कामगार संघिना, शेतकरी संघिना यासारख्या प्रनतनन्ी
(ब) वकील, डॉक्िर इत्यादींच्या संघिना

(क) सामाष्जक-सांस्कृनतक जसे की स्पोट्वस क्लब, करमिक

ू मंडळे आणि इतर.
(ड) शहरांम्ील प्रभाग ससमत्या क्रकं वा खेडयांमधये समुदाय-आ्ाररत संस्था
5. वववव् प्रकारच्या अंतगवत संस्था, उदा.,
(अ) शाळा, ननरा्ारांसाठी घरे इत्यादी सेवा ववतरि.
(ब) गनतशीलता जे स्वतःच्या हक्कांची मागिी करण्यासाठी सीमांत ववभागांना संघहित करण्यात मदत करतात.
(क) समथवक जे इतर समुदाय-आ्ाररत संघिनांना समथवन प्रदान करतात.
(ड) Child Relief and You (CRY) , राजीव गां्ी फाउं डेशन आणि इतर परोपकारी संस्था (Philanthropic)
(e) Advocacy which explicitly advocate a particular cause.
(f) Network which extend collective voice and strength like Association of Voluntary Agencies in
Rural Development (AVARD).
भूसमका :
नागरी संस्था संघिन (स्वयंसेवी क्रकं वा गैर सरकारी संस्था) कल्याि आणि ववकास प्रशासनात महत्वाची भसू मका
बजावतात.
त्यांच्या भूसमकेचे वववव् पररमाि :
➢ ते सामाष्जक-आधथवक ववकासासाठी गररबांना संघहित आणि एकत्र करतात.

➢ ते माहहती प्रसाररत करतात आणि लोकांना त्यांच्या उन्नतीसाठी सरकारने सुरू केलेल्या वववव् योजना,
कायविम आणि प्रकल्पांबददल जागरूक करतात.
de
➢ ते प्रशासकीय प्रक्रियेत लोकांचा सहभाग सुलभ करतात.

A
in
➢ ते प्रशासकीय यंत्रिेला लोकांच्या गरजा व आकांक्षांना अध्क प्रनतसाद दे तात.

av
Pr
➢ ते स्थाननक स्तरावर प्रशासकीय यंत्रिेच्या कामकाजावर जबाबदारीची एक सामुदानयक प्रिाली लादतात.

अशा प्रकारे ते भ्रटिाचाराची व्याप्पती कमी करतात.
➢ ते लक्षय गि ओळखण्यासाठी प्रशासकीय यंत्रिेस मदत करतात.
➢ ते स्थाननक ववकासासाठी स्थाननक संसा्नांचा वापर सुलभ करतात आणि अशा प्रकारे समुदायांना
स्वावलंबी बनवतात.
➢ ते वववव् राजकीय ववर्यांवर चचाव करून लोकांमधये राजकीय चेतना ननमावि करतात.
➢ ते लोकहहताचे पहारे करी म्हिून काम करतात.
➢ ते स्वत:ची मदत करण्याचे तत्व मजबूत करतात.
तथावप, येथे नमूद करिे आवश्यक आहे की स्वयंसेवी संस्थांची भूसमका सरकारच्या प्रयत्नांना पूरक
ठरते आणि त्याच्याशी स्प्ाव करत नाही.
➢ समल्िन एस्मान यांनी ववकासाच्या चार एजन्सी जसे की, राजकीय व्यवस्था, प्रशासकीय यंत्रिा, मास
मीड्रडया आणि स्वयंसेवी संस्था ओळखल्या.
➢ त्यांना वािले की ववकासात्मक प्रक्रियेत स्वयंसेवी संस्थांच्या सहभागास तीन गुि (merits) आहेत, ते
म्हिजे एकतेची भावना, ननिवय प्रक्रियेत सहभाग आणि सरकारसह ववकास संस्थांशी संवाद सा्ण्याची
सं्ी.
➢ प्रख्यात अथवशास्त्रज्ञ आणि ननयोजन आयोगाचे माजी सदस्य राज कृटिा यांच्या मते स्वयंसेवी संस्था
सरकारी संस्थांपेक्षा तीन बाबींमधये श्रेटठ आहेत: (अ) गररबांचे दःु ख कमी करण्याच्या कायावत त्यांचे
कामगार सरकारी कमवचाऱ्यांपेक्षा अध्क प्रामाणिकपिे समवपवत होऊ शकतात (ब) सरकारी कमवचाऱ्यांपेक्षा

ग्रामीि भागातील गरीब लोकांशी त्यांचा चांगला संबं् असू शकतो आणि (क) कठोर नोकरशाही ननयम
व कायवपद्ती नसल्यास ते अध्क लवधचकतेने काम करू शकतात.
➢ एल.एम. प्रसाद आिखी दोन मुददयांची भर घालतात : (अ) त्यांचे प्रयत्न सरकारी यंत्रिांपेक्षा अध्क
क्रकफायतशीर आहेत आणि (ब) ते सरकारी संस्थांपेक्षा ववकासाच्या प्रयत्नांमधये लोकांचा सहभाग वाढवू
शकतात.
मयावदा :
तथावप, स्वयंसेवी संस्थांवर वववव् मयावदा असतात :
1) पुरेशी आधथवक संसा्ने नसिे.
2) प्रसशक्षक्षत आणि व्यावसानयक कामगारांची कमतरता.
3) नोकरशाही असहकार आणि अगदी प्रनतकार सुधदा
4) अपुऱ्या माहहतीचा आ्ार
5) मयावहदत कायावत्मक दृटिीकोन (समग्र दृष्टिकोन नाही)
6) राजकीय हस्तक्षेप आणि प्रभाव
7) स्थाननक जमीनदार, सावकार आणि इतरांकडून प्रनतकार
8) वववव् सामाष्जक-आधथवक वातावरि जसे जातीयवाद, साम्यवाद, दाररद्र्य इत्यादी
Decentralization (ववकेंद्रीकरि) :
Meaning (अथव) :
de
A
➢ केंद्रीकरि (Centralisation) म्हिजे प्रशासकीय यंत्रिेच्या उच्च स्तरावर अध्काऱ्यांचे एकत्रीकरि.

in
दस
ु रीकडे ववकेंद्रीकरि (Decentralization) म्हिजे प्रशासकीय यंत्रिेच्या खालच्या स्तरामधये
av
Pr
अध्काध्क फैलाव /ववस्तार

➢ अशाप्रकारे , ववकेंद्रीकरिा ववरुद् केंद्रीकरिाचा मुददा प्रशासकीय यंत्रिेतील ननिवय घेण्याच्या शक्तीच्या
स्थानाभोवती क्रफरतो.
➢ केंद्रीकृत प्रशासनाच्या प्रिालीमधये, ननम्न स्तर (ज्याला फील्ड ऑक्रफस म्हितात) त्यांच्या
स्वतःच्या पुढाकाराने कायव करू शकत नाहीत. त्यांना त्यांच्या बहुतेक समस्यांचे ननिवय
घेण्यासाठी उच्च स्तराकडून (मुख्यालय म्हितात) संदभव घ्यावा लागतो. ते केवळ अंमलबजाविी
करिाऱ्या संस्था म्हिून काम करतात.
➢ दस
ु रीकडे प्रशासनाच्या ववकेंहद्रत प्रिालीमधये, क्षेत्रीय कायावलये ननहदवटि बाबींमधये स्वतःच्या
पुढाकाराने कायव करू शकतात. त्यांना मुख्यालयाचा संदभव न घेता ननिवय घेण्याचा अध्कार
दे ण्यात आला आहे. अशाप्रकारे , ववकेंद्रीकरिाचे सार म्हिजे क्षेत्रीय कायावलयांमधये ननिवय
घेण्याच्या अध्कार नीहहत असिे.
Recentralisation is the opposite of decentralisation. It means centralisation of authority once
decentralised. The word decentralisation is derived from Latin.
The following definitions can be noted in this regard:
L.D. White: “The process of transfer of administrative authority from a lower to a higher level of
government is called centralisation; the converse (त्याच्या उलि) , decentralisation.”

Henry Fayol: “Everything that goes to increase the importance of the subordinate’s role is
decentralisation, everything which goes to decrease it is centralisation.”
प्रकार :
➢ सामान्यत : ववकेंद्रीकरि हे दोन प्रकारचे आहे - राजकीय आणि प्रशासकीय.
➢ प्रशासकीय ववकेंद्रीकरि पुन्हा क्षेत्रीय (अनुलंब) ववकेंद्रीकरि (territorial (vertical)
decentralisation) आणि कायावत्मक (क्षक्षनतज) ववकेंद्रीकरि (functional (horizontal)
decentralisation) मधये ववभाष्जत आहे.
1) राजकीय ववकेंद्रीकरि याचा अथव : जसे भारतातील स्वायत्त राज्ये क्रकं वा कॅनडाम्ील
प्रांतांसारख्या नवीन स्तरावरील सरकार
➢ फेडरल ससस्िममधये, राजकीय अध्कार केंद्र सरकार आणि प्रांनतक सरकारांमधये ववभागले
जातात (भारतातील राज्य सरकार क्रकं वा कॅनडाम्ील प्रांतीय सरकारे ).
➢ यूएसए क्रकं वा भारत सारख्या फेडरल (संघराज्य) स्िे ट्समधये आणि ब्रििन क्रकं वा जपानसारख्या
एकसं् राज्यांम्ील स्वायत्त स्थाननक सरकारांची ननसमवती दे खील राजकीय ववकेंद्रीकरि
दशववते.
➢ यूएसए मधये पंचायती राज व महानगरपासलका, ब्रििनम्ील काउन्िी सरकारे आणि
जपानम्ील प्रीफेक्चरु ल गव्हनवन्स ही राज्ये ववकेंद्रीकरिाची चांगली उदाहरिे आहे त.
2) प्रादे सशक ववकेंद्रीकरि : (Territorial Decentralisation)
याचा अथव उच्च प्राध्करिादवारे (मुख्यालय) क्षेत्र प्रशासकीय एकके (क्षेत्रीय कायावलये)
स्थावपत करिे होय. उदाहरिाथव, ववभाग, ष्जल्हे, तालुका, मंडळे इत्यादींची ननसमवती. हे
de
A
ननष्श्चत मयावदेत ननिवय घेण्याच्या अध्कारांवर ननहहत असतात आणि म्हिून स्वतंत्र
in
av
पद्तीने कायव करतात.

Pr
3) कायावत्मक ववकेंद्रीकरि (Functional Decentralization)

याचा अथव केंद्रीय एजन्सी दवारे ववसशटि युननिमधये ननिवय घेण्याचा अध्कार नीहहत करिे
दशवववतो. उदाहरिाथव, ववदयापीठ अनुदान आयोग, पूर ननयंत्रि मंडळ, केंद्रीय समाज कल्याि
मंडळ, यासारख्या तांब्रत्रक क्रकं वा व्यावसानयक संस्था भारतात तयार करिे.
दृष्टिकोन (Approaches) :
जेम्स डब्ल्यू. फेसलरने ववकेंद्रीकरिाच्या संकल्पनेसाठी ववसभन्न दृटिीकोन खालील चार श्रेिींमधये
वगीकृत केले:
1) सैद्ांनतक दृष्टिकोन (Doctrinal) : हे ववकेंद्रीकरिास स्वतःच शेवि समजते आणि काही उददीटि
साधय करण्यासाठीचे सा्न म्हिन
ू नाही. ते आदसशवकीकरिाच्या दृटिीने ववकेंद्रीकरिाकडे
पाहतात, म्हिजेच ससद्ांत हे मनात असते जे की गोटिी केवळ कल्पनांमधयेच अष्स्तत्वात
असतात.
2) राजकीय दृष्टिकोन : असे म्हिले आहे की कायवरत स्वायत्ततेच्या संचासह ववकेंद्रीकृत घिकांची
ननसमवती राजकीय घिकांदवारे केली जाते. उदाहरिाथव, आपल्या दे शात ग्रामीि स्थाननक
स्वराज्य संस्था म्हिून पंचायती राजची ननसमवती राजकीयदृटट्या ननष्श्चत आहे.
3) प्रशासकीय दृटिीकोन : असे म्हिले आहे की प्रदे शात/क्षेत्रात(field) स्वायत्त ववकेंद्रीकृत यनु नट्सची
स्थापना प्रशासकीय कायवक्षमतेच्या घिकादवारे केली जाते. उदा : राज्य मुख्यालय आणि फील्ड
दरम्यान प्रदे श, ववभाग, ष्जल्हा, उपववभाग, तालुका आणि मंडळे तयार करिे.

