1.

ИСТОРИСКИ РАЗВОЈ И ТЕОРИИ ЗА РЕЛИГИЈАТА

Историски развој на религијата
Религијата е сложен и комплексен феномен кој е присутен во сите општества од
праисторијата до денес. Во науката за религијата постојат неколку сфаќања за тоа кој
модел на религијата бил на „почетокот„. Сите тие концепции делуваат доста
аргументирано па на секој теоретичар (особено општествен) му е тешко да се
определи за некоја од нив.
Најголемиот број на сфаќања за историјата на развојот на религијата може да се
подели во следните четири фази:
Анимизам. Терминот анимизам потекнува од латинскиот збор „анима„ што
значи „душа„. Основната концепција на овој првобитен облик на религиозност се
состои во тоа што старите општествени задници констатирале постоење на нешто
нематеријално-спиритуално, што го означиле како душа. Оваа религиска концепција
се темели на верувањето дека целокупната природа е населена со души, односно дека
сите материјални нешта имаат душа, која претставува релативно независен дел од
материјата. Се смета дека субјективната основа на ова верување е обидот на
предисториските луѓе да објаснат некои појави како што се сонот, сенката, одразот во
вода. Примитивниот човек сметал дека душата може привремено да го напушти
телото во сонот и визиите а смртта ја објаснувал како трајно одвојување на душата од
телото. На душите им биле препишувани истите карактеристики кои што луѓето ги
имале во периодот кога го имале телесниот живот, односно тие имале способност да
прават добри и лоши работи, а за да ги одоброволат примитивни луѓе им се обраќале
со одреден ритуал, жртва или молитва.
Тотемизам е облик на религија која најчесто се наведува дека историски
следува по анимизмот а особено е застапена во бројните примитивни општества во
Австралија, Африка и Северна и Јужна Америка. Особено е истражена религијата на
австралиските домородци од страна на познатиот социолог Емил Диркем.
Австралиските домородци биле поделени на племиња а секое племе го сочинувале
кланови. Секој клан имал некое животно, растение или поретко природна појава (вода
или оган) кој била предмет на обожавање. Објектот кој е предмет на обожавање се
нарекува тотем. Преку тотемот се идентификуваат членовите на еден клан и тој е
нивни заштитник и водач. Тотемот го симболизира единството на кланот бидејќи сите
кои имаат ист тотем се сметаат за сродници и заедно исполнуваат низа на должности –
взаемно помагање во работата и војната, должност за заедничко жалење за умрените,
должност за одмазда, обврска за женење надвор од кланот (егзогамија).
Политеизам. Политеизам или многубоштвото кај најголем број на социолози
на религија се сфаќа како развиен облик на анимизмот и тотемизмот. Но поради
своите специфичности тој не може да се сведе на некој поран облик на религија.
Според Вунт политеизмот има три клучни става:
- Бог секогаш се замислува како телесна и чувствителна личност
- На него му се припишуваат надприродни особини и натприродна моќ
- Неговото живеалиште се повеќе се поместува од земјата во некој посебен
надземски свет т.е. се повеќе се пренесува на небото и се врзува на т.н. друг
свет
Политеизмот бил многу важно скалило во развојот на монотеизмот. Неговата
суштина се сведувала на постоење на повеќе богови, кои управувале со различни
подрачја од општествениот живот. Суштински напредок на политеизмот во однос на

1
другите облици на религиозноста е верувањето дека боговите лесно преминуваат во
други облици.
Монотеизам. Монотеизмот е следната скала (во историска смисла) во развојот
на религијата. Тој настанал најверојатно така што во политеизмот помеѓу боговите
почнал да се издвојува еден Бог кој добива повисок статус од сите останати. Веројатно
дека процесот на настанување на таа доминација на еден Бог во однос на останатите е
резултатот на реалните односи помеѓу племињата и родовите кои во текот на времето
се спојувале во пошироки целини. Така победничкото племе успевало да го наметне
својот Бог како врховен и доминантен во однос на сите останати. Развиениот
монотеизам, подразбира верување во еден Бог, кој е основа и творец на се. Основната
разлика помеѓу политеизмот и монотеизмот е во тоа што боговите во политеизмот се
слични на луѓето со сите нивни позитивни и негативни карактеристики, а во
монотеистичките религии Бог е морално совршенство, апсолутно добар и присутен
насекаде.
Магија и мит
Трагајќи за сите клучни моменти кои ја осветлуваат религијата во своите
почетоци, невозможно е а да не обрнеме внимание на уште два многу значајни
религиски феномени кои постојат во самиот зачеток на религиското или се наоѓаат во
самата структура на религијата. Тоа се митот и магијата. Магијата е еден спецфичен
облик во кој се појавува религијата и кој најверојатно бил доминантен на првите
скалила од развојот на човековото општество. Под магија се подразбира модел на
човеково мислење и однесување, кое претпоставува постоење на виши сили врз кои
може да се има влијание.
Магијата која е најдобро дефинирана од Џон Џејмс Фрејзер (Златна гранка,
1890) почива на два клучни принципи. Првиот е имитативна или хомеопатска магија
т.е. магија по сличност. Овој принцип може дасе сведе на следното: “сличното
предизвикува слично„. Со тоа со магиските дејности по принцип на сличност се делува
на вишата сила за да се произведе посакуваниот ефект. Вториот принцип може да се
одреди како контагиозна магија или магија по допир. Суштината на овој принцип се
сведува на верувањето дека работите кои биле некогаш во контакт остануваат трајно
во меѓусебна врска. Овој принцип ја покажал својата употребна вредност во ритуалите
кои се изведуваат со одредена цел. Се заснива на уверувањето дека со одредени
работи кои се обавуваат на некој дел или со помош на некој дел кој испаднал од
целината, може да се дејствува на другите делови, односно да се делува на целината
на која припаѓа.
Помеѓу религијата и магијата има одредени сличности но и разлики. Основната
сличност е во тоа што во магијата како и во религијата се верува во постоењето на
тајна и мистична сила, од која се зависи. Меѓутоа, помеѓу овие два обрасци постојат и
значајни разлики. Пред се во магијата тајната сила е овоплотена во светот кој не
опкружува, односно иманентна. Во религијата предметот на светото во основа е
трансцедентен. Најчесто истакнувана разлика помеѓу религијата и магијата е тоа што
религијата бара од човекот пасивност. Човекот се обраќа на вишата сила со молитва и
со вера се обидува да ја предизвика милоста Божја. Спротивно на тоа, магијата го
поставува човекот во активен однос спрема предметот на верувањето. Ваквиот став
спрема магијата следи најверојатно врз база на фактот дека тајната сила е овоплотена
во овој свет односно во природата.
Зборот мит потекнува од грчкиот збор „митос„ што значи збор, приказна,

2
предание. Во најопшта смисла митот е света приказна кој зборува за настани кои се
врзани за дејствување на божествени или полубожествени суштества, во време кое е
неодредено, но кое се сваќа како нешто што постои надвор од човековото искуство.
Митот се разликува од останатите слични приказни по тоа што се смета за врховен
авторитет во одредено општество и затоа може да се смета како значаен елемент на
религијата. Митолошката нарација, како и секој религиски симболизам, не се
оправдува ниту пак се преиспитува неговата веродостојност. Секој мит се претставува
но и доживува како фактички опис, без разлика на тоа колку раскажаните настани се
во спротивност со природните закони, или обичното искуство.
Митот според Мирча Елијаде има пет важни карактеристики:
1. Митот ја претставува историјата на делување на натприродни битија.
2. Историјата на создавањето се сфаќа како потполно вистинита и света (затоа
што е дело на натприродни битија)
3. Митот секогаш се однесува на создавањето, тој објаснува како нешто
започнало
4. Со запознавање со митот се запознава изворот на нештата, и тогаш со нив
може да се владее или да се управува
5. Со доживувањето на митот се јавува чувството на свето

