Professional Documents
Culture Documents
حممد اهليلوش ــــــــــــــــــــــــــــــــــ كلية اآلداب والعلوم اإلنسانية مكناس ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ حماضرات يف إعداد الرتاب
ل حكلددقحأهد اوحهددذهحال ةد احدبلد احال فبيددبتحاولل بد حمح ددب حانللد حال د ر إح لددبحم ظلددفحدسددب محط جد با
(طحبض ات حطلل ابت حخ ا م حدثب قحرسنل حبراسبتحيحثل حدسب محمفبالل حخ جبتحطل انلد ح )...حدي جدلحالدبح
اللبللحتجنلقحطبحي لكبهحخاللحاوحبض اتحيبللحثحالذات .دنحقح حنضعحيامحي حاللبللحهذاحاولل عحاو كز حن ا هح
لبحاو اظل حالبحط ببج حاوحبض ات حخبص حدأن بحلمحن ر ح لهحأشكبلحال جلاكحالللبن حاوسبن اح(خد ا م حرسد محيلبنلد ح
خلبط ددبت حص د ر )...ل ثكته ددبحدكلف د حطلجا ددبحي ددبأل امحط ددقحجا د حدجحن ددلحاللبل ددلحال ددبحةض د رحاوحبض د اتحةل ددثحس ددي مح
م ظلفابحطقحجا حثبنل .
ححححدهللاحدليحال لق
ألاس ب حطحن حالالل ش
1212/2441 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ السداسي اخلامس 2 ـــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ مسلك اجلغرافيا
ذ .حممد اهليلوش ــــــــــــــــــــــــــــــــــ كلية اآلداب والعلوم اإلنسانية مكناس ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ حماضرات يف إعداد الرتاب
1212/2441 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ السداسي اخلامس 1 ـــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ مسلك اجلغرافيا
ذ .حممد اهليلوش ــــــــــــــــــــــــــــــــــ كلية اآلداب والعلوم اإلنسانية مكناس ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ حماضرات يف إعداد الرتاب
- DAT. (1996), Résultat du projet migration interne et aménagement du territoire. Imp. El
maarif al jadida, Rabat.
- CERED. (1993), Migration et urbanisation au maroc. Imp. El maarif al jadida, Rabat.
- MONOD (L.) et CASTELBAJAC (Ph. De), (1997), L’aménagement du territoire, PUF,
Paris.
- SEDJARI (A.) et Autres (1996), Etat - Nation et prospective des territoires,
L’HARMATTAN.
- SEDJARI (A.) et Autres (1999), Aménagement du territoire et développement durable :
quelles intermédiations ? , L’HARMATTAN.
- TROIN (J-F) (2002), Maroc : région, pays, territoires, Maisonneuve et Larose Paris.
1212/2441 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ السداسي اخلامس 3 ـــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ مسلك اجلغرافيا
ذ .حممد اهليلوش ــــــــــــــــــــــــــــــــــ كلية اآلداب والعلوم اإلنسانية مكناس ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ حماضرات يف إعداد الرتاب
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ مدخل
-1مفهوم إعداد التراب
ي ددألفحتجلادكح اد ابحالىدكانحطددقحكلنتدديح" اد اب" دتجندديحال ظددلمحأدحال جاادزحأدحالههلئد حل بيد حطددب حد"الىدكان" دهد ح
طصل ححلهحبالل حجل سلبسل حتجنيحطسدبة حأرضدل حمببجد حل دلد حأدحو ي د حأدحلسدلل حقضدب ل حأدحغاكهدب؛حأ حطجدبلحمدببعح
لس ددلببا .إا د ابحالى دكانحيجن دديحط ددقحةل ددثحالاص ددلالمحتهلئ د حطج ددبلحج اف دديحض ددنقحة د دبحسلبس ددل حأدح باري د حأدحج ا ل د ح
طجل حطقحط وحسلل حان طل .
أطددبحطددقحةلددثحاوفا د م ح ددإمحم د ادلحتجلادكح" ا د ابحالىدكان" ق د حيد أحي د جنمح"بجد حاجح د نحالجبولد حالثبنل د حد د ح
نفسهحفيحس اتحالس ي بت"1لل جلاكحاقحال خلح راب حاوخلمحفيحاوجبل .لك حأثبرحطفا محهذاحاوصل ححنكبشدبحكلادكاح
يامحاوا نام2حطنبحةبلحبدمحم قلقحتج يفهحد حض دراحم ضلححطج دبهحفديحطكد طبتحاوالفدبتحدال راسدبتحالتديحم بدلد ح
ط ض اه.