4) Dual-role Approach : (दह

ु ेरी भूसमका दृष्टिकोन) It conceives decentralisation as a method of
resolving conflicts in field administration between tradition and change. (परं परा आणि
बदल यांच्यात क्षेत्रीय प्रशासनातील मतभेद सोडववण्याची एक पद्त म्हिन
ू ववकेंद्रीकरिाची
कल्पना दे ते) The usage of status-quo oriented colonial field administration to bring about
speedy socio-economic change is leading to area-function dichotomy in district
administration in our country.
ववकेंद्रीकरिाचे गुि (Merits) :

1. हे ववलंब कमी करून, रे ड-िॅ वपझमला रोखून आणि जलद क्रियेस प्रोत्साहहत करून प्रशासकीय
कायवक्षमता वाढवते.
2. हे मुख्य कायावलयाचे कामकाजाचे प्रमाि कमी करते आणि अशा प्रकारे ्ोरि तयार करिे, मोठ्या
अडचिी तपासिे यासारख्या महत्वाच्या मुददयांवर लक्ष केंहद्रत करण्यास शीर्वस्थानी वगावला सक्षम
करते.
3.It develops resourcefulness and self-respect among the subordinates by making them to take
decisions with a sense of responsibility.
4.फील्ड यूननि स्थाननक पररष्स्थती आणि आवश्यकतांच्या ज्ञानाने कायव करीत असल्यामुळे हे प्रशासनाला
अध्क प्रनतसादक्षम बनवते.
5. हे प्रशासकीय प्रक्रियेत लोकांचा सहभाग सुलभ करते आणि यामुळे तळागाळातील लोकशाही बळकि होते.
6. खालच्या स्तरावरील अध्काऱ्यांचे पुरेसे प्रनतनन्ीत्व यामुळे ते अध्काऱ्यांच्या दस
ु ऱ्या ओळीच्या
de
ववकासास अनुमती दे तात.

A
7. हे प्रभावी उदहदटि-प्राप्पतीसाठी संस्थेच्या ववस्तार आणि वववव्तेस प्रोत्साहहत करते.

in
av
8. हे वेगवेगळ्या प्रदे शांच्या सभन्न पररष्स्थतींमधये राटरीय ्ोरिे आणि कायविमांचे अनुकूलन सुलभ करते.
Pr
9. हे उच्च आणि खालच्या दोन्ही स्तरावर Paper Work कमी करून संस्थेतील Communication Overload
ची समस्या दरू करते.
10.It encourages competition and comparative standards of evaluation among several competing
field units.
11.It makes possible the experimentation in decision-making and implementation by several units
without committing the whole enterprise to an untried course of action.
जे.सी. चाल्सववथव यांच्या मते, “ववकेंद्रीकरिास प्रशासकीय कायवक्षमतेपेक्षा अध्क महत्त्वाचे औधचत्य
आहे. हे थेि नागररकांम्ील वैयष्क्तक पात्रतेच्या भावनेच्या ववकासावर अवलंबन
ू असते; याचा
आधयाष्त्मक अथव आहे”.
ववकेंद्रीकरिाचे दोर् (Demerits) :

1) एकूि संघिनेवर केंद्रीय ननयंत्रिाचे प्रमाि कमी झाल्यामुळे हे वववव् युननिच्या उपिमांचे समन्वय
आणि एकीकरि गुंतागुंतीचे करते.
2) हे वववव् स्तरांम्ील संवाद अवघड बनववते व त्यामुळे त्याची प्रभावीता व सत्यता कमी होते.
3) कामाची नक्कल आणि केंद्रीकृत घरगुती सेवांच्या अभावामुळे प्रशासन महाग बनवते.
4) It is not suitable for dealing with emergencies and unanticipated matters.

5) यामुळे संघिनेत फूि पाडिाऱ्या शक्तींना प्रोत्साहन समळते आणि अशा प्रकारे संघिनात्मक
एकब्रत्रकरिाला ्ोका ननमावि होतो.
6) It weakens the national perspective in administration by breeding localism and
parochialism.
7) यामुळे भ्रटिाचार, गैरव्यवहार, Nepotism वगैरेसारख्या प्रशासकीय अत्याचार वाढतात. या गोटिी
आपल्या दे शातील पंचायती राज मधये हदसतात.
प्रभावी ववकेंद्रीकरि :
जे.सी. चाल्सववथव यांनी ववकेंद्रीकरि प्रभावी करण्यासाठी खालील संरक्षिाची सूचना हदली:
1) फील्ड ऑक्रफसने केवळ एका केंद्रीय एजन्सीला अहवाल दयावा.
2) क्षेत्राध्कार रे र्ा साव्पिे रे खांक्रकत केल्या पाहहजेत.
3) क्रकत्येक फील्ड ऑक्रफसमधये कायवपद्ती सामान्य प्रमािातील असाव्यात, जरी त्यांना
एकसमान नसण्याची आवश्यकता असते.
4) Field office should have a sufficient flexible physical and psychological structure to permit
it to adjust to the emergent local conditions.
5) Field Office ने एकंदरीत ्ोरिावर पररिाम करिारे ननिवय घेऊ नयेत, तरीही त्या
पररष्स्थतीकडे जाताना स्वतःचे ननिवय घेण्यास प्रोत्साहहत केले पाहहजे.
6) A system of ready appeals should be present.
7) Field कडून केंद्राकडे जािाऱ्या सूचना स्वतंत्रपिे पाठववल्या पाहहजेत.
8) पुरेशा नोंदी आणि तपासिी पद्ती केंद्र-प्रमुखांना फील्ड ऑपरे शन्सचे पूिव आणि चालू ज्ञान प्रदान
de
A
करिे.
in
av
Pr
शासन कारक (Factors Governing) :

जेम्स डब्ल्यू. फेसलर यांच्या मते, ववकेंद्रीकरिा ववरुद् केंद्रीकरिाचा मुददा चार घिकांवर आ्ाररत
आहे. त्यांचे खाली विवन केले आहे:
1) जबाबदारीचे घिक : संघिनेतील प्रत्येक गोटिीसाठी केंद्रीय एजन्सी जबाबदार असल्याने, ते
सहजपिे क्षेत्र कायावलयांना व्यापक वववेकी अध्कार सोपववत नाही आणि त्यांचे सवव कामकाज
थेि आणि ननयंब्रत्रत करण्यास प्रा्ान्य दे ते. अशा प्रकारे जबाबदारीचे घिक ववकेंद्रीकरिाला
प्रनतबं्क म्हिून कायव करतात आणि केंद्रीकरिाला अनुकूल आहेत.
2) प्रशासकीय घिक: यात एजन्सीचे वय, त्याच्या ्ोरिांची आणि पद्तींची ष्स्थरता, त्याच्या
क्षेत्रातील कमवचाऱ्यांची क्षमता, वेग आणि अथवव्यवस्थेसाठी दबाव आणि प्रशासकीय
सु्ारात्मकता यांचा समावेश आहे.
3) कायावत्मक घिक : यात एजन्सीदवारे केली जािारी वववव् प्रकारची काये, कायावचे तांब्रत्रक
स्वरूपाची आणि दे शव्यापी एकसारखेपिाची आवश्यकता समाववटि आहे. ववकेंद्रीकरिाची
व्याप्पती बहु-कायावत्मक संस्थेत एक-कायावत्मक संस्थेपेक्षा जास्त आहे.
4) बाह्य घिक : यामधये लोकांचा ववकास कायविमांच्या प्रशासनात भाग घेण्याची मागिी, राजकीय
पक्ष आणि हहतसंबं् गिांचा दबाव, तळागाळातील लोकशाही बळकि करण्याची गरज आणि
“खालून ननयोजन” (Planning from below) या मागिीचा समावेश आहे. हे सवव घिक ववकेंहद्रत
व्यवस्थेस अनुकूल आहेत आणि प्रशासनात केंद्रीकरि करण्याच्या प्रवत्त
ृ ी ववरूद् काम करतात.

प्रदत्तीकरि/अध्कारप्रदान (Delegation)
The principle of hierarchy (scalar principle) binds together the different units and levels of the
organisation with a continuous chain of authority. The essence of this principle is the delegation of
authority.
Mooney : वररटठ अध्काऱ्यांकडून कननटठावर अथवा तत्सम अध्काऱ्यांवर ववशेर् अध्कार सोपविे यालाच
प्रदत्तीकरि/अध्कारप्रदान (Delegation) म्हितात.
Terry : एका कायवकारी क्रकं वा संस्थात्मक एककाकडून दस
ु ऱ्याला अध्कार प्रदान करिे म्हिजे Delegation.
Millet : प्रदत्तीकरिाचा अथव म्हिजे इतरांना कमी क्रकं वा अध्क तपशीलाने कतवव्ये सोपववण्यापेक्षा जास्त
आहे. इतरांना वववेकबुद्ी दे िे, त्यांच्या कतवव्याच्या चौकिीतील ववसशटि अडचिी पूिव करण्यासाठी
त्यांच्या ननिवयाचा वापर करिे हे प्रदत्तीकरिाचा सार आहे”.
प्रदत्तीकरिाची वैसशटट्ये :
मोहहत भट्िाचायव यांच्या ववश्लेर्िानस
ु ार प्रदत्तीकरिाचे 4 वैसशटट्य आहेत
1) वररटठाने कननटठावर जबाबदारी/ कामे सोपविे. (Assignment of duties by the superior
(delegator) to the subordinate (delegatee).)
2) कननटठावर सोपवलेले काम पूिव करण्यासाठी अध्कार प्रदान करिे ( Granting of authority by the
delegator to the delegatee to facilitate the work assigned to him.)
3) कामाचे बं्न घालून दे िे (Creation of an obligation, that is, the delegatee become duty
bound to complete the work.)
de
A
4) No further delegation of the obligation by the delegatee to his subordinates.

in
av
येथे हे स्पटि करिे आवश्यक आहे की प्रदत्तीकरिाची योजना प्रनतनन्ीच्या दे खरे खीखाली आणि ननयंत्रिाखाली
Pr
असते. सशवाय, एकदा अध्कार सोपववला गेला की तो प्रनतनन्ीदवारे वध्वत, कमी क्रकं वा परत घेतला जाऊ
शकतो. अध्कार सोपववत असताना, प्रनतनन्ी आपला अंनतम अध्कार बदलत नाही क्रकं वा त्याच्या अंनतम
जबाबदारीचा त्याग करत नाही.
सारांश, प्रनतनन्ी म्हिजे ववसशटि Assignment समळवण्याकररता अ्ीनस्थापेक्षा श्रेटठ म्हिून अध्कार प्रदान
करिे. प्रनतनन्ी अदयाप प्रत्यायोष्जत अध्कार राखून ठे वतो परं तु त्याचा उपयोग प्रनतनन्ीस करण्याची
परवानगी आहे.
(It must be clarified here that a scheme of delegation is subject to the supervision and control of
the delegator. Further, authority once delegated can be enhanced, reduced, or taken back by the
delegator. While delegating authority, the delegator neither transfers his final authority nor
abdicates his ultimate responsibility. To sum up, delegation stands for the grant of authority by a
superior to a subordinate for the attainment of a specific assignment. The delegator still retains
the delegated authority but its exercise is permitted to the delegatee. Thus, delegation has a dual
character.
In this context, Terry observes, “it is something like imparting knowledge you share with others,
who then possess the knowledge; you still retain the knowledge too.”
However, M.P. Follet considered the concept of delegation as a mere myth of organisational
(administrative) theory. She believed that “authority belongs to the job and stays with the job.”
Hence, one who does the job, must have the authority whether his superior likes it or not. As
authority belongs to the function (job), it cannot be delegated. The term ‘delegation of authority’
is thus an ‘obsolete expression’. She asserted, “Authority must be functional and functional
authority carries with it responsibility.”)