Социолошки теории за религијата

Од големиот број на социолошки теории за религијата, овде би се задржале
само на највлијателните како што се: функционалистичката перспектива – преку
нејзиниот најзначаен претставник Емил Диркем, марксистичката перспектива, преку
делата на Маркс и Енгелс и веберовата перспектива (теоријата за религијата на
познатиот социолог Макс Вебер).
Емил Диркем тврди дека сите општества светот го делат на две категории: свето
и профано (не свето). Религијата се темели на таа поделба. Затоа тој религијата ја
дефинира како: „унифициран систем на верувања и пракси поврзани со светите нешта,
односно со она што е издвоено и забрането„. Заедничкиот живот е невозможен без
заеднички вредносен систем и морални уверувања кои ја творат колективната свест.
Религијата ја јакне колективната свест. Системот на вредности и моралните уверувања
религијата ги прогласува за свети и на тој начин ја зголемува нивната моќ.
Во Марксовата визија на идеално општество средствата за производство ќе
бидат во заедничка сопственост што ќе резултира со укинување на постоечките класи.
Членовите на општеството како човечки суштества во потполност ќе ги релизираат
своите стремежи: да бидат господари над сопствената судбина и заеднички да работат
за заедничко добро. Во комунистичката идеологија религијата нема да постои бидејќи
ќе ги снема општествените услови кои ја произвеле. Според Маркс, религијата е
илузија која ги олеснува страдањата на искористените и поробените. Таа преставува
искривена слика на стварноста, таа ги отапува своите следбеници но не им носи
вистинска среќа и исполнување.
Според марксистите, религијата не само што го ублажува ефектот на
поробување туку во исто време е и инструмент на истото поробување. Религијата
делува како механизам на општествена контрола, одржувајќи го постоечкиот систем и
јакнејќи ги класните односи.
Функционалистите и марксистите сметаат дека религијата е фактор кој ја јакне
општествената интеграција и преставува препрека на општествените промени. За

3
разлика од нив Вебер смета дека во одредени околности, религијата може да доведе
до општествени промени. Иако, заедничките религиски верувања можат да доведат
до поцврста интеграција на општествената група, истите тие верувања можат да имаат
последици кои на еден подолг период ќе доведат до општествени промени. Вебер се
обидува да докаже дека протестантската етика го создала капитализмот. Според
уверувањата на калвинизмот постои посебна група на одбрани кои ќе го наследат
„царството Божје„ и дека нив Бог ги одбрал пред да се родат. Затоа калвинистите биле
соочени со психолошки проблем: не можеле да бидат сигурни дали се во избраните.
Целта на нивното однесување е да се осигураат дека за нив е резервирано „небото„ а
тргнувале од претпоставката дека се меѓу избраните ако имаат добар живот на
земјата. Калвинистичката етика преставува посебен вид на аскетска етика која го
поттикнува воздржувањето од животните уживања и воведува строга дисциплина.
Таквиот животен стил формирал поединци кои вредно работеле на своите кариери,
насочени кон една цел: што поголема заработка на пари како доказ дека поединецот
не ја изгубил милоста во Божјите очи. Но заработените пари не смееле да се користат
за луксуз туку во слава на Бога, односно во повторно инвестирање и зголемување на
профитот.

2. ДЕФИНИРАЊЕ НА РЕЛИГИЈАТА И НЕЈЗИНИТЕ ФУНКЦИИ

Многу е тешко да се даде една општо прифатлива дефиниција за религијата
поради големата бројност и разновидност на религиите од праисторијата до денес.
Познавачите на овој сложен општествен феномен истакнуваат дека од праисторијата
до денес егзистирале повеќе од 100 000 религии.
Од особено значење за дефинирање на религијата е Диркемовата поделба на
свето и профано. Каде што има религија, таму се доживува светото и нешто се
означува како свето. Свети нешта можат да бидат духови, богови, но и одреден
простор, одредено место, одредени предмети. Светото и профаното суштински се
разликуваат и по вредноста и по моќта. Светите нешта бараат безусловно почитување.
Основната разлика помеѓу светото (сакралното) и профаното е што профаното
може емпириски да се истражува, додека светото е трансцедентно и е над
емпириското и секојдневното.
Во обидот да се дефинира религијата најчесто се користат два пристапа: првиот
е оној кој тргнува од структурата на религијата т.е. од нејзините составни елементи и
вториот, кој тргнува од нејзините функции кои што таа ги има за поединците или за
општеството.
Основни компоненти на религијата
До конкретно сознание за религијата можеме да дојдеме само доколку ги
разгледаме основните компоненти на религијата, односно, составните елементи на
нејзината сложена структура.
Анализата на тие компоненти ќе ни покаже дека религијата можеме да ја
сметаме за комплекс кој претставува структурна поврзаност на нејзините елементи и
во кој секој елемнет се наоѓа во психолошка врска со другите. Ако некој од овие
елемнти ослабува, тогаш станува збор за ослабена религија или за некој друг облик на
индивидуална религиозност која нема никакво општествено значење.
Основни компоненти на религијата се: верувањето, религиските чувства,

4
ритуалите, симболите, вредностите и нормите и религиските организации.
Верувањето во натприродното битие и сето она што е напишано за него во
светите книги е првиот основ за секоја религија.
Втората компонента на религијата се религиските чувства. Бидејќи се работи за
апсолутно, сезнајно и семоќно битие, сосема нормално е човекот кон него да негува
одредени чувства. Поединецот не може да има вредносно неутрален став кон едно
такво битие. Најчесто верниците од било која религија кон тоа битие негуваат чувство
на љубов, почит, страв, зависност, понизност, стравопочитување, благодарност, восхит
и сл.
Третата компонента на религијата се ритуалите и обредите кои ја преставуваат
практичната страна на религијата. Преку ритуалите човекот се обидува да воспостави
контакт со оностраното битие. Тој контакт може да биде во функција на благодарност,
молба, барање милост, наклоност итн. Ритуалите се збир од дејности кои имаат свое
значење само во врска со некој облик на верување. Најтипичен пример за ритуал е
молитвата. Во христијанската конфесија може како ритуали да се споменат исповедта,
причеста, крштевањето а во Исламот, сунетот и аџилакот.
Четвртиот елемент на религијата се симболите. Секоја религија има збир на
симболи со кои се служи и кое на верникот му овозможува да го оствари своето
симболичко мислење. Најчесто присутни симболи се религиските објекти (Божјите
храмови), крстот, полумесечината, лебот и виното, иконите, фреските и скулптурите во
христијанството, како и вајарските дела кои го симболизираат Буда или Конфучиј во
Будизмот и Конфучијанството.
Под симболи ги подразбираме оние видови на знаци кои луѓето ги создаваат
(или ги земаат од природата) за преку нив да упатуваат или потсетуваат на некоја
апстрактна замисла, чувство или на некоја идеја.
Религиозните вредности и норми. Вредносниот систем преставува најзначаен
фактор на интеграција на општествената заедница кој дава смисла и ориентација. Пред
појавата на големте етички религии, религиите воглавно го познавале системот на
забрана односно табу. Забраните и табуата биле првите обиди да се регулира
моралниот поредок во општествената заедница. Религиските норми се изведуваат од
темелните вредности на една вера.
Тргнувајќи од горенаведените компоненти религијата можеме да ја
дефинираме како: Организиран збир на верувања, чувства, симболи, култни
дејности и морални норми, врзани за идејата на оностраното битие.
Религиски организации
Луѓето кои имаат исто верување се здружуваат во посебна верска група. Таа
група за стане цврста и трајна заедница, и да се одржи во конкуренција со другите
верски групи, мора да добие организиран облик односно да стане организација.
Организирањето се постигнува со помош на посебна група на верски функционери
(свештеници). Тие се потребни од повеќе причини: да го формулираат верското учење,
да го пренесат на помладите генерации и по можност на другите групи, да ги
изведуваат ритуалите, да го организираат општествениот и религискиот живот во
рамките на својата религиска група и сл. Основни облици на религиско групирање се:
црквата, деноминацијата, сектата и култот.
Црквата претставува голема и формална религиска организација. Големината
значи дека во неа членуваат голем број на верници, без разлика на нивниот социјален
статус. Во Црквите обично има припадници на различните слоеви од глобалната