ن ددقحجاد د يسد د جنل ه ددذاحاوص ددل ح لل اللد د حال ددبحسياسد د عا د د ل تنميد د ،اليد د حتجن ددإلحيبإلس ددكب حاوج ددبليح
للسلبسدبتحالكلبالد حاو جد با حدهد حطدبحاردكحا دهحي ضد محال ج يدفحالد اربحفديحاولثددبقحألادربد حإلاد ابحالىدكانحلسد ح0290ح
الددذ حاا ر دكحأمح" إعددد لت د هددا لتعئي د ،ددال ،ل ياسدداا الاوتصددا س والاجتماعي د و ل قافي د و لئيةي د ...فهددا
سياس د تعددد ر ،قاربدداا وعا د يتددااى لتنمي د ،تا ان د لقجهدداا وينظددي ،ددا وفددق يصددار دددسري" .نفا د مح
ا ابحالىكان حاهذاحاوجنإل حيجركحاقح راباحال خلحفيحاوجبلحل بي حم نل ه حطقحخاللحسلبس حشن لل حطس ج ض حم طجح
السلبسبتحالكلبال حد ل حيبالا نببحالبحال خللم؛ح
دطقحجا حأخ ى حم لحبجضحاس جنبالتحطصل حح" ا ابحالىكان" البح قارب يقني تعتمدد إجدر ت ا وآليداا
وأ و ا لتأطي وينظي لتدخل ف ، ،ا لت وعق ن ستخد ه .ا حيذل حيج ركحأبااحمخللمحدملللقحسلبسبتح
ال نل حاوجبلل حدمحكلقحأه ا ابحدغبيبتهب.
1
Ciattoni A. et Veyret Y. (2003), Les fondement de la géographie, Armand Colin, coll. Campus. Paris.
2لالطالع بشيء من التفصيل على حيثيات هذا النقاش ميكن العودة إىل املرجع التايل:
MERLIN P. et CHOAY F. (1996), Dictionnaire de l'urbanisme et de l'aménagement, PUF, Paris.
3مديرية إعداد الرتاب ( ،)3102دراسة أقطاب اقتصاد الرتاث ،ملخص تركييب.
1212/2441 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ السداسي اخلامس 4 ـــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ مسلك اجلغرافيا
ذ .حممد اهليلوش ــــــــــــــــــــــــــــــــــ كلية اآلداب والعلوم اإلنسانية مكناس ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ حماضرات يف إعداد الرتاب
شددمل كددل دبنحبدلد ح بطددب حهددذيقحاوج لددامحدبددبخىزالحطضددبطامحاد احتجددبريف حين ددقحالكد لحأمحإعددد لتد
ل ياساا و لتدخالا لتي يتااى لتأثي ف ،ينياا ،ا ا لت يي بغرض ينمي ا بشكل تا ان عن طر،ق لعمل
علدى ي قيدق ،الت د يدين ياا د ل ددكان و ،دا ر لطئيعيد وقنشدط الاوتصدا س و لت هيددا ا و لئنيداا لت تيد
وذلددب عب د اددياي س ددت يي ياا ستشددر في ( ،خططدداا) ياج دده لتدددخل وينظمدده وإش ددر ل كاف د لفدداع ين ددن
إ رر وهي اا نتخئ و ؤس اا عما ي وجماعاا ي و ؤس اا خاا و نظماا يي حكا ي وسكان.
درغ ددمحكد د مح ش ددكبلل ح اد د ابحالىد دكانحمخ ل ددفحةس ددلحاللل د د امحدةس ددلحاوك ددبييإحالىكايل د د نظد د احجرص ص ددل ح
اوشدبكلحالتديحتجبنيهددبحاوجدبالتحالىكايلد حدملدبيقحةد تهبحدمأثاكهددبحفديحانددلحط ظ طبتهدب ح إندهحطددعح لد حين ددقحصدلبغ ح شددكبلل ح
ابط حل ا اب أمحال ح التحالجنلك حالتيحطس حينلدبتحاو ظ طدبتحالىكايلد حوخ لدفحالللد امحكبند حلادبحآثدبرحطتشدباه حالدبح
هددذهحاو ظ طددبتحرغددمحمفددبدتحطسد يبتحال نلد ح لنددبحيلةهددب حخبصد حفدديحزطددقحالج ود حالددذ حطددبح تددتحيفد ححألانسددبقحاوحللد ح
ديضجفحط باههبحفيحطكبدط حال أثاكاتحاجربرجل .