Related Concepts :
➢ Delegation is different from decentralisation, devolution, and deconcentration, which also
imply transfer of authority.
➢ In the words of Muttalib, “Deconcentration is based on administrative action, devolution
on political and legal and decentralisation on political, legal and administrative action.”
➢ For example, Panchayati Raj signifies decentralisation while, the office of District Collector
Deconcentration. The transfer of authority from the Centre to the States implies
devolution.
Types :
Downward, Upward and Sideward :
➢ According to Terry, delegation is not necessarily downward; it can as well be upward or
sideward. It is further explained below:
➢ (i) Delegation is downward when a higher authority delegates to a lower authority.
Example—a sales manager delegating to a salesman.
➢ (ii) Delegation is upward when a lower authority delegates to a higher authority.
Example—shareholders delegating to their board of directors.
➢ (iii) Delegation is sideward when it is at equal levels. Example—delegation between
African tribal chiefs and their Central Tribal Authority.
Outward Delegation :
➢ Delegation is outward when authority is granted to an outside body which is not under the
direct control of the delegator. For example, delegation to ad-hoc committees set up for a
specific purpose.
de
Permanent and Temporary :

A
➢ Delegation is permanent when authority is conferred forever while it is temporary when

in
authority is granted for a short period. Usually, delegation is temporary.

av
Full and Partial :

Pr
➢ Delegation is full when complete powers are granted to the delegatee to take final
decisions and actions while it is partial when the delegatee has to consult the delegator on
important aspects of the job assigned to him. Normally, delegation is partial and full
delegation is rarely found, as for example, when a diplomatic representative is sent
abroad with full powers to negotiate. Full delegation is known as ‘alter ego’.
Conditional and Unconditional :
➢ Delegation is conditional when the decision and action of the delegatee is subject to
control and confirmation by the delegator while it is unconditional when the delegatee is
free to take decision and act without any reservation.
Formal and Informal :
➢ Delegation is formal when based on written rules and orders, while it is informal when
based on customs and conventions.
Direct and Intermediate :
➢ Delegation is direct when no third person is involved, while it is intermediate (indirect)
when it is made through a third person.
➢ Usually, delegation is direct (immediate) and intermediate (indirect or mediate) delegation
is rather rare. But, Mooney gave two instances of such delegation : the election of the
President of USA by the people through electoral college and the election of the Pope by
the congregation through council of cardinals.

फायदे (Advantages) :
➢ Delegation ही सवव प्रकारच्या संघिनांसाठी कायावत्मक अननवायवता आहे. पढ
ु ील कारिांसाठी याची
आवश्यकता आहे.
➢ (i) वररटठांवरील ओझे कमी करिे (ii) प्रशासकीय प्रक्रियेतील ववलंब िाळण्यासाठी (iii) स्थाननक
पररष्स्थतीनुसार ्ोरि व कायविमाचे योग्य समायोजन करिे (iv) जबाबदारी सामानयक करण्याचे आणि
ननिवय घेण्याच्या कलेत अ्ीनस्थांना प्रसशक्षि दे िे (v) ) नेतत्त्ृ वाची दस
ु री ओळ ववकससत करिे (vi)
कायवपद्तीतील जहिलतेवर मात करण्यासाठी, म्हिजेच ववशेर्ज्ञ प्रनतनन्ीमंडळ (vii) कमवचाऱ्यांम्ील
जबाबदारीची आणि रूचीची भावना वाढवविे (viii) उच्च स्तरावर कामांच्या गदीवर मात करिे.
मयावदा :
प्रदत्तीकरि आवश्यक आणि फायदे शीर असले तरी, कोिताही वररटठ त्याच्यावर सोपववलेला संपूिव अध्कार
सोपवून स्वत: ला अनावश्यक ठरवू शकत नाही. संघिनेच्या कारभारावर प्रभावी ननयंत्रि ठे वण्यासाठी त्याला
काही महत्त्वपूिव शक्ती राखून ठे वाव्या लागतील. अशा प्रकारे , प्रनतनन्ीमंडळाची व्याप्पती केसच्या स्वरूपावर,
पररष्स्थतीवर आणि जबाबदाऱ्यांवर अवलंबून असते. एम.पी. शमाव, यांनी खालील अध्कार सहसा प्रदान केले जात
नाहीत असे म्हिले आहे :
➢ प्रथम ओळ क्रकं वा तात्काळ अ्ीनस्थांच्या कामावर दे खरे ख ठे वण्याची शक्ती (ii) ववसशटि रकमेपेक्षा
जास्त खचव मंजूर करण्याची शक्ती आणि सामान्य आधथवक पयववेक्षिाची शक्ती. (iii) नवीन ्ोरि मंजूर
करण्याची आणि जुन्या ्ोरिांम्ून ननगवमन करण्याची शक्ती. (iv) ननयम आणि कायदे करण्याची
शक्ती. (v) ननहदवटि उच्च नेमिुका करण्याची शक्ती. (vi) तात्काळ अ्ीनस्थांच्या ननिवयाववरूद् अपील
de
ऐकण्याची शक्ती.
A
in
av
Hindrances (अडथळे ) :
Pr
दोन प्रकारचे अडथळे : संघिनात्मक (Organisational) & वैयष्क्तक (Personal)
संघिनात्मक अडथळे :
(¡) व्यवष्स्थत संस्थात्मक पद्ती, कायवपद्ती आणि ननयमांचा अभाव (ii) कामाची अष्स्थर आणि पुनरावत्त
ृ ी न
करिारी पात्र (iii) प्रभावी अंतगवत संप्रेर्िाच्या माधयमांचा अभाव. (iv) ववशेर् कायविमांची केंद्रीकरि आवश्यकता.
(v) संस्थेचे छोिे आकार आणि अरुं द भौगोसलक क्षेत्र (vi) प्रभावी अंतगवत समन्वयाचा अभाव (vii) जबाबदारी आणि
अध्काराच्या बाबतीत चांगल्या पररभावर्त पदांची कमतरता (viii) अपूिवता आणि ननम्न स्तरावरील कमवचाऱ्यांची
कमी क्षमता (ix) संघिनेचे कमी वय कमी पूवावनुभव (x) घिनात्मक, कायदे शीर आणि राजकीय ननबां् (xi)
संघिनेसमोरील संकिाची पररष्स्थती. (xii) कायव ननयंत्रिाच्या प्रभावी माधयमांचा अभाव.
वैयष्क्तक अडथळे :
1) वररटठ अध्काऱ्यांचा अंहकार (egotism)
2) त्यांना भीती वािते की इतर योग्य ननिवय घेिार नाहीत क्रकं वा इष्च्छत मागावने ते अंमलात
आििार नाहीत.
3) त्यांना भीती आहे की मजबत
ू अ्ीनस्थांमधये अववश्वासू क्रकं वा ववधवंसक शक्ती केंद्रे ववकससत होतील.
4) बळकि, जोरदार आणि अत्यंत प्रवत्त
ृ व्यक्ती अ्ीनस्थांच्या हळू गतीमुळे आणि
ननववववादपिाने अ्ीर बनतात.
5) In public administration, political considerations often make delegation difficult

6) मािसाचा सांस्कृनतक वारसा अध्राज्यवादी, पुरुर्प्र्ान नेतत्ृ व आहे; अशा प्रकारे , Delegation
ची प्रथा अंशतः सांस्कृनतक बदलांवर अवलंबून असते.
7) Delegation च्या कृतीस भावननक पररपक्वता आवश्यक असते जे अगदी यशस्वी व्यक्तींमधयेही
दसु मवळ आहे.
8) The symbols of leadership (those personal qualities and traits which attract the attention
of others) are inconsistent with the philosophy of delegation. Those striving to succeed
must make themselves prominent.
9) Persons who desire to delegate do not know how. They do not know how for at least two
reasons: (a) the science of organisation and management is immature and (b) their work
experience has not taught them to delegate because most organisations fail to practise
delegation.
Principles :
The observance of following principles make delegation of authority effective.
1) Delegation should be specific and written.
2) Delegation should not be made to an individual but to a position.
3) The competence of the subordinates should be taken into consideration.
4) Authority and responsibility should be coterminous and coequal.
5) Delegation should be properly planned.
6) Delegation should follow the usual chain of command.
7) Well defined policies, regulations and procedures should be adopted.
8) The communication system should be kept free and open, and systematic reporting
system should be maintained.
de
9) Delegation should be followed by a performance appraisal system.

A
10) Delegation should be based on the principle of unity of command.

in
av
11) Delegation should be backed by adequate resources.

Pr
E-Governance (ई-शासन) :
E-Governance म्हिजे सरकारी सेवा पुरवण्यासाठी माहहती व संप्रेर्ि तंत्रज्ञानाचा वापर (use of ICT)
E- stands for Electronic
E-Administration → राज्याच्या आ्ुननकतेसाठी ICT चा वापर , Data records चे संगिकीकरि (जमीन,

आरोग्य इ.)
E-Services (ई-सेवा) → राज्य नागररकांच्या जवळ आिण्यावर भर, उदा: online सेवांची तरतद
ू
E-Governance → समाजातील गरजा भागवण्यासाठी सरकारची क्षमता सु्ारण्यासाठी IT चा वापर
भारतात Dept. Of Electronics ची स्थापना→ 1970

National Informatics Centre ची स्थापना→ 1977
➢ जागनतक बँकेनुसार ई-शासन म्हिजे नागररक, उदयोग्ंदे आणि सरकारच्या इतर घिकांबरोबरच्या
व्यवहारांमधये पररवतवन घडवण्याची क्षमता असलेल्या WAN, internet, mobile computing अशा
माहहती तंत्रज्ञानाचा सरकारी असभकरिामाफवत वापर.
➢ ई-शासन म्हिजे SMART शासनाकडे वािचाल करिे → Simple , Moral, Accountable,
Responsive & Transparent

➢ ई-प्रशासनात 4 प्रकारचे व्यवहार आहेत → शासन ते नागररक, सरकार ते उदयोग्ंदे, सरकार ते

सरकार आणि सरकार ते कमवचारी
➢ दस
ु ऱ्या प्रशासकीय स्
ु ारिा आयोगाने 2008 म्ील ‘ई-प्रशासनाला चालना : स्मािव भववटयाकालीन
मागव’ या अहवालात वरील 4 व्यवहारांचे स्पटिीकरि हदले आहे.
1) सरकार व नागररक : यामधये नागररक व सरकार यांच्यात दव
ु ा सा्ला जातो व त्यामुळे ववस्तत
ृ क्षेत्रातील
लोकसेवा कायवक्षमतेने परु वण्यात येतील व नागररकांचा लाभ होतो.
2) सरकार व उदयोग्ंदे : माल व सेवा पुरविाऱ्या उदयोग्ंदयांना मुक्त पिे सरकारशी संपकव सा्ण्यासाठी
ई-शासन सा्नांचा वापर.
3) सरकार व सरकार : स्थाननक सरकार, राज्य सरकार , केंद्र सरकार व सरकारी संस्थांमधये संपकव, माहहती व
सेवांची दे वािघेवाि करण्यासाठी ई-शासनाचा वापर
4) सरकार व कमवचारी : सरकार व सरकारी संघिनेतील कमवचाऱ्यांम्ील संपकव
ई-प्रशासनाचे फायदे : (लाभ/उददे श)