5
општествена заедница. Црквите во православното христијанство, скоро без исклучок се
идентификуваат со државата во која дејствуваат (Руска Православна Црква, Бугарска
Православна Црква, Грчка Православна црква итн). На чело на православната црква
стои вселенски патријарх кој е прв меѓу еднаквите. Во католицизмот пак, моќта на
папата е од суштински карактер. Според католицизмот, папата е претставник и
наследник на Бог на земјата. Но без разлика за која конфесија се работи, црквите се
длабоко интегрирани во општествениот живот. И во минатото но и денес црквите се
инволвирани во политичкиот, економскиот и културниот живот на државите. Од друга
страна и државата директно се меша во решавањето на некои црковни прашања.
Деноминациите се религиски организации кои имаат помалку членови од
доминантната црква. На пример, деноминацијата на методистите во Велика Британија
има околу 700 000 членови. Таа бројка е помала и од бројот на протестантите и од
бројот на англиканците. Деноминациите најмногу ги има во САД и во Велика
Британија. Тоа е така поради фактот дека во овие две држави нема етаблирана
државна религија во вистинска смисла на зборот. За разлика од црквите,
деноминациите не се идентификуваат со државата и го одобруваат одвојувањето на
црквата од државата. Деноминациите не се наметнуваат премногу и се задоволуваат
да коегзистираат заедно со црквите и другите деноминации во државата.
За разлика од нив сектите (малите верски заедници) се строго затворени
религиски организации. Бројот на членовите во нив е далеку помал во споредба со
бројот на припадниците на црквите и на деноминациите. Битна разлика помеѓу
Црквите и сектите е организациската поставеност. Кај сектите не постои хиерархиска
поставеност меѓу членовите како кај Црквите. Но членовите на сектите се подложени
на висок степен на контрола. На членовите на сектите им се наметнуваат строги
правила кои мораат да ги почитуваат. Основна карактеристика им е агресивниот
пристап за обезбедување на нови членови. Но она што најголем број на социолози го
истакнуваат е фактот дека најголемиот број на членови во сектите доаѓаат од
депласираните општествени слоеви. На пример, Вебер докажува дека сектите се
појавуваат кај маргиналните општествени групи и ги нарекува организации за
оправдување на непривелегираноста. Најпознати секти се: адвентисти на седмиот ден,
јеховини сведоци, баптисти и др.
За разлика од другите облици на религиски верувања, култот претставува
индивидуализиран израз кој се менува со личните искуства и толкувања. Култот
преставува слабо поврзана група која ја врзуваат исти ставови и интереси, но не и
цврсто дефиниран систем на верувања. Култот е поиндивидуализиран од другите
организирани облици на религијата, бидејќи немаат цврсто дефинирана доктрина.
Затоа тие се потолерантни кон поинаквите начини на верување а нивните верувања се
толку нејасни што култовите воопшто не го познаваат ересот.
Појавата на нови религии, како и ревитализацијата на некои стари религии во
текот на 70 години на минатиот век ги потикнала истражувачите да направат
категоризација на религиски движења. Главниот критериум при оваа категоризација е
односот на религиските движења кон надворешниот свет. Постои огромна разлика во
однос на тоа дали членовите на верските заедници го отфрлаат надворешниот свет, му
се прилагодуваат или го потврдуваат..
Религиски движења кои го отфрлаат надворешниот свет. Во оваа група
влегуваат верските организации со јасна концепција на Бог, но нивната идеологија е
критички настроена кон надворешниот свет. Овие религиски движења очекуваат

6
промена или активно работат за промени. Некои од нив се миленаристички движења
(учење за идното илјадагошно царство на месијата на земјата) и очекуваат дека светот
ќе се смени многу брзо, со помош на Божја интервенција. За да се обезбеди
спасението, се очекува од членовите во потполност да го отфрлат конвенционалниот
начин на живот. Допуштен е минимален контакт со надворешниот свет, заради
собирање на финансиски средства. Водачите на таквите групи се спремни да
контактираат со надворешниот свет бидејќи се обидуваат да го променат општеството
и пред божјата интервенција од небото. Новите религиски движења кои го отфрлаат
надворешниот свет се многу различни во однос на бројот на членството. Некои имаат
свои следбеници во поголем дел од светот а некои од нив се многу мали и се
исклучиво од локален карактер. Поголемиот дел од нив се темелат на некој облик на
заеднички живот, па затоа се прифаќа многу неконвенционален начин на живот.
Наспроти различностите на тие групи, ниту една од нив не е задоволна од светот
онаков каков што е. Поголемиот број на нови религиски движења кои го отфрлаат
надворешниот свет според истражувачите се секти.
Нови религиски движења кои се прилагодуваат на надворешниот свет. Овие
религиски движења обично настануваат со одвојување од веќе постоечките Цркви или
деноминации. Овие групи обично ниту го прифаќаат ниту пак потполно го отфрлаат
светот во онаков каков што е, туку едноставно се обидуваат да живеат во него. Во
центарот на нивниот интерес се религиските прашања а не световните. Целта на овие
секти е во постоечкиот свет повторно да се воспостави духовната чистота на религијата
бидејќи самите се уверени дека таа чистотата на верата во конвенционалните Цркви и
деноминации исчезнала. Всушност спиритуалниот и религискиот аспект на
религиските групи кои се прилагодуваат на светот е она што ги разликува од другите
религиски заедници, па затоа истражувачите на религијата ги нарекуваат
деноминации. Деноминациите имаат широка лепеза на верски убедувања и се
толерантни спрема другите религии.
Нови религиски движења кои го прифаќаат надворешниот свет. Овие религиски
движења се многу поразлични од другите верски групи, бидејќи им недостасуваат
некои карактеристики за кои сметаме дека се од особена важност за религијата. Во
таквите групи понекогаш нема ни црква како институција, не постојат ни колективни
ритуали и молитви, а немаат ни развиена теолошка база или етика. Наспроти тоа, овие
групи тврдат дека располагаат со спиритуална и надприродна моќ, па поради тоа
можат да семетаат како религии. Овие религии се помириле со светот онаков каков
што е, а не завземаат ни посебно критичен став спрема другите религии. На
следбениците им овозможуваат да бидат успешни, во склад со доминтниот систем на
вредности на општеството, со ослободување на спиритуалната моќ на поединецот. За
спасение е смета личното постигнување и решението за сите лични проблеми како што
се несреќата, страдањето и инвалидитетот со примена на некои техники кои ја
зајакнуваат нивната свест за сопствените можности. Поголемиот број на религиски
движења кои го прифаќаат надворешниот свет се култови. Главната карактеристика на
култовите е лабава структура, толерантност и не ексклузивност. Немаат премногу
побарувања спрема следбениците а бројот на членовите брзо им расте
Функции на религијата
Структуралната анализа на религијата е само еден начин да ја опишеме а
вториот начин да ја објасниме религијата е преку функциите кои таа ги врши во
личниот и општествениот живот. Наспроти сите разлики помеѓу религиите тие во