بل ن د يقحدال ك د محالاق صددبب حمددمحالددبحةسددبنحم د ازمحألادسددب حالللئل د حدطخددزدمحاو د اربحاللللجل د حدتهنددي ح
اوجبالتحغاكحاوحظ ظ حدمضحلبتحاج نبال حجسلن كبمحأمحنجمحاقح ل حاس نزاوحللن ارب حدم ه رحإلطبرحاجحلباح
داتسبعحللف ارقحاج ا ي حدهشبش حفيحال نبس حالاج نبعي .لذاك حي اجهح ا ابحالىكانحمح يبتح يجببحةل لحللنشبكلح
التيحتجىك حاو ظ طبتحالىكايل حد ل حيبللحثحاقحم ظلمحأ ضلحللنجبلحداكل حاس خ اطه.
ك د د حي د د أحملللد ددقحأدل د ددبحسلبس د ددبتح ا د د ابحالى د دكانحط د ددذحأداخ د د حالك د د مح( 02ط د ددذح )0992د ل د د حةل ن د ددبحخل د ددمح
الا ل ي م حفيح طبرحطكبدطههمحللن حاللح حالذ حكبمحي ند حأجدزاءحشبسدج حطدقحالىدكانحالد طني حإلنجدبزحطشد دعحط كبطدلح
1212/2441 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ السداسي اخلامس 5 ـــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ مسلك اجلغرافيا
ذ .حممد اهليلوش ــــــــــــــــــــــــــــــــــ كلية اآلداب والعلوم اإلنسانية مكناس ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ حماضرات يف إعداد الرتاب
إلغددالقحاجرلددلجحالا ل د حداس صددالمحأراضددله .هددذاحاوشد دعحانللددقح نجددبزهحسد ح0262حيب ددبءحةد اجزحسددبةلل حالددبحطد لح
01حكلمحداس صالمحة اليح 021ألفحه برحطقحألاراض يحاوسىكجج حطقحاللح .
أطبحيبالمحببحالس للتي ح ك حق رحس بلامحس ح0269حدقدفحطدبحكدبمحيجد وحي د"السلبسد حالاق صدببي حاج يد ا"
إلطالقحأدلحطخلمحخنبس ي( )0206-0269يه وح لبحمحكلقحال صنلعحالس عحلالمحببحد"مح يلهحطقحيلد حزراعديح لدبحقد اح
طص ج " .1دق حامخذتحفيح طبرحهذاحاوخلمحأدلبحال د اياكحاو جلكد حيإاد ابحالىدكانحدالتديحارم دزتحالدبحالد ح محاوللدقحفديح
من كدزحالسدكبمحدألانشدل حدكدبمحهد ابحال يود يحهد حمحكلدقحال د ازمحيدامحال د نح(اج دزءحألادربد حطدقحالامحدبب) الدذ حكددبمح
يضددمح%22حطددقحالسددكبمحدي د ح %91طددقح ن ددب حالفالصدديحدالص د بعي حدالش د قح(اج ددزءحألاسددل ) الددذ حينثددلح%27حطددقح
الىكانحال طنيحدكبمحي ح% 91حطقحاو ابحألادلل ح(% 21حطقحاة لبط حالفحمحاجح حد% 91حطدقحاللبقد حال ا دطب لد ح
د% 21حطدقحاجرشدلحيبإلضدب ح لدبحطجظدمحاوجدببمحاوسد خ ج حيدبللالب .2)...دكدبمحطدقحأهد اوحهدذهحالسلبسد حأيضدبحدقددفح
مضددرمحالجبصددن حط سددك حدضددنبمحنند حةضد حط جددبنإحدب ددبءحشددل حلللنلددبتحال ح لد حدمد اكحطددبحي فد حطددقحال جاادزاتح
داو ا قحالجن طل حفيحكلحأنحبءحاللالب.