➢ नागररकांना अध्क चांगल्या पधदतीने सरकारी सेवा दे िे
➢ व्यापार व उदयोग यांच्या बरोबर अध्क चांगला संपकव व व्यवहार
➢ माहहती समळवण्याच्या सुवव्ेमुळे नागररकांचे सबलीकरि
➢ अध्क कायवक्षम सरकारी व्यवस्थापन
➢ प्रशासनात कमी भ्रटिाचार
de
➢ पारदशवकतेत वाढ
A
in
➢ खचावत बचत व महसुलात वाढ

av
➢ दप्पतर हदरं गाई मधये घि

Pr
➢ सरकारी प्रक्रियेत नागररकांचा वाढता सहभाग
ई-प्रशासनातील उपिम :
➢ माहहती तंत्रज्ञान व संगिक प्रिाली ववकासासाठी 1998 मधये राटरीय कृती गिाची स्थापना
➢ 2000 मधये सवव केंद्रीय मंत्रालयात व ववभागात ई-प्रशासनाच्या अंमलबजाविीसाठी 12 कलमी
ववर्यपब्रत्रका ठरववण्यात आली
➢ IT Act -2000 , 2008 मधये सु्ाररत
➢ Semiconductor integrated circuits layout design act- 2000 मधये पाररत
➢ 2000 मधये राज्यांच्या माहहती तंत्रज्ञान मंत्र्यांची पहहली राटरीय पररर्द आयोष्जत
➢ 2002 मधये है द्राबाद येथे राटरीय स्मािव सरकार संस्थेची स्थापना
➢ ई-सेवा (आंध्र प्रदे श) , भूमी (कनाविक) , ज्ञानदत
ू (MP) , लोकवािी (UP) , Friends (केरळ) , ई-समत्र
(राजस्थान) ई-शासनाचे प्रकल्प सरू
ु
➢ 2006 मधये राटरीय ई-शासन योजना सुरू → सुरूवातीला यात 27 असभयान प्रिालीचे प्रकल्प व 8
सहायक घिक होते. 2011 मधये आिखी 4 प्रकल्प (आरोग्य, सशक्षि, साववजननक ववतरि व्यवस्था व
डाक) सरू
ु . असभयान प्रकल्प 31 झाले . केंद्रीय असभयान प्रिाली प्रकल्प-11 , राज्य असभयान प्रिाली
प्रकल्प-13 आणि एकाष्त्मक असभयान प्रिाली प्रकल्प-7 असे वगीकरि करण्यात आले.

➢ नोव्हें बर 2010 मधये ई-प्रशासनासाठी मुक्त मानके याबाबतचे राटरीय ्ोरि अध्सूधचत करण्यात
आले. त्यात ई-प्रशासनाच्या उपाययोजनांच्या सुसंगत, प्रमाणित व ववश्वासाहव अंमलबजाविीबाबत
मागवदशवक तत्त्वे आहे त.
➢ 2012 मधये माहहती तंत्रज्ञानाबददलचे राटरीय ्ोरि संमत करण्यात आले. अथवव्यवस्थेतील सवव
क्षेत्रात माहहती व संप्रेर्ि तंत्रज्ञानाचा वापर आणि नागररक केंहद्रत मुददयांबाबत माहहती तंत्रज्ञानावर
आ्ाररत उपाययोजना यावर त्यात भर दे ण्यात आला
1997 पासून दरवर्ी ई-प्रशासन संबं्ी राटरीय पररर्द (National Conference on E-Governance)
आयोष्जत केली जाते.
राटरीय ई-प्रशासन योजनेंतगवत सहायाथव घिक → मूलगामी ्ोरिे, मूलगामी व्यवस्था ( राज्यव्यापी
क्षेत्रीय जाळे , राटरीय माहहती केंद्र जाळे , राज्य आ्ारसामग्री केंद्र) , सहाय्याथव व्यवस्था (सामाईक सेवा
केंद्र) , तांब्रत्रक सहाय्य, संशो्न व ववकास , मानव संसा्न ववकास व प्रसशक्षि, जागत
ृ ी व मुल्यमापन,
संघिनात्मक संरचना.
23 वी राटरीय ई-गव्हनवन्स पररर्द → फेिुवारी 2020 → मुंबई

Theme- India 2020 : Digital Transformation
6 sub-themes-
o Digital Platforms and Digital Economy
de
A
o Improving Service Delivery

in
av
o Building Digital Trust - Transparency, Security and Privacy

Pr
o Digital Payments and Fintech

o National e-Governance Service Delivery Assessment (NeSDA)
o Skilling and Capacity Building
मुंबई घोर्िापत्र- E- Governance

पररर्दे दरम्यान महाराटराने Blockchain sandbox & draft sandbox policy घोवर्त केली.
Fintech policy असिारे महाराटर पहहले राज्य ठरले.
22 वी राटरीय ई-गव्हनवन्स पररर्द- सशलाँग (मेघालय) → सशलाँग घोर्िापत्र
▪ In 2015 with the vision of “Transforming e-Governance for Transforming

Governance” India adopted e-Kranti: National e-Governance Plan 2.0
▪ In the background of Digital India Initiative, India has launched various e-
governance initiatives like My Gov, PRAGATI, DARPAN, Common Service centre
etc.
▪ In the United Nations E-Government Development Index (EGDI) 2018, India
ranked 96 by making a giant leap of 22 positions from 118 in 2016
E-Office- A National mission mode project

de
A
in
av
Pr
( सरकारचे e-governance चे कायविम, Portals, वववव् उपिम बघून घ्या. )
वरील Topics मधये concepts, वैसशटट्ये, गुि-दोर्, मयावदा इ. गोटिी लक्षात ठे वा.
हा नवीन घिक असल्यामळ
ु े यावर प्रश्न कसे ववचारातील त्याचा अंदाज बां्ता येत नाही.
Conceptual गोटिींवर भर दया.
@LakshyaMPSCRajyaseva Telegram channel join करण्यासाठी link वर click करा.
Click to join 👆

ब ) दृटिीकोन ( Approaches) :
वतविुकात्मक दृष्टिकोन (Behavioural Approach) :
➢ वतवनात्मक दृटिीकोन मानवी संबं्ांच्या दृष्टिकोनाची एक सु्ाररत, पद्तशीर आणि अध्क

पररटकृत आवत्त
ृ ी आहे.
➢ खरं तर, प्रशासकीय अभ्यासामधये वतवनशीलता 1930 च्या मानवी संबं् चळवळीपासन
ू सरू
ु
झाली असे म्हितात. डी.एस.पुग ही संज्ञा लोकवप्रय होण्यापूवीच एल्िन मेयोला वतविूक
वैज्ञाननक म्हिून संबो्तात. नंतर, हे चेस्िर बनावड,व हबविव सायमन, अिाहम मास्लो, डग्लस
मॅक्ग्रेगोर, णिस अगेररस, ईडब्ल्य.ू बाक्के, हजवबगव, रे ननस सलकिव, वॉरे न बेननस, जॉजव होमेन्स,
किव लेववन, कालव रॉजसव, जे.एल. मोरे नो आणि इतरांनी ववकससत केले. तथावप, सवावत
महत्त्वाचा चॅष्म्पयन हबविव सायमन होता.
➢ वतविक
ू ववर्यक दृटिीकोन ‘सामाष्जक-मनोवैज्ञाननक दृटिीकोन’ आणि ‘नवीन मानवी संबं्
दृष्टिकोन’ म्हिूनही ओळखला जातो. संस्थात्मक वतवनाचा वैज्ञाननक अभ्यास करिे हे त्याचे
उददीटि आहे. अशाप्रकारे , ते पद्तशीर, उददीटि आणि अनुभवजन्य अभ्यास करून संस्थात्मक
सेहिंगमधये मानवी वतवनाबददल व्यावहाररक प्रस्ताव ववकससत करण्याचा प्रयत्न करतात.
➢ वतविूकववर्यक दृटिीकोन वैज्ञाननक पद्तीने संघिनात्मक वतवन (संघिनात्मक सेहिंगम्ील
लोकांचे वतवन) समजण्यासाठी तंत्रशास्त्र आणि समाजशास्त्र, मानसशास्त्र, सामाष्जक
मानसशास्त्र आणि मानववंशशास्त्र या ननटकर्ाांशी संबंध्त आहे. थोडक्यात, वतवनात्मक
de
A
दृटिीकोन म्हिजे संस्थांम्ील मानवी वतवनाचा वैज्ञाननक अभ्यास.

in
av
Pr
हरबिव सायमन यांनी त्यांच्या Administrative Behaviour (1947)या लोकवप्रय पस्

ु तकात असे
म्हिले आहे की, “संघिनांमधये काम करिाऱ्या मानवांमधये आकांक्षा व आकांक्षा असतात.
त्यांचे वतवन त्यांच्या मनोववज्ञान, हेतू आणि सामाष्जक वातावरिादवारे अंगवळिी
(Conditioned ) केलेले आहे. प्रशासकीय ववज्ञानाने ‘मल्
ू यांच्या’ प्रश्नात अडकून न बसता
वतवनातील या ‘तथयांचा’ अभ्यास केला पाहहजे. संघिना म्हिजे वागिाऱ्या लोकांचा एक समूह.
या लोकांच्या वागिुकीवर प्रभाव पडतो आणि प्रशासनाच्या ववदयाथयावने या वतविुकीचा अभ्यास
केला पाहहजे ज्यामधये त्याला समाजशास्त्र आणि मानसशास्त्र या पद्ती लागू कराव्या
लागतील”.
वैसशटट्ये :
➢ हे कायदाप्रणित क्रकं वा उपचारात्मक ऐवजी विवनात्मक आणि ववश्लेर्िात्मक आहे.
संस्थात्मक वास्तववक वतवनाशी संबंध्त. यात असा ववश्वास आहे की सामान्यीकृत
वव्ाने (साववब्रत्रक कायदे ) ववकससत करण्याच्या उददे शाने संस्थेतील लोकांच्या वतवनाचा
अभ्यास आणि ननटपक्षपिे तपास केला जाऊ शकतो.
➢ हे संस्थेत काम करिाऱ्या लोकांमधये अनौपचाररक संबं् आणि संप्रेर्िाच्या पद्तींवर
जोर दे ते.
➢ हे संस्थात्मक वतवनाची गनतशीलता, म्हिजे प्रेरिा, नेतत्ृ व, ननिवय-ननिवय, शक्ती,
अध्कार इत्यादीकडे अध्क लक्ष दे ते.