7
основа имаат иста структура и слични функции. Религијата има четири основни
функции: когнитивна функција, психолошко-емоционалната функција, етичката
функција и општествено-интегративната функција.
Когнитивна функција. Првата функција се состои во тоа што религијата им
помага на индивидуите да формираат свој поглед на свет. Тој поглед на свет кај
верниците е религиозен. Религиозниот поглед го дели светот на два дела. Едниот е
светот на сакралните или свети нешта а другиот е светот на профаните нешта. Сите
сакрални нешта се директно поврзани со натприродното битие и се главно во функција
на воспоставување на контакт на верникот со Бог. Световното или профаното е
привидно одвоено од Бог (оностраното битие) бидејќи подлежи на природните и
општествените законитости. Сепак, според религиозниот поглед на свет, овој свет е
создаден од Бог и од него зависи како ќе се одвиваат работите околу нас. Значи во
религиозниот поглед на свет и профаните нешта подлежат на Божјата волја.
Психолошко – емотивната функција на религијата. Оваа функција се однесува на
надминување на егзистенционалните проблеми и тешкотии со кои се соочува
поединецот во текот на својот живот. Такви егзистенционални прблеми се смртта,
болеста, страдањето, злото, несреќата итн. Сите овие проблеми со кои се соочува
поединецот најчесто се поврзани со чувството на страв, неизвесност, болка итн.
Религијата на неколку начини успева да му помогне на човекот психолошки да го
надвладее чувството на страв од смртта. Како прво се воведува идејата за
оправданоста на смртта како последица на првобитниот грев. Втор начин на
емоционално надминување на смртта е нејзиното поврзување со Божјата волја. И на
крај најзначајниот начин на кој религијата ја победува смртта е воведување на идејата
за задгробен живот. Идејата дека после физичката смрт постои друг живот, надвор од
овостраниот е присутна во сите религии. Различен е само пристапот и начинот на кој се
решава прашањето за вториот, вечниот живот. Како што го решава проблемот со
смртта религијата успева да ги реши и другите проблеми со кои се соочува човекот во
текот на животот.
Етичка функција на религијата. Оваа функција се сотои во формирањето на
основни норми на однесување кои треба да се почитуваат и практикуваат од страна на
верниците. Моралните норми се дадени во светите книги. Најстарите религиозни
морални правила се Десетте Божји заповеди кои Мојсеј ги примил од Бог на
Синајската гора. Во прво време тие важеле само за Евреите, а потоа станале
универзални и важат за најголем дел од човештвото. Во јудаизмот, христијанството и
исламот се тргнува од десетте божји заповеди кои понатаму се развиваат. Во
христијанството тие се доразвиени преку беседите и проповедите на Исус Христос, кои
се дадени во Новиот Завет, за Исламот преку правилата и нормите кои ги зацртал
Мухамед а кои се опишани во Куранот, правилата на однесување кои се предадени во
Талмудот како света книга на Евреите.
Интегративна функција. Оваа функција особено ја истакнуваат
функционалистите. Според Емил Диркем религијата има пред се интегративна
функција во општеството. Всушност Диркемовата дефиниција за религијата има во
себе функционалистички елементи бидејќи наведува дека религијата ги обединува
своите следбеници во единствена морална заедница – црквата. И голем број на други
социолози ја нагласуваат интегративната функција на религијата бидејќи преку неа се
врши духовно обединување на различните општествени слоеви и групи во една
поширока општествена заедница. Преку периодично обавување на ритуалите во

8
суштина периодично се освежува и засилува чувството на заедничка припадност.

3. СЕКУЛАРИЗАЦИЈА И УЛОГАТА НА РЕЛИГИЈАТА ВО СОВРЕМЕНИОТ СВЕТ

Поим за секуларизација
Во 19 век преовладувало мислењето дека развојот на науката и научните
сознанија како и индустријализацијата водат кон секуларизација, која можеме да ја
дефинираме како опаѓање на влијанието на религијата во општеството.
Многу современи социолози сметаат дека науката и рационалноста,
исчезнувањето на традиционалните вредности и се поспецијализираната поделба на
трудот ќе го смали влијанието на религијата, како и на нерационалните верувања
воопшто. Се смета дека во современите општества религијата не може да има клучна
улога. Тоа не значи дека поборниците за секуларизација сметаат дека религијата ќе
исчезне, само тврдат дека нејзиното влијание во општеството ќе ослабне. Затоа
секуларизацијата ја дефинираат како: „процес во кој религиското мислење, пракса и
институции го губат општественото значење.„
Концепцијата за религизноста и секуларизацијата немаат исто значење за
различни социолози. Бидејќи нема општо прифатена дефиниција за религијата,
различните автори пренагласуваат одредени елементи на религијата за кои сметаат
дека се битен индикатор за секуларизацијата. Така според едни автори најважната
карактеристика на религијата може да биде Божјата служба во некоја верска
институција. Следствено на тоа, намалувањето на посетите на религиските објекти
може да се смета за доказ за секуларизацијата. Други автори истакнуваат дека
верувањето нема никаква нужна поврзаност со посетата на религиските објекти. Трети
автори го разгледуваат тој проблем низ улогата која религијата ја има во
обликувањето на јавниот живот, на пример образованието и политиката, додека
четврти автори можат да ја разгледуваат секуларизацијата низ призма на влијанието
на религиските учења на системот на моралните вредности во одредено општество.
Според ова, некои истражувачи сметаат дека општеството е навистина
религиозно ако црквите се полни; за празните цркви сметаат дека се доказ за
секуларизација. Други пак истражувачи сметаат дека вистински религиозни општества
се оние во кои Црквата како институција е директно вклучена во секој важен дел на
општествената заедница. Со таквото гледиште, одвојувањето на Црквата од
поширокото општество се смета за доказ за секуларизација. Во средниот век постоело
единство помеѓу Црквата и државата. Денес освен правото на бискупите да седат во
британскиот Горен дом, Црквата речиси воопшто не е застапена во структурите на
власта. Но наспроти тоа, моќта на Црквата во средниот век не мора да се смета за
златен период на религијата. Денешната специјализација на религијата само за верски
прашања може да се смета за чист облик на религијата, неизвалкана со мешање на во
световните работи како што е политиката. На тој начин се поместува фокусот на
религијата од институциите на државата и економијата кон потребите и чувствата на
луѓето.
Религиски плурализам
Според некои истражувачи вистинските религиозни општества имаат една
религија и една Црква. Но како резултат на индустријализацијата и модернизацијата

