“MẶC QUẦN ÁO” CHO CA KHÚC

TS. Nguyễn Bách

Chú ng ta thườ ng nghe nó i: Người đẹp vì lụa, lúa tốt vì phân. Việc lự a chọ n trang phụ c hết sứ c quan
trọ ng. Khô ng phả i cứ cầ u kỳ, phứ c tạ p mớ i độ c, lạ và đẹp. Cũ ng khô ng phả i cứ chọ n trang phụ c đơn
giả n là tố t nhưng cầ n phả i có sự hà i hò a, phù hợ p vớ i từ ng đố i tượ ng, hoà n cả nh và nhu cầ u giao tiếp.
Hơn nữ a, trang phụ c cò n thể hiện tính cá ch củ a ngườ i mặ c. Ngườ i có bộ quầ n á o đơn giả n thườ ng có
tính cá ch giả n dị. Ngườ i ă n mặ c đú ng “mố t” chắ c chắ n luô n yêu thích cá i đẹp, quan tâ m đến hình thứ c
bên ngoà i củ a bả n thâ n. Ngoà i ra, trang phụ c có mộ t ý nghĩa rấ t quan trọ ng. Nó có thể giú p chú ng ta
nhậ n biết đượ c nghề nghiệp, thẩ m mỹ củ a mỗ i ngườ i, gó p phầ n thể hiện nhâ n cá ch con ngườ i, giú p
chú ng ta tự tin và thà nh cô ng hơn trong cá c cuộ c giao tiếp. Ngườ i có cá ch ă n mặ c đẹp, đú ng goû t sẽ
tạ o đượ c ấ n tượ ng tố t ban đầ u trong mắ t ngườ i đố i diện.

Trong â m nhạ c, ngườ i Đứ c có cá i nhìn khá độ c đá o và chí lý về hò a â m, phố i khí cho mộ t sá ng tá c (dù
chỉ là ca khú c đơn giả n). Họ coi đó là việc “mặ c quầ n á o” cho tá c phẩ m! Tô i họ c đượ c điều nà y từ
ngườ i thầ y dạ y hò a â m nă m xưa củ a mình, Linh mụ c nhạ c sư Tiến Dũ ng. Khi sang Đứ c du họ c, tham
gia khó a đà o tạ o về phò ng thu ở trườ ng SAE (School of Audio Engineering) củ a Volkshochschule (đạ i
họ c) Gasteig ở Mü nchen, tô i mớ i có dịp kiểm chứ ng điều đó khi thườ ng xuyên nghe thầ y dạ y dù ng từ
Kleider (quầ n á o) để gọ i bả n phố i khí đang đượ c soạ n cho mộ t ca khú c chuẩ n bị thu â m. Theo họ , mộ t
sá ng tá c hay cụ thể hơn, mộ t ca khú c khô ng có bả n phố i khí kèm theo, hoặ c khô ng có phầ n đệm piano,
hoặ c thậ m chí đơn giả n nhấ t, khô ng ghi hợ p â m là mộ t sá ng tá c “trầ n trụ i”, “khô ng trang phụ c”. Mặ c
dù Đứ c vố n đượ c coi là nơi phá t xuấ t vă n hó a “tự do cơ thể” (FKK, Freikö rperkultur) và o cuố i thế kỷ
XIX sang đầ u thế kỷ XX, thầ y ngườ i Đứ c củ a tô i vẫ n thườ ng nó i: Có hai trường hợp khỏa thân nơi công
cộng: một là đẹp, hai là…điên! Trong sáng tác cũng thế!