➢ हे कायवपद्तीमधये अनुभवजन्य/ प्रायोधगक आहे. दस

ु ऱ्या शब्दांत, हे क्षेत्र अभ्यास ,
प्रयोगशाळा अभ्यास इत्यादीसारख्या वैज्ञाननक पद्तींना समथवन दे ते.
➢ It is mainly concerned with quantification, mathematisation and formal theory
construction. It seeks to promote the scientific content of the study of
administration. Thus, unlike the classical thinkers who stressed the provincial
approach, the behaviouralists stressed the universal approach, that is, they claim
to explain the organisational processes which are common to many kinds of
organisations.
➢ It is interdisciplinary in nature. Hence, it draws concepts, techniques, data and
perspectives from other social sciences like sociology, psychology, anthropology
and so on.
David Easton has mentioned the following eight basic premises (or intellectual foundation stones)
of behaviouralism :
1.Regularities 2. Verification 3.Techniques 4.Quantification 5.Values 6.Systematisation
7.Pure Science 8.Integration
ष्स्मथबगवच्या मते, लोक प्रशासनाच्या अभ्यासाकडे वतवनात्मक दृष्टिकोनाची चार मुख्य वैसशटट्ये
आहेत:
➢ हे त्या व्यक्तीकडे आणि प्रशासकीय संस्थेशी असलेल्या त्याच्या नातेसंबं्ांकडे अध्केच लक्ष
दे ते.
➢ हे सामाष्जक प्रिाली म्हिून प्रशासकीय संस्थेचा अभ्यास करते. पररिामी, हे संस्थेम्ील
लोकांच्या औपचाररक आणि अनौपचाररक संबं्ांना समान लक्ष दे ते.
de
A
➢ हे संप्रेर्िाच्या माधयमांवर अध्क लक्ष दे ते कारि ते प्रशासनाचे मानवी संबं्ांचे एक जहिल

in
समूह म्हिून विवन करते. सशवाय, हे औपचाररक गोटिींपेक्षा साववजननक सेवेत संप्रेर्िाच्या
av
Pr
अनौपचाररक माधयमांवर अध्क लक्ष दे ते.

➢ हे साववभौमत्वाच्या ससद्ांताची जागा वै्तेच्या/कायदे शीरपिाला दे ते . साववभौमत्वाच्या
पारं पाररक ससद्ांताने श्रेिीबद् रचना, अध्कार रे खा, chain of command, graduated
delegation इत्यादी ससद्ांतांना जन्म हदला. दस
ु रीकडे, वै्तेचा नवीन ससद्ांत,
वैयष्क्तकररत्या आणि एकब्रत्रतपिे ववचारात घेतलेल्या लोकांना, त्यांनी आदे शाचे पालन केलेच
पाहहजे असे का वािते याचे ववश्लेर्ि करण्याचे वाढती प्रवृत्ती दशववते. अशा प्रकारे , वतवनात्मक
दृटिीकोन प्रशासकीय नेतत्ृ व आणि प्रेरिा यावर जोर दे ते.
हबविव सायमन यांनी प्रशासकीय वतवनावरील समकालीन संशो्नाचे चार ववभागांमधये वगीकरि केले:
(i) नोकरशाहीवरील संशो्न, वेबेररयन प्रवाहाशी संबंध्त.
(ii) मानवी संबं्ांचे संशो्न प्रेरिा यावर केंहद्रत आहे आणि नोकरीचे वाढते समा्ान आणि उत्पादकता
संबंध्त आहे.
(iii) संशो्न, संस्थात्मक संतल
ु नाचे बानावड-व सायमन मॉडेल वापरिे, ज्याचा उददे श त्यांच्या सहभागींच्या
प्रेरिेच्या आंतर-संबं्ांच्या संदभावत संघिनांचे अष्स्तत्व आणि वाढ यांचे स्पटिीकरि दे िे आहे.
(iv) संज्ञानात्मक प्रक्रियेवर प्राथसमक भर आणि प्रशासकीय वतवनातील तकवसंगत घिकांसह ननिवय
घेण्याच्या प्रक्रियेवर संशो्न.

णिस अगेररस यांचे योगदान :

णिस अगेररस यांनी आपल्या Personality and Organisation (1957) या पुस्तकात वैयष्क्तक आणि संस्था
यांच्यातील संबं्ांची चचाव केली आहे आणि संस्थेच्या शास्त्रीय ससद्ांतावर (classical theory ) िीका केली
आहे.
वतवनात्मक दृष्टिकोनाच्या वाढीसाठी त्याच्या योगदानाचा अभ्यास खालील प्रमुख मुददयावर केला जाऊ
शकतो.
Immaturity–Maturity Theory
णिस अगेररस यांच्या म्हिण्यानुसार, संस्थांम्ील लोकांची प्रवत्त
ृ ी अपररपक्व अवस्थेतून पररपक्व अवस्थेकडे
वाढत असते. या प्रगतीमधये पुढील सात घडामोडी आहेत :
➢ From infant passivity towards adult activity
➢ From dependence towards relative independence
➢ From limited behaviour to many different behaviours
➢ From erratic, shallow, brief interests to more stable, deeper interests
➢ From short term perspective to long term perspective
➢ From subordinate social position to an equal or superordinate social
position
➢ From lack of self-awareness to self-awareness and self-control
de
Fusion Process Theory :

A
in
णिस अगेररस आणि ईडब्ल्यू. बाक्के यांनी फ्यूजन प्रक्रिया ससद्ांत ववकससत केले. या ससद्ांतानुसार,
av
Pr
संस्था आणि व्यक्ती दोघेही आत्म-प्राष्प्पत – Self-realisation (Self-actualization) समळववण्याचा

प्रयत्न करतात. एखादी व्यक्ती स्वतःची उददीटिे पुढे नेण्यासाठी संस्थेचा वापर करते. हे वैयष्क्तकृत
(Personalizing process ) करण्याची प्रक्रिया म्हिून ओळखले जाते. त्याचप्रमािे, संस्था स्वत:
च्या लक्षयांपयांत पोहोचण्यासाठी व्यक्तीचा वापर करते. हे सामाष्जक प्रक्रिया (Socialising process)
म्हिून ओळखले जाते. या दोन्ही प्रक्रियांच्या एकाचवेळी ऑपरे शनला णिस अगेररस आणि ई. डब्ल्यू.
बाक्के यांनी फ्यज
ू न प्रक्रिया म्हिले आहे.
मॅक्ग्रेगोर डग्लसचे योगदान :

➢ मॅक्ग्रेगोर यांनी त्यांच्या प्रेरिा ससद्ांताचे प्रनतपादन केले, ज्याला ‘Theory X & Theory
Y' या नावाने ओळखले जाते. आपल्या human side of Enterprise (1960) या पुस्तकात
सांधगतले.
➢ त्याची मल
ू भत
ू ्ारिा अशी आहे की, “प्रत्येक व्यवस्थापकीय कृत्य एखादया ससद्ांतावर
अवलंबून असते.
➢ मॅक्ग्रेगोर यांच्या मते, व्यवस्थापनात मानवी स्वभाव आणि संघिनांमधये मानवी वतवनाबददल
दोन सभन्न ्ारिा असतात. असे दोन्ही अनम
ु ानांच्या ववपररत समद
ृ ् संचाला Theory X &
Theory Y असे म्हिले आहे.

➢ Theory X व्यवस्थापनासाठी शास्त्रीय दृटिीकोन दशवववते (म्हिजे अध्कृत व्यवस्थापन-

Authoritative management ) तर Theory Y व्यवस्थापनासाठी वतवनात्मक दृटिीकोन
(behavioural) दशववते (म्हिजे सहभागात्मक व्यवस्थापन-Participative).
➢ अशा प्रकारे , Theory X कायव-केंहद्रत आहे, तर Theory Y दोन्ही - कायव आणि लोक-केंहद्रत
आहेत.
➢ McGregor called Theory X as the traditional view of managerial direction
and control and Theory Y as the integration of individual and
organisational goals.
According to McGregor, the central principle which derives from Theory X, is
that of direction and control through exercise of authority. This has been
called ‘the scalar principle’. The central principle which is derived from
Theory Y is that of integration—the creation of conditions which enable the
members of an organisation to achieve their own goals best by directing their
efforts towards the success of the enterprise.
de
A
in
av
Pr

Criticism :
➢ behavioural approach totally excludes values from the study of administrative
phenomena.
➢ It cannot explain the value-oriented (ethical) issues of administration. Leo Strauss called
behaviouralism a mode of ‘positivism’ which seeks a value-free knowledge. Similarly,
Christian Bay observed that the end product of behaviouralism is the so-called ‘ethically-
neutral’ literature which is both conservative as well as socially irrelevant.
➢ applicable to the study of small organisations
➢ behavioural approach is descriptive rather than normative, it explains ‘what is’ rather
than prescribes ‘what ought’ to be.
➢ behavioural approach concentrates on the psychological variables of organisational
phenomena. Thus, the behavioural approach is micro rather than macro in its orientation
and analysis.
Q. Which of the following statements are correct about the Behavioural Approach?
1.It is concerned with the scientific study of human behaviour. ( मानवी वतवनाच्या वैज्ञाननक अभ्यासाशी
संबंध्त आहे.)
2.It was started by Chester Barnard and later developed by Simon.
3.Its literature is mostly descriptive, not prescriptive. (
4.It stresses on informal relations and communication patterns.
(a) 1, 2, 3 and 4
(b) 1, 2 and 4
de
(c) 1, 3 and 4 👈 (Ans – C )

A
(d) 1 and 4
in
av
Pr
Q. Behavioural Approach focussed on: (वतवनात्मक दृटिीकोन यावर लक्ष केंहद्रत केले)
(a) Inter-personal relations in organisations ( संस्थांम्ील आंतर-वैयष्क्तक संबं्)
(b) Managerial processes in organisations (संस्थांम्ील व्यवस्थापकीय प्रक्रिया)
(c) Decision-making in organisations (संस्थांमधये ननिवय प्रक्रिया )
(d) Actual behaviour of persons and groups in organisations (संघिनांमधये व्यक्ती आणि गिांचे
वास्तववक वतवन) (Ans – d )
Q. The foremost exponent of Behavioural Approach is: ( वतविूक दृष्टिकोनाचा मुख्य पुरस्कताव)
(a) Barnard
(b) Argyris
(c) Simon ( सायमन ) (Ans – C )
(d) Maslow
Q. The ‘Fusion Process’ theory is attributed to: ( Fusion Process Theory चे श्रेय )
1.Barnard 2.Argyris 3. Bakke 4.Likert
(a) 1 and 4 (b) 2 and 4 (c) 2 and 3 (d) only 2 (Ans – C )

Q. Which of the following statements are correct about Behavioural Approach

1.It seeks to understand organisational behaviour. (संस्थात्मक वतविूक समजून घेण्याचा प्रयत्न)
2.It is an extended and systematised version of human relations theory. ( मानवी संबं् ससद्ांताची
ववस्ताररत आणि पद्तशीर आवत्त
ृ ी आहे )
3.It rejects principles of administration.( प्रशासनाची तत्त्वे नाकारली)
4.Its origin can be traced to Hawthorne studies.( हॅथोनव अभ्यासामधये त्याचे मूळ सापडते)
(a) 1 and 3
(b) 1, 2 and 3
(c) 1, 3 and 4
(d) 1, 2, 3 and 4 (Ans – d )
Q. Herbert A. Simon’s contribution is significant in the field of:

(a) Communication (b) Authority (c) Leadership (d) Decision making (Ans – d)
Q. Behavioural approach is not concerned with:

(a) Prescription (b) Quantification
(c) Mathematization (d) Formal theory construction (Ans – a )
Q. Who said that “before a science can develop principles, it must possess concepts”?
(a) Barnard (b) Argyris (c) Likert (d) Simon ( Ans – d )
Q. Assertion: The Behavioural Approach is not an improvement over the Human Relations
de
Approach.
A
Reason: Both deal with man in the organisation. ( Ans - A is false but R is true )
in
av
Pr
Q. Assertion: The behavioural approach is also called as the socio-psychological approach to

organisation.
Reason: It applies the techniques of sociology, psychology and social psychology.
( Ans - Both A and R are true and R is the correct explanation of A )
Q. Behavioural model:
1.Stressed on human relations and personal goals.( मानवी संबं् आणि वैयष्क्तक धयेयांवर जोर)
2.Recognized the importance of social system. ( सामाष्जक प्रिालीचे महत्त्व ओळखले)
3.Is a modification of open model of organization.
4.The focus of the model is external variables.
a) 1, 2 are correct b) 3, 4 are correct (Ans – a)
c) 1, 3 are correct d) 2, 4 are correct
Q. Consider the following statements on Behavioural school:

1.Behavioural school focused on values rather than facts.
2.Behavioural approach based decisions on quantifiable facts.(संख्यात्मक/ प्रमाणित तथयांवर आ्ाररत
ननिवय )
3.Modern administrators must rely on normative values for decision making.
4.Behavioural approach sacrificed quality for quantifiable data. (संख्यात्मक /प्रमाणित data साठी
गि
ु वत्तेचा त्याग )
a) 1 and 2 are correct b) 3 and 4 are correct
c) 2 and 4 are correct ( Ans – c ) d) 1 and 4 are correct

Q. Which of the following pairs are correctly matched?

1.Richard Cyert and James March : Behavioural theory
2.Talcott Parsons : Systems theory
3.Paul R. Lawrence and Jay W. Lorsch : Contingency theory
4.Douglas McGregor : Organizational humanism
a) 1, 2, 3 are correct b) 2, 3, 4 are correct
c) All are correct d) 2 and 4 are correct ( Ans – b )
Q. Who is regarded as a behavioural scientist long before the term became popular:
(a) M.P. Follet (b) Chester Barnard
(c) Elton Mayo (d) Herbert Simon
(Ans – c )
Q. Assertion: M.P. Follet is the forerunner of behavioural approach to organisational analysis.