9
современите општества се фрагментирани од бројни културни и религиски групи. Во
услови на религиски плурализам, државата веќе не може да даде подршка на само
една религија без притоа да предизвика конфликт во општеството. Религискиот
плурализам овозможува на поединците нивната религија да биде личен избор, а не
интегрален дел на нивното членство во општеството. Религискиот плурализам во
современите општества воглавно потекнува од два извора: постоење на различни
етнички групи кои негуваат сопствени религиски традиции, и зголемувањето на бројот
на сектите и култовите. Во таквите општества религијата ќе остане особено важна
бидејќи таа обично исполнува една од двете важни функции за етничките групи:
заштита на сопствената култура и културна транзиција.
Религијата ја превзема улогата на заштита на културата кога:
- постојат две (или повеќе) спротивставени заедници на различни религии (на
пример во областа Алстер во Северна Ирска односот помеѓу протестантите и
католиците) како и во Босна и Херцеговина односот помеѓу Србите
(православни), Хрватите (римокатолици) и Бошњаците (муслимани). Во
такви услови чувството на религискиот идентитет на секоја заедница може
да поттикне потреба за нова лојалност кон сопствената заедница.
- Религијата може да стане многу значајна заради помошта која може да им ја
пружи на луѓето во процесот на транзиција од еден свет во друг. Овде
станува збор за луѓе кои мигрирале во друга земја или пак останале да
живеат во исто место но тоа место радикално се променило.
Десакрализација и рационализација на современите општества
Голем број на социолози сметаат дека поимот свето не завзема веќе никакво
место во современото западно општество и дека општеството поминува низ процесот
на десакрализација. Тоа значи дека веќе не постои уверување дека натприродните
сили управуваат со светот. Со постапките повеќе не управуваат религиските верувања.
Човековата свест станува се повеќе секуларизирана. Веберовата интерпретација на
современото општество содржи една од најраните тези за десакрализација. Тој тврдел
дека за современото општество карактеристична е рационализацијата и
интелектуализацијата и, над се, „демистификација на светот„. Светот веќе не е обвиен
со тајни и волшепства а надприродното е избркано од општеството. Рационалното
дејствување вклучува свесна и точна проценка на важноста на целите и успешноста на
различните средства за постигнување на одбраните цели.
Поголем број од современите социолози ја прифатиле Веберовата
интерпретација за основата на акцијата во индустриските општества. Тие сметаат дека
религиското размислување е онаа подрачје на кое можеме да видиме најголеми
промени. Луѓето се помалку делуваат како резултат на религиска мотивација, тие го
оценуваат светот во емпириски и рационални категории. Развојот на рационалното
мислење и рационалниот поглед на свет го предизвикале низа на фактори:
- Рационалната организација на општеството во која луѓето се трајно вклучени
во рационални организации: претпријатија, јавни служби, образовни
институции, државни институции – кои им наметнуваат рационално
однесување.
- Подобро познавање на општествениот и на природниот свет, кое е резултат
на развојот на физиката, биологијата и општествените науки. Знаењето се
темели на науката а не на верата.
- Развој на рационални идеологии и организации со кои се решаваат

10
 општествените проблеми, идеологиите како што се комунизмот и
организациите како што се синдикатите нудат практично решение на
проблемите. За разлика од нив религиските решенија како што се ветување
на правда и награди во загробниот живот, не даваат практични и видливи
резултати.
Теоријата на постмодернизмот тврди дека повторно настапила фазата кога
општеството почнува да ја отфрла научната рационалност, типична за модернизмот.
Причината за тоа е што луѓето почнуваат да стануваат скептични кон науката. Ги
согледуваат неуспесите на науката (вклучувајќи го и неуспехот во пронаоѓање на лекот
против сида) а посебно поради воочување на негативните последици од развојот на
науката и технологијата. Примери за тоа можат да бидат глобалното затоплување,
загадувањето на воздухот, се почестата појава на рак, создавање на озонски дупки итн.
Во такви околности луѓето се свртуваат кон некој облик на религија.
Улогата на религијата во современиот свет
Концентрирајќи се воглавно на Велика Британија и на САД, социолозите имале
прилично ограничен поглед на општествените промени и религијата. Така, не дале
задоволувачко објаснување за повторниот процвет на исламскиот фундаментализам
во Иран и другите земји. Дејвид Мартин ја проучува промената на улогата на
религијата во низа на општества во 1978 година. Неговото истражување покажува
различни модели на религиска пракса во различни развиени индустриски општества.
Мартин тврди дека улогата и силата на религијата во модерните општества е одредена
од низа на фактори:
Еден од најважните фактори е степенот на религискиот плурализам и силата на
доминантната религија. Општествата во кои Римокатоличката црква тврди дека има
монопол над религиската вистина обично се многу различни од општествата во кои
силно упориште имаат двете вери, и протестантизмот и католицизмот, како и од
општествата во кои постои мноштво на деноминации и цркви.
Политичкиот систем на општеството и односот помеѓу Црквата и државата
имаат силно влијание на степенот на важноста на религијата во одредено општество.
Третиот важен фактор е во која мера религијата помага во создавање на
национален, регионален или етнички идентитет.
Степенот на партиципација во религиските ритуали во протестантските
општества е различен. Во САД повеќе од 40% од возрасното население редовно оди во
црква во недела, додека во Англија 10% а во Шведска само 5%. Мартин ги објаснува
овие разлики на следниот начин: Во САД е висок степенот на религискиот плурализам
и не постои службена врска помеѓу Црквата и државата. Постојат низа на мигрантски
групи кои се од различно етничко потекло. Религискиот плурализам доживува процвет
бидејќи етничките малцинства настојуваат да го задржат својот сопствен идентитет.
Иако степенот на партиципација во религиските ритуали е висок, религијата не игра
важна улога во функционирањето на општеството. Општествената солидарност повеќе
се постигнува со чувството за патриотизам и верувањето во вредностите на
американскиот начин на живот, а помалку на заедничките религиски уверувања.
Во католичките земји како што се Франција, Шпанија, Италија, Португалија,
црквата се уште има главна улога во општеството и влијае на политиката на владите во
подрачјето на просветата и законодавството кое го регулира бракот, разводот,
контрацепцијата и абортусот. Посетата на црквите е висок, а Мартин смета дека
католичките општества се помалку световни од протестантските. Таму каде што

11
доминира католицизмот има многу малку религиски плурализам.
Во другите земји како што се Холандија, Германија и Швајцарија јасна е
поделбата на протестантско мнозинство (60%) и силно католичко малцинство (40%).
Католичкото малцинство обично припаѓа на пониските општествени слоеви.
Партиципацијата во верските ритуали е многу висока бидејќи на двете најважни
супкултури им нуди чувство на идентитет. Религијата има важна улога и во
образованието па постојат посебни протестантски и католички училишта.
Во исламските општества религиските промени исто така варираат од земја до
земја. Во Тунис (99% муслимани) и Египет (94% муслимани) државите стануваат се
посветовни па исламските верувања немаат големо влијание на политичките одлуки.
Исламската револуција во 1979 година во Иран ја повел земјата во друга насока, а
религиските водачи ја превзеле политичката моќ. Во некои други исламски земји
постојано има конфликти помеѓу религиското и световното. Во Туриција ставовите кон
религијата се амбивалентни, додека некои сметаат дека религијата е причина за
заостанатоста на земјата, други сметаат дека религијата треба да биде клучен темел на
кој мораат да бидат засновани моралните вредности во општеството.