دبج حان العحألازط حالاق صببي حلس ح 0262حامخذتحكلحطقحال اليبتحاو ح احألاط ي ل حدب يلبنلبحطقحسلبس ح
ا ابحالىكانحدسلل حو اجا حم االبتحهذهحألازط .ك حقبمحال يإحألاط يك حردز ل حبج حان خبيهحس ح 0206حطحبطبح
يف يقحطقحال ك ق ا ح( )Brain Trustحي لللقحي نبطجحلل ن يدلحالجند ط حط جدهحلد امحطخ لدفحال اليدبتحدإلنجدبزحي ندبطجح
ل شد بلحال ردكىحيدبج نحالشد قيحللدلالب كددبمحطدقحم جابمدهحتهلئد حط لكد حم يود يحيب دبءحالسد دبحجحنبيههدبحطدقحالفلضددبنبتح
د ن ب حاللبق حال ا بب ل حدم اكحالش لحللجبطلام .كنبحمضنقحأش بلحالتش اكحدطحبرب حال ج ي حداوحب ظ حالبحالىكي .
دفدديحي يلبنلددبحمددمحبج د حس د ح 0207ص د ارحأدلددبحال ص د نحالكبن نل د حالتدديحمدداط حسلبس د ح ا د ابحالى دكان يددبللالب ح
دتجلددامحأدلحدزاراحفدديحأدربددبحلاددذهحال بيد حدكددبمحال د حألاسبسد يحطددقحهددذهحالسلبسد حهد حطجبج د حالاخد الالتحيددامحاج اددبتح
ال لد حفديحاج د نحدبدامحاو ددبطقحالفكادكاحفدديحالشدنبل حد لد حادقحط يددقحمحفادزح اددبباحانتشدبرحألانشددل حالصد بال حلصددبجحح
ط بطقحالشنبلحداج ابتحضجلف حال صنلعحيبإلضب ح لبحي نبطج لههلئ حال جنجبتحاجحض ي حال ركى.
دبج حانههبءحاجح نحالجبول حالثبنل حملند ح نسدبحسد ح" 0271طخللدبحدط لدبحإلاد ابحالىدكان" كدبمحال د حط دهح
اللح ددثحا ددقحم ز ددعحأ ض ددلحللس ددكبم حيبلنس ددل حللن د اربحاللللجل د حدألانش ددل حالاق ص ددببي حب د حم ددحلححالاخ د الالتح
دالف د د ارقحاوجبلل د د حدخبص د د حاجح د د حطد ددقحهلن د د حيد ددبر إحالد ددبحالى د دكانحالف نو د د يحطد ددقحةلد ددثحمن ك د دزحألانشد ددل حالص د د بال ح
داجر طبمل حدالسكبم حدمكللصحالف ارقحفيحال نل حيامحاو محدألاريبو .دفيحسد ح 0277حمدمحمح يد حأدلدبحأبداتح اد ابح
1
URSS(1977), l’histoire de l’urss, éd. Des progrès. Moscou
2
MERLIN (P.), (1995), Géographie humaine, PUF, Paris. P. 401
1212/2441 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ السداسي اخلامس 6 ـــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ مسلك اجلغرافيا
ذ .حممد اهليلوش ــــــــــــــــــــــــــــــــــ كلية اآلداب والعلوم اإلنسانية مكناس ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ حماضرات يف إعداد الرتاب
يخل ددقح"ج ددقحالانتش ددبرحالاق ص ددبب " د د ح ج د اءاتحالى ددكخلصحاوس ددلقحإلنش ددبءحأدحم س ددلعحطح ددالتحألانش ددل حف دديحاج ا د ح
اللبر سل .دلالكل حدمنسلقحال خلحفيح ا ابحالىكان حمدمحسد ح0220ح ةد ا ح"ط دبلد ح اد ابحالىدكانحدالجندلحاج اد "
مح حر بس حال زي حألادل .ل قحهذاحال خلحالك حلل دل حفيح اد ابحالىدكانحسدلج وحمكلصدبحدامدحبحطدعح صد ارحالكد انامح
او جلك د حيبلالط كزي د حلس د تيح0296حد 0290حةل ددثحم ددمحمح ي ددلحج ددزءحكلا دكحط ددقحدس ددب لحال د خلح ل ددبحاج نبا ددبتحاوحلل د ح
دخبص ح لبحاج ابتحالتيحأصلح حين جلحهذهحالك انامحتشكلحجنبابتحم ايل .
1212/2441 ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ ـ السداسي اخلامس 7 ـــــــــــــــــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــ ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ مسلك اجلغرافيا