Reason: She stressed the sociological and psychological aspects of organisational behaviour.
(Ans - Both A and R are true and R is the correct explanation of A )
व्यवस्था दृष्टिकोन ( Systems Approach ) :

de
A
मूलभूत संकल्पना
in
av
➢ Webster defines - "एकता क्रकं वा सेंहद्रय संपूिव तयार करण्यासाठी म्हिून संबंध्त क्रकं वा जोडलेल्या
Pr
गोटिींचा संच क्रकं वा व्यवस्था अशी एक प्रिाली”. (“A set or arrangement of things so related or
connected as to form a unity or organic whole.”)
➢ Talcott Parsons : “अशी संकल्पना जी दोन्ही भाग, घिक आणि प्रक्रिया यांच्यात परस्पर ननभवरतेच्या
जहिलतेशी संबंध्त असते ज्यात संबं्ांचे वववेकी ननयसमत ननयम असतात आणि अशा प्रकारच्या
जहिल आणि त्याच्या आसपासच्या वातावरिा दरम्यान समान प्रकारचे परस्परावलंबन असतात.”
➢ रमेश के. अरोरा यांच्या म्हिण्यानुसार, “व्यवस्था संकल्पनेत यांचा अभ्यास असतो - (अ) प्रिालीच्या
(system) भागांचा, (ब) अशा भागांम्ील परस्परसंवाद, आणि (क ) प्रिाली (व्यवस्था -system ) आणि
त्याचे वातावरि यांच्यातील परस्परसंवाद यांचा समावेश आहे.” अशाप्रकारे , ससस्िम ही एक जहिल
संपूिव (complex whole ) आहे ज्यात बरे च भाग आहेत. प्रिालीच्या/व्यवस्थेच्या या भागांना
उपप्रिाली/उपव्यवस्था (sub systems ) असे म्हितात. या उप-प्रिाली (sub systems ) त्यांच्या
कायवप्रिालीसाठी परस्पर संबंध्त आणि परस्परावलंब्रबत आहेत. ते याम्ून संपूिवपिे प्रिालीच्या
कामकाजात योगदान दे तात. ससस्िमची एक पररभावर्त सीमा आहे ज्यादवारे ती त्याच्या वातावरिाशी
संवाद सा्ते. ससस्िमच्या या बाह्य वातावरिाला सुप्रा-ससस्िम (Supra -system ) म्हितात.
➢ व्यवस्थेत पाच मूलभूत भाग असतात, उदा. Input (आदान ), Process (प्रक्रिया), Output (प्रदान) ,
Feedback (असभप्राय/पररपटृ िी ) आणि Environment (पयाववरि)

➢ आदान (Input ) : व्यवस्था दृष्टिकोनातील आदान म्हिजे शासकीय आदे श, राजकीय ्ोरि, कायदा,
प्रशासकीय वगव, सा्ने, पैसा व समस्यांची जािीव
➢ प्रक्रिया/पररवतवन (Process /Conversion ) : आदनातील ्ोरि, सा्ने, प्रशासन, पैसा यांचा वापर
समस्या सोडववण्यासाठी वववव् उपव्यवस्थेच्या कायवप्रिालीदवारे केला जातो
➢ प्रदान (Output ) : आदान व त्यानंतर राबववलेल्या प्रक्रियेमुळे झालेला सामाष्जक आधथवक ववकास तसेच
de
समस्यांचे समा्ान प्रदानात असभप्रेत असतात.

A
in
➢ पररपटृ िी (असभप्राय – Feedback ) – ठरववलेली उदहदटिे प्राप्पत करण्यासाठी प्रदािानंतर राहहलेल्या मयावदा
av
दरू केल्या जाव्यात म्हिून पररपटृ िी केली जाते. प्रक्रियेत प्रत्यक्षपिे तर आदानात अप्रत्यक्षपिे पररवतवन व
Pr
सु्ारिा केल्या जातात.
➢ Systems are of two categories — open systems and closed systems.

➢ Social and biological systems are open systems, while mechanical and physical systems
are closed systems.
➢ Open systems have permeable boundaries and are in constant interaction with their
environment.
➢ In contrast, closed systems have impermeable boundaries and do not interact with
their environment.
➢ Open systems develop through greater internal differentiation, specialisation and
elaboration and move towards a higher level of organisation.
➢ Closed systems, on the other hand, move towards disorder, disorganisation and self-
destruction, that is “positive entropy”.
Other concepts associated with a system are:

(i) Synergism, that is, holism (Gestalt)
(ii) Homeostasis, that is, dynamic equilibrium
(iii) Cybernetics, that is, feedback mechanism
(iv) Organism, that is, cohesiveness
(v) Isomorphisms, that is, similar properties
(vi) Equifinality , that is, similar results
(vii) Entropy, that is, a measure of the tendency of a system to disintegrate

➢ Organisation falls in the category of open social systems and shares all such characteristics
as discussed earlier.
➢ An organisation as a social system consisting of various sub-systems
➢ C. West Churchman in his book The Systems Approach has drawn attention to the
following five basic considerations with regard to the systems approach to management:
(i) The total objective of the system and the measure of the system’s performance (ii) The
system’s environment acting as a constraint (iii) The system’s resources that are put to use
in performance (iv) The system’s components (sub-systems) and their goals and activities
(v) The management of the system (i.e. the regulating and decision-making aspect)
The systems approach to the study of organisations was developed mainly after 1950. It is also
known as the Modern Organisation Theory.
Following are the major contributors to the growth of systems approach.

(i) Ludwig Von Bertalanffy, a biologist, developed the General Systems Theory. He described the
basic elements upon which the systems approach is built.
(ii) M.P. Follett took a systems view of organisation in her writings during late 1920s and early
1930s. She viewed organisation as a social system.
(iii) Chester Barnard gave the first comprehensive explanation of organisation from the systems
point of view. He described an organisation as a “cooperative” social system.
(iv) Norbert Wiener pioneered in the field of cybernetics (a Greek word which means steers-man).
He gave the first clear view of an organisation as a system consisting of inputs, process, outputs,
feedback and environment.
de
(v) Herbert Simon is the chief contributor to the systems approach in organisational theory and
A
analysis. His decision-making model is based on the systems approach. His collaborative work
in
Organisations (with March) is the most important contribution in this field.

av
(vi) Haire’s Modern Organisation Theory is also an important representative work in the field of
Pr
systems approach.
(vii) Philip Selznick followed the systems approach in his studies of governmental and other large
complex organisations.
(viii) The Tavistock Institute of Human Relations (England) has produced a lot of literature on
organisations using the systems approach.
Classical Vs. Systems

There are two schools of thought on organisation, namely, classical approach and systems
approach.
➢ The classical approach consists of three independent streams of thought, viz. scientific
management (of F.W. Taylor), bureaucratic model (of Max Weber) and classical theory or
administrative management theory (of Fayol, Gulick and Urwick). All three emphasise the
formal structure of organisation to the neglect of informal relations and environmental
factors. Hence the classical approach is also known as Universal Design Theory.
➢ The systems approach, on the other hand, considers the informal relations and
environmental factors in addition to the formal structure of the organisation. Hence it is
also known as the Situational Design Theory.
➢ The classical approach and systems approach are also known as the Closed System
Approach (closed model) and the Open System Approach (open model) to organisational
analysis.

Q. Which of the following is not a feature of systems approach?

(a) It is adaptive (अनुकूल ) (b) It is deterministic
(c) It is multi-variable ( बहु – चल / पररवतवनशील) (d) It is descriptive. (विवनात्मक )
( Ans – b )
Q. Which of the following statements are correct about the concept of system?
1.It is a unified whole having a number of sub-systems
2.The sub-systems are independent of each other
3.It has an identifiable boundary that separates it from the environment
4.It is in constant interaction with the environment
(a) 1, 2, 3 and 4 (b) 2, 3 and 4
(c) 1, 3 and 4 (d) 1, 2 and 4 (Ans – c )
Q. Who of the following has used the systems framework in his studies of governmental
organisations?
(a) M.P. Follet (b) Chester Barnard (c) Philip Selznick (d) H.A. Simon
(Ans – c )
Q. Which of the following is the precursor of the ecological approach expounded by F.W. Riggs?
(a) Structural approach (b) Behavioural approach
(c) Systems approach (d) Structural–functional approach
( Ans – c )
de
A
in
Q. Which of the following approaches gave rise to contingency management?

av
(a) Behavioural approach (b) Classical approach

Pr
(c) Systems approach (d) Human relations approach

( Ans – c )
Q. Systems approach is also known as:

(a) Contingency theory (b) Integrated theory
(c) Ecological theory (d) Modern theory
(Ans – d )
Q. Who of the following gave the first clear view of organisation as a system consisting of inputs,
process, outputs, feedback and environment?
(a) Ludwig von Bertalanffy (b) March and Simon
(c) M.P. Follet (d) Norbert Wiener (Ans – d )
Q. Which of the following sub-system integrates the operations of the various sub-systems of a
system and coordinates the system with its supra-system?
(a) Structural sub-system (b) Technical sub-system
(c) Psycho-social sub-system (d) Management sub-system
(Ans – d )

Q. Assertion: The systems approach is criticised on the ground that it lacks the property of direct
application to practical situations.
Reason: It is descriptive, multi-variable and probabilistic.
Q. Assertion: The systems approach gave rise to contingency management.
Reason: It is also known as ‘modern organisation theory’.
( Ans - Both A and R are true but R is not a correct explanation of A )
➢ हबविव सायमन यांनी आ्ुननक मािसाला संघिनात्मक मािूस म्हिले