4. ЕВРЕЈСКА РЕЛИГИЈА
ЈУДАИЗАМ

`
Јудаизмот е најстарата монотеистичка религија која се појавила пред повеќе од
3000 години. Кај старите евреи било развиено примитивното верување во природата,
верување во духовите, разни магиски претстави а биле присутни и одредени елементи
на тотемизмот. Постоепено во борбата за обединување на еврејските племиња,
станувал се повлијателен еден единствен Бог кој на хебрејски бил нарекуван Јехова,
Јахве или Саваот кој станал главен Бог на сите Евреи. Голема улога во ширење на
монотеизмот имале свештениците во Ерусалимскиот храм. Главната карактеристика на
јудаизмот е тоа што е национална религија. Јахве е национален Бог кој не е преставен
со лик на човек, туку како сила која не се гледа но делува насекаде. Евреите, според
Мојсеј, како единствени монотеисти се наречени „одбран народ„. Во почетокот оваа
религија е со тесни етнички и територијални граници. Што се однесува до етничките
граници, можеме да кажеме дека тие во основа се задржале до денес, иако еврејската
религија ја прифатиле и припадници на некои други народи и племиња, кои не се од
еврејско етничко потекло (на пример некои племиња во Етиопија). Но,
територијалните граници се проширени, на што во голема мера влијаело раселување
на Евреите по светот. Јудаизмот денес е присутен во САД, Западноевропските земји,
Блискиот исток, Африка, Јужна Америка, Австралија. Во Израел јудаизмот е државна
религија. Еврејската заедница во Р. Македонија брои 250 членови од кои најголем број
од членовите живеат во Скопје и по неколку семејства во Битола, Тетово и Штип.
Разграноци на Јудаизмот
Според пописот од 2005 година, во светот живеат околу 15 милиони
припадници на јудаизмот или 0,2% од светската популација. Повеќето Евреи кои се

12
населени на сите континенти се потомци на ашкеназите или сефардите. Ашкеназите
потекнуваат од централна Европа, најмногу од Германија (ашкеназ на еврејски значи
Германија) и од Франција, кои подоцна преминале во Полска и во Русија.
Ашкенашките Евреи го развиле јидишот (средновековен германски јазик) како свој
јазик.
Сефардските Евреи (сефард значи Шпанија) го создале јазикот ладино (смеса од
шпански и хебрејски јазик). Пред да бидат прогонети од инквизицијата од Шпанија во
1492 година, сефардите биле добро вклопени во муслиманскиот свет. Тоа им
овозможило да развијат единствена интелектиална култура.
Свети списи
Откако јудаизмот станал значајна религиска сила во светот, неговите свети
списи станале особено важни за еврејскиот живот и култура. Проучувањето на светите
списи го направиле јудаизмот пренослива традиција. Оддалечени од Храмот, Евреите
кои биле раселени (или прогонети), можеле да го слават Бог каде било, а
проучувањето на светите текстови можело да се извршува насекаде. Јудаизмот
отсекогаш покажувал голема љубов кон пишуваниот збор, ракописите и кон книгите.
Треба да се споменат три главни текстуални традиции:
- Танак (хебрејски списи),
- Мишна (трактати и прописи за законот на Мојсеј),
- Талмуд (толкување на Мишна и на Тора).
Танак. Треба да се спомене дека во еврејската теологија терминот Тора се
употребува во три основни значења:
- Првите пет книги од Светото писмо, што традиционално му се препишуваат
на Мојсеј,
- Целокупното еврејско Свето писмо (пишуваната Тора),
- Етичките учења на рабинот (усна Тора)
Тората се употребува само за првите пет книги на Мојсеј. Кога зборуваме за
целокупното Свето писмо, можеме слободно да го употребиме името Танак.
Мишна. Мишна е збирка на трактати која содржи халакоти, прописи што ги
покриваат сите области на еврејското секојдневно живеење и обредната чистота.
Талмуд (буквално – учење) е обемна книга. Мишна има околу половина милион
зборови. Вавилонскиот Талмуд има околу 4 милиони зборови. Во него се наведуваат
мислења на околу 1000 рабини од повеќе од 17 генерации од 200 – 650 година. Постои
пократок, Палестински талмуд (составен во Палестина) а често се споменува и како
Ерусалимски Талмуд. Во Талмудот има секаков вид на книжевност. Талмудот бил
составен во рабинските академии што биле раселени, од постојаните расправи за
значењето и применувањето на Танак (особено на Тората) и Мишна.
Верувања
Во хебрејската Библија, Израелците го доживувале Бог како Господ на
историјата. Според Светото писмо, вселената своето постоење му го должи на
единствениот Господ, творец на небото и на земјата, а бидејќи сите човекови
суштества се создадени според неговиот лик, сите мажи и жени се негови браќа и
сестри. Таквото верување во еден Господ во еврејската вера подразбира дека постои
едно човештво и еден свет.
За еврејскиот народ Бог се смета за возвишен творец на вселената. Господ е над
и надвор од овој свет. За разлика од она што го создал, Господ не е создаден и не
зависи од што и да е во поглед на сопственото постоење. Во Библијата постојано се

13
нагласува дека Бог е присутен секогаш и насекаде.
Покрај неговата возвишеност и вечност, хебрејската Библија го прикажува Бог
како почеток и крај. Тоа учење го разработиле рабините. Според Талмудот постои
непремостлив јаз помеѓу Бог и луѓето.
За верувањето во Божјата вечност е врзано верувањето дека тој е семоќен и
сезнаен. Главната карактеристика на јудаизмот е верувањето во Божјата семоќ.
Следејќи го библискиот став, рабините потврдуваат дека Божјото знаење не е
ограничено со простор и време. Од него всушност ништо не е скриено. Но рабините
објавиле и дека Божјото знаење не ги лишува човечките битија од слободната волја.
Така во Мишна пишува: се е предвидено, но се дава слободата на избор. Библијата
тврди дека Бог управува со вселената и ја води.
Според преданието Бог му открил на Мојсеј 613 заповеди. Тие како мицвоти се
запишани во Петокнижието и се класифицирани во две големи категории:
- Одредби кои се однесуваат на обредите што луѓето се согласиле да ги
исполнат спрема Бога
- Одредби што се состојат од закони што општеството би ги прифатило и ако
не ги одредил Бог
Сите овие закони, заедно со проширените рабински извори како што се Мишна
и Талмуд се задолжителни за сите Евреи за секогаш.
Секое отстапување од заповедите, рабините го толкувале како отстапување од
Божјиот збор. Рабинскиот јудаизам тврди дека постојат две склоности кај секој човек:
добра склоност и зла склоност. Првата ги потикнува луѓето да го прават она што е
исправно, а втората ги потикнува на грешни дела. Во секој момент човекот треба да
внимава да не го нападне злата склоност.
Есхатологијата е учење за „последните нешта„, како што се крајот на светот,
задгробниот живот, рајот и пеколот. Традиционалниот јудаизам тврди дека на крајот
на светот Бог ќе испрати месија да го искупи својот народ и да го воведе во
месијанското време.
Семејство и општество
Според правоверниот (ортодоксниот) еврејски закон, Евреин е оној кој што е
роден од Еврејка, иако може да се стане Евреин и со конверзија. На осмиот ден по
раѓањето еврејското момче се обрежува. Тоа е религиозен обред што го изведува
мохел, обучен и регистриран обрежувач. По обрежувањето момчето добива хебрејско
име. Во првите години мајката е одговорна за неговото религиозно образование. Од
петгодишна возраст тргнува на часови по веронаука во синагога. На 13 години момчето
станува бар-мицвах (син на заповедта), односно се слави полнолетството. Од тој
момент тој се смета за одговорна личност. Од него се очекува да ги исполнува
обврските како Евреин и може да се смета за еден од десетмината што се потребни за
кворумот за јавната молитва (мињан). Девојчињата автоматски стекнуваат
полнолетство на 12 години и се сметаат за бат-мицвахи (ќерки на заповедта). И оваа
пригода се обележува со церемонија.
Побожниот Ереин се моли три пати дневно: наутро, попладне и навечер, било
дома или во синагогата. Кога се моли ја покрива главата со обична шапка или капче.
Наутро носи молитвен шал кој има реси на четирите агли во знак на покорување на
заповедта што се наоѓа во Тората.
Должност на секоја традиционална еврејска домаќинка е да ја чува
религиозната чистота на куќата, а една од нејзините обврски е да се погрижи за тоа