Quả thậ t như vậ y! Cũ ng có loạ i â m nhạ c khô ng cầ n đến trang phụ c hò a â m, phố i khí, đó là loạ i â m
nhạ c mộ t bè (monophony) củ a thánh ca Gregorian (cò n đượ c gọ i là Bình ca) từ thế kỷ thứ VI. Đến khi
bắ t đầ u có nhạ c nhiều bè, vai trò củ a hò a â m dầ n trở nên quan trọ ng. Chỉ đá ng tiếc rằ ng sự đó ng gó p
sá ng tạ o củ a nhạ c sĩ hò a â m, phố i khí tứ c là nhữ ng ngườ i thiết kế trang phụ c và “mặ c quầ n á o” cho ca
khú c thườ ng khô ng đượ c quan tâ m đú ng mứ c. Đà nh rằ ng, Chiếc áo không làm nên thầy tu nhưng thầ y
tu cũ ng phả i có tu phụ c thì ngườ i ngoà i mớ i có thể nhậ n. Để hiểu thêm về vai trò củ a nhạ c sĩ phố i khí,
chú ng ta cù ng tiếp cậ n (về mặ t â m nhạ c họ c) vớ i mộ t tá c phẩ m cụ thể: ca khú c Em là sen (sá ng tá c: Lê
Chí Hiếu, phố i dà n nhạ c: Bù i Đứ c Thịnh).

Đoạ n Intro (mở đầ u) đượ c nhạ c sĩ phố i khí sử dụ ng đà n harp gả y tiếng ró c rá ch trên nền dà n dâ y diễn
tấ u giai điệu mang â m hưở ng nhạ c dâ n gian Việt Nam. Tiếng đà n harp tượ ng trưng cho “Em”, ngườ i
thiếu nữ ; â m sắ c ró c rá ch vừ a sang trọ ng, vừ a cho thấ y nét tươi trẻ, “trong trắ ng” củ a hình ả nh “sen
xanh ngá t”. Dà n dâ y ở â m vự c thấ p mô tả bề mặ t “đồ ng khơi” vớ i “bù n đen”.

1
Chỉ cầ n mộ t đoạ n mở đầ u ngắ n, nhạ c sĩ Bù i Đứ c Thịnh đã giớ i thiệu cho ngườ i nghe nhâ n vậ t chính
trong Em là sen củ a tá c giả Lê Chí Hiếu. Mộ t “tính toá n” khoa họ c và đầ y chấ t nghệ thuậ t. Trong khi có
nhiều bả n phố i, đoạ n Intro gầ n như lạ c lõ ng so vớ i phầ n â m nhạ c chính sau đó . Ngườ i phố i nhạ c hay
đệm đà n thườ ng quên ba yêu cầ u phả i có củ a đoạ n Intro: cho biết tá c phẩ m chính ở thang â m nà o? tố c
độ ra sao? bắ t đầ u ở phá ch nà o?

Em là sen củ a nhạ c sĩ Lê Chí Hiếu mang hình thứ c hai đoạ n, A B. Đoạ n A gồ m hai câ u nhạ c a a’; câ u
nhạ c a dà i 8 nhịp đượ c lặ p lạ i có biến đổ i ở ba nhịp cuố i (a’). Để phố i khí cho câ u nhạ c a’, nhạ c sĩ Bù i
Đứ c Thịnh đã dù ng thủ phá p pizzicato (ngắ t tiếng) củ a dà n violin là m chủ đạ o, đố i tỷ vớ i vẻ tiếng
staccato (tá ch rờ i tiếng) củ a đà n harp khiến ngườ i nghe liên tưở ng đến chương 2 trong Simple
Symphony, op. 40 (Giao hưở ng đơn giả n) củ a Benjamin Britten (1913-1976) đượ c diễn hoà n toà n
bằ ng thủ phá p ngắ t tiếng (playful pizzicato) củ a dà n dâ y. Ở chỗ kết củ a đoạ n A, chuyển sang đoạ n B
mớ i thấ y bộ Gõ xuấ t hiện. Trướ c đó , nhạ c sĩ phố i khí khô ng là m rõ tiết điệu để giữ lạ i nét uyển chuyển
củ a giai điệu câ u a và a’, mô tả hình ả nh mềm mạ i củ a bô ng sen, củ a ngườ i thiếu nữ đượ c nhạ c sĩ sá ng
tá c khắ c họ a bằ ng nhữ ng giai điệu lượ n só ng, vớ i â m hình (Mi-Do-Mi…) đượ c mô phỏ ng đi lên quã ng
3 (Sol-Mi-Sol….).