➢ ठरववलेली उदहदटिे प्राप्पत करण्यासाठी प्रदािानंतर राहहलेल्या मयावदा दरू केल्या जाव्यात म्हिून
पररपटृ िी (feedback ) केली जाते
➢ लोकप्रशासनाच्या अभ्यासात व्यवस्था दृष्टिकोन हबविव सायमन, जेम्स माचव व चेस्िर बनावडव यांनी
मांडला
➢ जॉन िी. डोसे ज्युननयर याने व्यवस्था संकल्पनेचा उपयोग करून तुलनात्मक लोकप्रशासनाचा अभ्यास
केला व त्या आ्ारे माहहती ऊजाव प्रारूप ववकससत केले
क ) ससद्ांत :
नोकरशाही ससद्ांत ( Bureaucratic Theory ) :

de
A
उदय आणि वाढ :

in
➢ “नोकरशाही” हा शब्द सववप्रथम 1745 मधये फ्रान्सच्या अथवशास्त्रज्ञ ष्व्हन्सेंि डी गॉनी यांनी तयार केला
av
Pr
होता.
➢ He stated, “We have an illness in France which bids fair to play havoc with us; this illness is
called Bureaumania.”
➢ फ्रेंच मधये Bureau या शब्दाचा अथव Desk आहे
➢ नोकरशाहीवरील शास्त्रीय लेखन कालव माक्सव, मॅक्स वेबर, रॉबिव मायकेल आणि गाएट्िानो मॉस्का
यांच्याकडून आले. तथावप, नोकरशाहीचा पद्तशीर अभ्यास जमवन समाजशास्त्रज्ञ मॅक्स वेबरपासून
सुरु झाला.
➢ मोहहत भट्िाचायव यांनी म्हिल्याप्रमािे “नोकरशाही ही संकल्पना माक्सवच्या ववचारात मधयवती
स्थानी नव्हती. माक्सवच्या मते, राज्याप्रमािेच नोकरशाही हे एक असे सा्न आहे ज्यादवारे
वचवस्ववादी वगव इतर सामाष्जक वगाववर आपला वचवस्व गाजवतो. या युष्क्तवादानुसार नोकरशाहीचे
हहतसंबं् प्रबळ वगावच्या आणि राज्यातील लोकांशी जोडलेले आहेत”.
➢ Robert Michels in his book Political Parties propounded the concept of Iron Law of
Oligarchy. According to this concept, large organisations have a tendency to develop a
bureaucratic structure (Oligarchic system).
➢ Gaetano Mosca in his book The Ruling Class classified the political systems into two
categories, that is, feudal and bureaucratic. He said that the bureaucracy is basic to the
governance of big empires.
➢ नोकरशाही संकल्पनेचे स्पटिीकरि दे िाऱ्यात महत्वाची व्यक्ती – Max weber

➢ मॅक्स वेबर यांनी आपल्या नोकरशाही तयार करण्याला ‘आदशव प्रकार’ असे संबो्ले. आदशव प्रकार
म्हिजे मानससक नकाशा (क्रकं वा मानससक रचना). त्याच्या वैचाररक शुद्तेमधये ही मानससक रचना
प्रत्यक्षात कोठे ही अनुभवाने आढळली नाही. हे एक ‘utopia’ आहे.
➢ मोहहत भट्िाचायव यांनी ववश्लेवर्त केल्याप्रमािे, “वेबेररयन रचनेत नोकरशाही व नागरी सेवेत गों्ळ
होऊ नये. हे सामूहहक क्रियांच्या तकवसंगततेच्या समाजशास्त्रीय संकल्पनेचा संदभव दे ते”.
➢ Theory of Authority : According to Weber, authority is synonymous to ‘authoritarian

power of command’ and he called it ‘domination’. He stated that, “all administration
means domination.” (i.e. administration means exercise of authority).
➢ Traditional Authority : परं परे नुसार असिारे अध्कार
➢ Charismatic Authority : कररश्माई व्यष्क्तमत्वामुळे समळालेले अध्कार
➢ Legal-Rational Authority : कायदे शीर ननयमानुसार समळालेले अध्कार
नोकरशाहीची वैसशटट्ये :
The ideal type of legal rational bureaucracy designed by Max Weber (in his book The Theory of
Social and Economic Organisation which was translated by Talcott Parsons and A.M. Henderson in
1947) has the following characteristics:
➢ नोकरशाही - अध्कृत क्षमतांमधये अध्कारांच्या अ्ीन, वैयष्क्तकररत्या मुक्त
➢ पदानुिम – श्रेणिबद् - ननम्न ते उच्च
➢ प्रत्येक कायावलयात कायदे शीर दृटिीकोनातून स्पटितेनुसार कायवक्षमतेचे क्षेत्र
de
A
➢ कायावलय ववनामूल्य करारनाम्याने भरले जाते. - तत्वतः, ववनामूल्य ननवड

in
av
➢ तांब्रत्रक पात्रतेच्या आ्ारे अध्काऱ्यांची ननवड – परीक्षा – तांब्रत्रक प्रसशक्षि ( appointed, not elected )
Pr
➢ Fixed salary, pension

मोहहत भट्िाचायव यांनी वेबेररयन फॉम्युवलेशनम्ून संरचनात्मक गुि्माांचा एक संच आणि नोकरशाहीच्या
वतवनात्मक वैसशटट्यांचा आिखी एक संच स्पटि केला. पूवीचे (अ) कामाचे ववभाजन, (ब) श्रेिीिम, (क)
ननयमांची प्रिाली आणि (ड) भूसमका ववसशटिता, तर उत्तरा्ावतील (अ) वववेकबुद्ी, (ब)
व्यष्क्तमत्व,(भोळसिपना) (क) ननयम-असभमुखता, आणि (ड) तिस्थता.
वेबर यांच्या मते, नोकरशाहीच्या वाढीसाठी पुढील बाबी जबाबदार आहेत: (i) पैशाची अथवव्यवस्थेची ननसमवती (ii)
भांडवलशाही अथवव्यवस्थेचा उदय (iii) लोकशाही संस्थांची वाढ (iv) जहिल प्रशासकीय अडचिींचा उदय (v)
आ्ुननक ववकास संप्रेर्िाची सा्ने (vi) युष्क्तवादाची वाढ (vii) लोकसंख्या वाढ
Critics of Weber :
➢ characterised as “machine theory”
➢ described as a “closed system model”
➢ cannot function in an unstable environment
Mohit Bhattacharya, “Max Weber’s bureaucratic model is usually placed in the category of
classical administrative thought
➢ M.P. Follett (1868–1933) is regarded as a bridge between the classical approach and the
behavioural-human relations approach to organisation
➢ She (Follett ) viewed organisation as a social system and administration as a social process

➢ She highlighted, for the first time, the sociological and psychological dimensions of
administration and management. She brought out the human dimension of organisation
and pointed out the role of situational factors on organisational behaviour.
➢ Follet suggested three ways for resolving conflict in the organisation, viz., (i) Domination
(ii) Compromise (iii) Integration
➢ Chester Irving Barnard (1886–1961) further developed the line of thought initiated by M.P.
Follett. He also conceived organisation as a social system. He is regarded as the spiritual
father of the social system school.
➢ Barnard is considered as one of the pioneers of the behavioural movement in public
administration.
➢ In fact, he is the first full-blown behaviouralist.
➢ He emphasised on the socio-psychological aspects of administration and management.
➢ To him, administration is a cooperative social action.
➢ The ideas of Barnard influenced the decision-making theory of Herbert Simon; the new
human relations theory of Chris Argyris, Rensis Likert and Douglas McGregor; the
motivation theories of Abraham Maslow and Fredrick Herzberg; the institutionalist model
of Philip Selznick; and systems approach to organisational analysis.
➢ Barnard’s contribution to the understanding of organisational behaviour is one of the
significant landmarks in the evolution of administrative thought. His works include The
Functions of the Executive (1938) and Organisation and Management (1948).
➢ Bernard → Formal Organisation - Cooperative System
➢ Informal Organisation - Natural System
➢ Bernard → Theory of Contribution–Satisfaction Equilibrium – between participants
➢ Bernard → Acceptance Theory of Authority - acceptance by subordinates
de
A
➢ Barnard made a significant contribution to the theory of decision-making. He emphasised

in
organisational decision-making rather than individual decision-making.

av
➢ Herbert Simon further developed the thoughts of Barnard in connection with his bounded
Pr
rational model of decision making.

➢ Herbert Simon advocated the concept of satisfycing behaviour as against the maximising
behaviour, which was advocated by the classical thinkers like Weber, Taylor, Fayol, and so
on. He is the most important exponent of behavioural approach in administrative studies.
Q. The name of Max Weber is associated with bureaucracy because:

1. He coined the term bureaucracy.
2. He is the first person who made a systematic study of bureaucracy.
3. He included bureaucracy in the legal rational authority system.
4. His Bureaucratic Model is the most important paradigm in Public Administration.
Select the correct code:
(a) 1, 2 and 3 (b) 2 and 3
(c) 2, 3 and 4 (d) only 2 ( Ans – d )
Q. Bureaucracy, according to Weber, can be termed as legal because:

1. It is the most efficient form of organisation.
2. The staff members are selected on the basis of professional qualifications. 3. Authority is
exercised by means of a system of rules and procedures.
4. The means are expressly designed to achieve certain specific ends.
(a) 1, 2 and 3 (b) 2 and 3
(c) 3 and 4 (d) Only 3 (Ans – d )

Q. Weber’s analysis of bureaucracy was from:

1. Political perspective 2. Sociological perspective
3. Economic perspective 4. Cultural perspective
(a) 1 and 2 (b) only 1
(c) 2 and 3 (d) only 2 (Ans – d )
Q. The behavioural characteristics of bureaucracy are:

(a) Rationality and role-specificity
(b) Role-specificity and impersonality
(c) Impersonality and rule-orientation (Ans – c )
(d) Rationality and system of rules
Q. The structural characteristics of bureaucracy includes:

1. Hierarchy 2. Rule-orientation 3. Division of labour
4. Role specificity 5. Impersonality
(a) 1, 2 and 3 (b) 1, 2 and 5
(c) 1, 3 and 4 (d) 1, 3, 4 and 5 (Ans – c )
Q. According to Max Weber, bureaucracy is superior to any other form of organisation in:
1. Precision 2. Stability 3. Discipline 4. Reliability
(a) 1 and 3 (b) 1, 3 and 4
de
(c) 2, 3 and 4 (d) 1, 2, 3 and 4 ( Ans – d )

A
in
Q. Rationality is the basis of:

av
1. Charismatic authority 2. Traditional authority

Pr
3. Legal authority 4. Moral authority

(a) 1 and 3 (b) 2 and 3 (c) only 3 (d) 3 and 4
(Ans – c )
Q. Which of the following is not a behavioural characteristic of bureaucracy:

(a) Impersonality (b) Role-specificity (c) Rationality (d) Rule-orientation
(Ans – b )
Q. In Weberian formulation, bureaucracy refers to:

(a) The Civil Services (b) Legalisation of collective activities
(c) The most efficient form of organisation (d) Rationalisation of collective activities
(Ans – d )
Q. To whom, bureaucracy was “the continental nuisance”?

(a) Max Weber (b) Morstein Marx (c) Thomas Carlyle (d) Robert Michels
(Ans – c )
Q. Assertion: Weber’s bureaucratic model is described as a closed system model.