14
храната што се јаде да биде чиста (кошер), односно да биде во согласност со
еврејските прописи за исхраната. Месо и млечни производи не смеат да се служат во
ист оброк. Во еврејската куќа можат да се јадат само некои видови на месо. Тие се
наведени во Третата книга Мојсејова. Јагнешкото, јунешкото и пилешкото се меѓу
дозволените видови на месо а свинското и школките спаѓаат во недозволените.
Сабат (шабат) е седмиот ден во еврејската недела посветен на одмор со кој се
памети создавањето на светот за шест дена и спасувањето на еврејскиот народ од
египетско ропство. Овој празник одиграл значајна улога во зачувувањето на јудаизмот.
Почетокот на сабат, на зајдисонце во петок, се обележува со палење и благословување
на сабатните свеќи, што го извршува мајката. Таткото заминува во синагогата, најчесто
со децата. На сабат ништо не се работи, а ортодоксниот евреин мора да се занимава со
работа која ќе му овозможи да се врати дома во петок пред зајдисонце.
Во јудаизмот бракот се смета за свет завет помеѓу невестата и младоженецот.
Пред церемонијата невестата потпишува документ за венчавањето (кетуба) во кој му
се заветува на младоженецот. Во случај на криза на бракот, локалната заедница се
обидува на сите начини да ги смири брачните другари. Ако тоа не е можно, потврда за
развод може да потпише еврејскиот верски суд, ако се согласат двата партнери.
Богослужење и славење
Годишниот циклус на боголужење и на празниците му даваат особен облик на
јудаизмот. Речиси во секој месец постои по еден голем празник и еден мал празник.
Почнувајќи од Рош Хашана (Нова година), па се до периодот на покајанието, кој
почнува во 12 месец, Евреите го изразуваат и го слават својот идентитет. Јудаизмот во
основа повеќе се заснива на верската практика отколку на верувањето. Верувањето
пак може да се собере во три големи теми што се темел на еврејската религија:
создавањето на светот, откровението и избавувањето. Најголемиот момент на
откровението бил кога народот ги примил Божјите заповеди во подножјето на
Синајската гора.
Трите најпопуларни празници што се засновани на Библијата се познати како
поклонички. Тие потсетуваат на трите пригоди во годината кога Евреите патувале во
Ерусалим додека Храмот играл голема улога во Еврејскиот живот. Тоа е осумдневниот
празник Песах (Пасха), Шавуот (Духови) и Сукот (Празник на жетвата).
- Шавуот има двојно значење. Ја обележува првата жетва на пченицата во
Израел и ја слави годишнината од денот кога Бог му ја предал Тората на
Мојсеј на Синајската Гора. Неговиот датум е директно поврзан со Пасха,
односно седум недели по Пасха и е познат и како педесетница.
- Сукот го чува споменот на времето кога Бог го заштитил народот во
пустината.
- Песах (Пасха) потсетува на излегувањето на Евреите од Египет под водство
на Мојсеј и го претставува преминувањето од ропство на слобода.
Рош Хашана е новогодишен празник. Се слави доаѓањето на еврејската Нова
година. За разлика од обичаите на другите народи, кај Евреите овој празник се слави
сериозно, со присетување на гревовите и покајание.
Јом Кипур (ден на покајание) е посен ден и го означува крајот на десетте дена
од новата година и е најсветиот ден во еврејската година. Тоа е ден кога Евреите го
преиспитуваат своето однесување. Целиот ден се поминува во молитва за проштевање
и за бериќет во новата година. Ова е празник за прошка на гревовите. Во текот на
десетте дена од еврејската Нова година до почетокот на Јом Кипур, секој кој што

15
погрешил треба да отиде кај човекот на кој му нанел неправда и од него да побара
прошка. Тој се прославува 25 часа во текот на кои верниците не смеат нту да јадат ниту
да пијат. Церемонијата започнува непосредно пред зајдисонце, кога Евреите палат
свеќи во своите домови, по што заминуваат во синагогата каде што започнува
вечерната молитва. При тоа луѓето се облечени во бело како симбол на чистота и
несмеат да носат кожна облека или обувки. На тој ден не се работи исто како и на
сабат. Тогаш има уште пет забрани односно облици на самодисциплина, Евреите
мораат да се воздржат од јадење и од пиење, од мачкање со масла, од полови односи,
од бањање и од носење на кожени обувки.

5. ХРИСТИЈАНСТВО
Историјат на христијанството
Христијанството спаѓа во најголемите религии во светот. Според пописот од
2005 година на него му припаѓаат околу 2,1 милјарди верници или 32,5% од светското
население.
Христијанската религија настанала во Назарет, во кој според Библијата Исус
Христос го поминал своето детство. Ширењето на христијанството не одело лесно.
Многу христијани биле казнувани поради тоа што го обожавале само Христос.
Христијанството во римската држава е признато како официјална религија во 313
година за време на царот Константин кој се покрстил и ја примил христијанската вера.
Оттогаш оваа религија не само што е признаена туку станува официјална религија на
римската држава.
Падот на Римското царство во 476 година довел до голема нестабилност во
западната црква. На исток таа продолжила да напредува со седиште во
Константинопол. Но во тој период улогата на папата како политичка сила станува се
поголема. Големите несогласувања внатре во Римското царство во текот на 5 век
создало се поголем јаз помеѓу источната и западната црква. Продлабочените тензии
помеѓу политичките и теолошките прашања довеле до големо цепење (шизма) во 1054
година.
Во 16 век започнале големи превирања во западната христијанска црква кои
обично се споменуваат под името реформација. Причина за тоа е европската
ренесанса која го истакнувала враќањето на христијанството кон корените односно кон
Новиот Завет. Еден од првите борци за реформи во црквата бил Мартин Лутер кој
сметал дека учењата на црквата се искривени или надувани во текот на средниот век и
треба да се вратат во рамките на Светото писмо. По реформите на Жан Калвин кои
започнале во Женева, протестантизмот станал посебен облик на христијанството и
голема закана за Католичката црква.
Христијанството е засновано на верувањето во Исус Христос како Божји син.
Речиси се што знаеме за него потекнува од четирите Евангелија од Новиот завет. Роден
е неколку години пред смртта на кралот на Јудеја, Ирод Велики и живеел нешто
повеќе од 30 години. Исус е зачетник и централен лик на христијанството, потекнува
од еврејско семејство кое се вбројува во потомците на кралот Давид. Тој е син на Јосиф
кој бил дрводелец и Марија. Растел во Назарет поради што уште се нарекува Исус од
Назарет. Во Библијата се зборува за неговото надприродно зачнување, со помош на
светиот дух. Бог го пратил Архангел Гаврил во галилејскиот град Назарет, каде што
живееле верениот пар Марија и Јосиф. Марија дознава од Архангелот дека над неа ќе
се спушти светиот дух и дека таа ќе роди син кој ќе го нарече Исус. Тој како Божји син