2
Việc sử dụ ng bộ Gõ trong đoạ n B cò n đượ c sử dụ ng mộ t cá ch tiết chế theo phong cá ch củ a loạ i â m
nhạ c tố i giả n (minimalism) có từ thậ p niên 1960. Thườ ng thì bộ Gõ đượ c dù ng để tạ o tiết điệu cho ca
khú c. Nhưng đố i vớ i nhạ c sĩ Bù i Đứ c Thịnh, trong Em là sen, bộ Gõ đượ c dù ng như nhữ ng nét chấ m
phá , chỉ xuấ t hiện ở nhữ ng chỗ cầ n thiết để tô n đườ ng nét giai điệu lên mà thô i. Khi phố i nhạ c hoặ c
đệm đà n cho mộ t ca khú c, câ u hỏ i thườ ng đượ c đặ t ra ngay là bài này theo điệu gì? Từ đó , ngườ i ta
chọ n mộ t tiết điệu mà mình cho là thích hợ p để á p đặ t và o ca khú c đó . Thậ t ra, cá ch là m nà y chỉ đú ng
vớ i loạ i nhạ c khiêu vũ , đò i hỏ i phả i có mộ t nhịp điệu ổ n định. Trong ca khú c nghệ thuậ t, tiết điệu có
thể biến hó a theo giai điệu, khô ng có mộ t mô hình nà o nhấ t định. Hơn nữ a, đoạ n B đượ c tá c gỉa Lê Chí
Hiếu cho bắ t đầ u từ â m vự c thấ p nhấ t củ a ca khú c (nố t Sol bên dướ i nố t Do trung tâ m) và chuyển
độ ng lên cao dầ n ở cuố i đoạ n. Điều nà y hoà n toà n khá c vớ i kiểu xâ y dự ng đoạ n B ở â m vự c cao vớ i
cao trà o như thườ ng gặ p trong nhiều ca khú c. Nhạ c sĩ phố i khí Bù i Đứ c Thịnh đã giả i quyết đượ c
nhiệm vụ là m nổ i bậ t đoạ n B vớ i tiết điệu biến hó a, khô ng có mô hình nhấ t định bằ ng cá ch chấ m phá
bộ Gõ .

Cho dù cá ch mà ngườ i Đứ c dù ng để gọ i việc phố i khí là “mặ c quầ n á o cho tá c phẩ m” có chú t gì đó
“trầ n trụ i”, khô ng đượ c hoa mỹ lắ m nhưng theo tô i thậ t chính xá c và tô i thích cá ch gọ i đó . Cho dù có
đẹp như hoa hậ u, ngườ i mẫ u nếu khô ng đượ c nhà thiết kế trang phụ c “đo ni, đó ng giầ y” tinh tế, chu
đá o, chuyên nghiệp thì chắ c chắ n vẻ đẹp ấ y khô ng toá t lên hết đượ c. Nhạ c sĩ phố i khí chính là nhà
thiết kế chuyên nghiệp cho tá c phẩ m â m nhạ c, cá ch riêng ca khú c. Tiếc rằ ng cho đến nay, khi nó i đến
tên mộ t ca khú c thà nh cô ng, ngườ i ta chỉ nhắ c đến ca sĩ trình bà y (thậ m chí cò n giớ i thiệu: ca khúc X
của ca sĩ Y!) mà khô ng buồ n nhắ c đến ngườ i sá ng tá c, và dĩ nhiên, khô ng cầ n biết nhạ c sĩ phố i khí là
ai!