Reason: It considered the organisation environment interactions.
( Ans : A is true R is false )

Q. Assertion: March and Simon have included the Weber’s bureaucratic model in the classical
(traditional) administrative theory.
Reason: Weber constructed an “idea type” of bureaucracy.
( Ans : Both A and R are true but R is not a correct explanation of A )
Q. Assertion: In Weber’s bureaucratic organisation, the staff members have a money salary and
pension rights.
Reason: The functions of the staff members are clearly specified.
(Ans - Both A and R are true but R is not a correct explanation of A )
Q. Who of the following has commented that in the Weberian ideal type bureaucratic model the
words ‘ideal’ and ‘type’ cancel each other?
(a) Peter M. Blau (b) Joseph La Palombara
(c) Warren Bennis (d) Carl Friedrich
(Ans – d )
मानवी संबंध ष्टसद्ांत ( Human – Relations Theory ) :
➢ Classical Theory ला प्रष्टतष्टिया म्हणून 1930s मध्ये संघटनेचा मानवी संबंध ष्टसद्ांत अष्टततत्वात
➢ Taylor, Fayol, Gulick, Urwick and Weber या classic thinkers नी संघटनेच्या (organization) formal
(औपचारिक) structure वि भि ष्टिला व human ( मानवी ) घटका कडे िुललक्ष
ु ऱ्या शब्दांत, त्यांनी संस्थेचा यांब्रत्रकी दृष्टिकोन (mechanistic ) घेतला आणि organization मधील
➢ दस
de
ु ीच्या सामाष्जक आणि मानससक ( sociological & psychological ) पैलंव

व्यक्तीच्या वागिक ू र कमी जोर
A
in
हदला.
av
➢ Classical दृष्टिकोनाच्या या अपयशातून मानवी संबं् दृष्टिकोनाचा उदय

Pr
➢ Human relations theory is also known as Humanistic Theory ( मानवतावादी )

Socio-Economic Theory ( सामाष्जक आधथवक ) and Neo-classical Theory.
➢ अमेररकन समाजशास्त्रज्ञ एल्िन मेयो यांना ‘मानवी संबं्ांच्या ससद्ांताचे जनक’ मानले जाते.
➢ Elton Mayo ने शारीररक, भौनतक , आधथवक, सामाष्जक आणि मानससक बाबी ववचारात घेऊन
कामगारांच्या वतवनाचा अभ्यास आणि उत्पादन क्षमतेच्या अभ्यासावर भर हदला.
➢ Mayo ने या दृष्टिकोनाला “Clinical method” म्हिले.
➢ 1923 मधये त्यांनी क्रफलाडेष्ल्फया जवळील कापड धगरिीत पहहला संशो्न कायविम हाती घेतला आणि
त्यास “The first Enquiry” असे नाव हदले
➢ His major works are: The Human Problems of an Industrial Civilization (1933), The Social
Problems of an Industrial Civilization (1945), and The Political Problems of an Industrial
Civilization (1947).
➢ The other writers who contributed to the growth of human relations theory includes F.J.
Roethlisberger, William J. Dickson, T. North Whitehead, W. Lloyd, E. Warner and L.J.
Henderson.
➢ Hawthorne Studies (1924–1932) : The Hawthorne studies formed the basis for the rise of
human relations theory. These studies shook the foundations of classical approach, that is,
the concept of economic man and the role of the structure of formal organisation. (हॅथोनव
अभ्यासाने मानवी संबं् ससद्ांताच्या उदयाला आ्ार बनववला. . या अभ्यासाने शास्त्रीय दृष्टिकोनाचा
पाया हादरला )

➢ These studies were conducted in the Western Electric Company at Hawthorne (near
Chicago—USA) by the Harvard Business School under the leadership of Elton Mayo. The
studies were conducted in the following four phases.
➢ Illumination Experiment (1924–27)
➢ Relay Assembly Test Room Experiment (1927)
➢ Mass Interviewing programme (1928–31)
➢ Bank Wiring Experiment (1931–32)
➢ Human Relations Theory of organisation has three elements: (i) The Individual, (ii)
Informal Organisation, and (iii) Participative Management.
➢ The Individual : The theory recognises the importance of emotions and perceptions of
individuals.
➢ Informal Organisation : The human relations theory emphasises the informal organisation.
➢ Participative Management : The human relations theory advocates the style of
participative management, that is, participation of workers in decision-making with regard
to their work conditions.
➢ The human relationists advocacy of participative management is in direct contrast to
scientific management of F.W. Taylor.
➢ human relation theory rejected the two concepts advocated by the classical theory, viz.
the concept of economic man and formal institutionalisation.
➢ Classical Theory : Formal organization
➢ Human Relations Theory : Informal organization
➢ Classical theory : organization – rational, impersonal
➢ Human Relation Theory : Organization - Emotional, social system
➢ Classical Theory : physiological & mechanical aspect of organisation
➢ Human Relation theory : sociological & psychological aspect
de
A
➢ Taylor – concept of economic man

in
➢ Mayo – concept of social man

av
➢ Taylor : viewed workers as isolated & unrelated individuals

Pr
➢ Mayo : viewed workers as social animal
Q. The human relations theory highlighted the significance of human dimension of the
organisation by drawing attention to:
1.The social factors of work situation
2.The psychological factors of work situation
3.The physiological factors of work situation
4.The social and psychological factors of work situation
(a) only 1 (b) 3 and 4 (c) only 2 (d) only 4
(Ans – d )
Q. The human relations theory lays emphasis on:

1. People 2. Motivation
3. Informal group 4. Principles of organisation
Select the correct codes:
(a) 1 and 3 (b) 1, 2 and 4 (c) 1, 3 and 4 (d) 1, 2 and 3
( Ans – d )

Q. Which of the following statements are corrrect about human relations theory of organisation?
1. It challenges the classical concept of economic man.
2. It holds that every person is different.
3. It holds that every person works as a part of a work group.
4. It considered the human aspects of the organisation in addition to the mechanical aspects.
(a) 1, 2 and 3 (b) 1, 2, 3 and 4 (c) 1 and 3 (d) 1, 2 and 4
(Ans – b )
Q. Which of the following are the findings of the Hawthorne Experiments?

1. Workers are not isolated and unrelated individuals.
2. Workers are motivated not only by economic factors.
3. Workers productivity is governed by the physical working conditions.
4. The workers tend to form informal group.
(a) 1, 2, 3 and 4 (b) 1, 2, and 4 (c) 1, 2, and 3 (d) 2, 3, and 4
(Ans – b )
Q. Arrange the following experiments conducted by Elton Mayo in the chronological order:
1. Bank Wiring Experiment 2. Textile Mill Experiment
3. Illumination Experiment 4. Mass Interviewing Programme
(a) 2, 1, 3 and 4 (b) 2, 3, 4 and 1 (c) 1, 2, 3 and 4 (d) 2, 3, 1 and 4
( Ans – b )
de
A
Q. The findings of the Hawthorne Experiments are discussed in:

in
(a) Management and the Work (b) Management and the Labour
av
(c) Management and the Worker (d) Management and the Morale
Pr
(Ans – c ) 👇
Author - F.J. Roethlisberger and William J. Dickson
Q. “Too often we try to solve human problems with non-human tools and in terms of non-human
data. It is simple thesis that a human problem requires a human solution.” This statement is
attributed to: Roethlisberger
Q. Which of the following statements are correct regarding human relations theory?
1. It postulated the efficiency of democratic leadership
2. It has modified and added to the classical theory
3. It supported the concept of economic man
4. It emphasised the informal relations in a formal organisation
(a) 1, 3 and 4 (b) 1, 2 and 4
(c) 2, 3 and 4 (d) 1, 2, 3 and 4
(Ans – b )
Q. The human relations theory focussed on the:

1. Physiological factors 2. Social factors
3. Economic factors 4. Psychological factors.
(a) 1 and 2 (b) 2 and 3 (c) 2 and 4 (d) 2, 3 and 4
( Ans – c )

Q. Assertion: The Hawthorne studies gave rise to human relations theory of organisation.
Reason: Its findings could not be explained within the framework of classical theory of
organisation.
@LakshyaMPSCRajyaseva 👈 click on link to join telegram
Telegram channel join किण्यासाठी विील link वि click किा
Lakshya MPSC
Pravin Ade
de
A
in
av
Pr

19 लोकप्रशासनातील संकल्पना दृष्टिकोन आणि सिद्धांत

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

19 लोकप्रशासनातील संकल्पना दृष्टिकोन आणि सिद्धांत

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Lakshya MPSC 1 Pravin Ade

19] लोकप्रशासनातील संकल्पना, दृष्टिकोन आणि ससद्ांत

अ] संकल्पना→ नवीन साववजननक व्यवस्थापन, नागरी संस्था, ववकेंद्रीकरि व प्रदत्तीकरि आणि

नवीन साववजननक व्यवस्थापन : (New Public Management) (नवलोकव्यवस्थापन) (NPM)

➢ लोकप्रशासनात 1990 नंतर उदयास आलेली संकल्पना → NPM

➢ नवीन साववजननक व्यवस्थापन ही संज्ञा क्रिस्तोफर हुड यांनी तयार केली.

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

➢ लोकप्रशासनातील आदशव व उदहदटिे + व्यावसानयक (खाजगी) व्यवस्थापनातील सा्ने = ‘नवीन साववजननक

नवीन साववजननक व्यवस्थापनाच्या उदयाची कारिे :

➢ आधथवक संसा्नांची कमतरता

➢ आंतरराटरीय पररमाि (Dimensions) :

2) राटरीय सरकार आणि त्यांच्या ्ोरिांवर WTO ची वाढती पकड

नवीन साववजननक व्यवस्थापनाचे आ्ार (Pillars of NPM) :

1 ) लोकपसंती/साववजननक ननवड ससधदांत /दृष्टिकोन(Public Choice Theory /Approach) (PCA)

➢ 1960 च्या दशकात उदय

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

➢ ‘The Intellectual Crisis in American Public Administration” या पस्

1) Antibureaucratic Approach (प्रनतनोकरशाही दृष्टिकोन)

6) Popular participation in Administration ( प्रशासनात लोकवप्रय सहभाग)

1) Single centred Administrative Power (Monocentric Administration) (एककेंद्रीत)

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

2) उत्पादन प्रक्रियेच्या कामधगरीच्या प्रत्येक िप्पप्पयात वैयष्क्तक जबाबदारी सोपविे.

उदयोजक सरकार (Entrepreneurial Govt.) :

➢ Expounded by Jurgen Habermas

and democratization of administration.

➢ Conference for the Commonwealth Association for Public Administration and

नवीन साववजननक व्यवस्थापनाची काही समान मळ

नवीन साववजननक व्यवस्थापनाची प्रनत-धयेये (Anti Goals)

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

4) Supremacy of rules in Administration

➢ क्रिस्तोफर हुड च्या म्हिण्यानस

According to R.A.W. Rhodes NPM has following central doctrines :

➢ Focus on management, not policy & on performance appraisal & efficiency

➢ The use of quasi markets and contracting out to foster competition

➢ Emphasis on cost-cutting -motto being ‘value for money’.

➢ A style of management which emphasises output targets, limited term contracts,

monetary incentives and freedom to manage.

1) Catalytic Government (वाहक सरकार) → साववजननक, खाजगी क्षेत्रातील, GO , NGOs यांच्याकडून

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

नागरी संस्था (Civil Society) :

जेफ्री अलेक्झांडर : “ससष्व्हल सोसायिी ही राज्याबाहेरील संस्थांच्या भरभरािीचा संदभव घेिारी एक

राज्य ननयंब्रत्रत करत नाही.”

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

1) गैर सरकारी संस्था (NGOs)

10) इतर समान संघहित गि

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

(क) सामाष्जक-सांस्कृनतक जसे की स्पोट्वस क्लब, करमिक

त्यांच्या भूसमकेचे वववव् पररमाि :

➢ ते सामाष्जक-आधथवक ववकासासाठी गररबांना संघहित आणि एकत्र करतात.

➢ ते प्रशासकीय प्रक्रियेत लोकांचा सहभाग सुलभ करतात.

➢ ते प्रशासकीय यंत्रिेला लोकांच्या गरजा व आकांक्षांना अध्क प्रनतसाद दे तात.

➢ ते स्थाननक स्तरावर प्रशासकीय यंत्रिेच्या कामकाजावर जबाबदारीची एक सामुदानयक प्रिाली लादतात.

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

➢ केंद्रीकरि (Centralisation) म्हिजे प्रशासकीय यंत्रिेच्या उच्च स्तरावर अध्काऱ्यांचे एकत्रीकरि.

अध्काध्क फैलाव /ववस्तार

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

पद्तीने कायव करतात.

3) कायावत्मक ववकेंद्रीकरि (Functional Decentralization)

@LakshyaMPSCRajyaseva Pravin Ade

4) Dual-role Approach : (दह

ववकेंद्रीकरिाचे गुि (Merits) :

ववकासास अनुमती दे तात.

7. हे प्रभावी उदहदटि-प्राप्पतीसाठी संस्थेच्या ववस्तार आणि वववव्तेस प्रोत्साहहत करते.