16
подоцна ќе го спаси човештвото. Раѓањето на Исус требало да се случи во Витлеем,
градот на Давид. Поради започнатиот народен попис бремената Марија и Јосиф
тргнуваат кон Галилеја и најдуваат привремено сместување во Витлеем, во Јудеја.
Овде во една штала се пораѓа Марија. Во истиот момент небесните гласници им
објавиле на сиромашните овчари кои ги чувале своите стада, радосниот настан: роден
е спасителот, месијата. Кралот Ирод кој во тоа време владеел со Ерусалим и кој од
мудреците ја добил веста за раѓањето на новиот крал на Евреите, дал наредба да се
убијат сите деца до две години во Витлеем. Јосиф предвреме бил предупреден од
ангелот Божји за намерата на Ирод, и привремено бега, според небеските упатства во
Египет. Подоцна кога Ирод умрел, повторно се враќаат во Назарат (Галилеја).
За Исусовата младост не се знае практично ништо се до неговата 30 година..
Настанот кој го ставил во центарот на вниманието било неговото крштевање во реката
Јордан од страна на Јован Крстител.
Во најкратски црти, Евангелијата ја опишуваат Исусовата активност како
проповедање, подучување и исцелување. Тој и неговите следбеници свесно се
откажале од постојан дом, постојано се движеле , живееле групно и прифаќале
мислостина и гостољубивост од народот.
Исус бил познат и како исцелител. Евангелијата бележат дека излекувал голем
број на луѓе од разни болести, обично со допир или само со зборови. Исус се
споменува и како борец против демоните кои ги прогонувал само со заповед.
Повеќето чуда кои се напишани за Исус се поврзани со исцелувањето, но се
забележани и неколку случаи во кои покажал дека тој може да управува со
природните појави. На пример, како успеал да нахрани со малку храна голем број на
луѓе или да ја смири со заповед опасната езерска бура. Подолг период поминувал со
своите 12 апостоли, подготвувајќи ги да ја продолжат неговата мисија. Им говорел
дека наскоро ќе биде убиен и дека треба да соберат околу себе нови ученици.
Исус Христос не сакал да ги прифати бариерите кои ги деле луѓето во
општеството. Неговата навика да се меша со жигосаните класи дури и да јаде со нив,
му донел назив „другар на грешниците и цариниците.
Спротивставувањето кон Исус своја кулминација доживеало на прославата на
Пасха во Ерусалим. Во Ерусалим Исус влегол во жестока теолошка расправа со
еврејските свештеници, бил предаден од Јуда, еден од неговите апостоли и му било
судено според еврејските закони за богохулење. Била изречена смртна пресуда но
била потребна потврда од римската власт за одлуката да биде правосилна.
Бил погубен со распнување на крст како најголемите злосторници. Неговите
следбеници од повисок ранг успеале да го симнат телото од крстот и да го погребаат
во блискиот гроб. Два дена подоцна неговите ученици го нашле празен гробот. После
смртта неколку пати им се појавувал, жив, вистински но неограничен од времето и
просторот (можел да се појави и да исчезне ненадејно, дури и во затворена соба).
После овие случувања апостолите почнале да му раскажуваат на светот дека Исус кој ја
победил дури и смртта е Господ и Спасител. Така воскресението на Исус станало
центар на христијанските проповеди.
Свети списи
Првиот поголемиот дел од Библијата кој христијаните го нарекуваат Стар Завет,
едноставно ги пренесува хебрејските списи за јудаизмот. Тие ја преставуваат
историјата и религиозната мисла на Божјиот народ до периодот кога Исус се појавил
како еврејски месија.

17
 Новиот Завет го напишале христијаните во 1 век од нашата ера. Иако повеќето
од авторите биле со еврејско потекло, оргиналните списи се на грчки јазик, јазик кој
бил во широка употреба во Римското царство. Новиот Завет се состои од 4 Евангелија,
кои го опишуваат животот и учењето на Исус Христос, Делата на апостолите, во кои е
раскажана приказната за првите 30 години од христијанската црква. Потоа следат 13
посланија на апостол Павле и уште 8 други посланија на раните христијански водачи
упатенидо разни христијански општини или црковни заедници и Откровение на
светиот апостол Јован Богослов.
Христијаните овие разновидни списи на Стариот и Новиот Завет сепак ги
сметаат за единствена целина, која често се нарекува Божји збор.
Верувања
Христијанската религија потекнува директно од религијата на Евреите. Во
времето на Исус таа ги имала следните карактеристики, како што учи Стариот завет,
светата книга на Евреите:
- Верување во постоење на еден Бог (монотеизам), Бог творец на веселената
кој со се владее.
- Верувањето во фактот дека човековите суштства се создадени со Божји лик,
но се побуниле пред својот творец и затоа се пред опасност да им се суди
- Верување дека Бог е праведен и милостив судија. Тој на луѓето им
обезбедил пат да се ослободат од судот со покајничко однесување.
- Верување дека Бог му се открил на народот на Израел и дека повикал да
биде негов народ
- Верување дека Бог еден ден ќе воспостави владеење над грешниот свет,
ослободувајќи го неговиот народ од своите непријатели и именувајќи свој
избран претставник, месија засекогаш да владее со него.
- Практикување на морален живот под водство на законите изложени во
Стариот завет, одржување на религиски обреди во храм што подразбира
принесување на жртви.
После воскресението на Христос оваа религија претрпува неколку
фундаментални промени. Најважна од тие промени е христијанското разбирање на
Христос. За неговите следбеници тој бил месијата што го чекале Евреите. Одбивањето
на Евреите да го прифатат тоа ја означило решавачката разлика помеѓу нив и
христијаните. За христијаните, доаѓањето на Исус значи дека Божјиот план најавен во
Стариот Завет веќе почнал да се остварува. Христијанските заедници ги напуштиле
еврејските обреди како што се Пасха и обрежувањето и вовеле нови како што се
Крштевањето и евхаристијата. Крштевањето било обредно миење со вода кое
означувало чистење на гревовите, примање на Божјиот дух и посветување на
крстените души на Бога. Евхаристијата е воспоставена за време на Тајната вечера,
симболичен оброк со леб и вино. Лебот го означува телото Христово а виното неговата
крв, односно потсетник за жртвата која ја дал Исус Христос за човештвото. Верувањето
во Христовото воскресение било клучно за развојот на христијанството. Тоа било
потврда на тврдењата на Исус дека е Божји син, а пред се дека е победник на силите
на гревот и смртта. Тоа верување имало неколку важни последици:
- Прво тоа го потврдува христијанското верување дека Бог повторно ќе се
јави во историјата и тоа кога Христос ќе се врати пред крајот на светот.
- Второ, довело до уверувањето дека Исус треба да се гледа како Бог. Уште
додека бил жив тој покажувал исклучителна свесност дека е син Божји и

18
 дека Бог му е татко. После воскреснувањето, христијаните почнале да
признаваат дека тој е син Божји кој „слегол„ во светот„ во човечки облик, а
потоа се „искачил„ на небото за да биде со Бога.
- Трето, кога Исус се вознесол на небото, останал активен и жив на истиот
начин на кој таткото е живиот Бог. За христијаните Исус е Господ, така што
односот на христијаните кон него не е само однос на верување и доверба,
туку и на послушност и на посветеност.
По воскреснувањето следело третото чудо што го одредило карактерот на
христијанството. Евреите веќе верувале во пренесувањето на Божјите моќи со
дејствување на божествениот дух на исклучителни поединци, особено на пророците.
Светиот дух во христијанската заедница дејствува така што на разни поединци им
дава разни способности што им овозможуваат да ја водат и да ја помагаат Црквата во
целина. Така, Светиот дух може да се толкува како личен преставник на Бога во
поединецот и во христијанската заедница. Светиот дух е признаен како боженски на
истиот начин на кој се прифатени и Отецот и Синот, па христијанското поимање за
Бога морало да го прифати „тројство„ на Божјата природа како едно битие што
постои во три личности.
Поделба на црквите во христијанството
После 313 година дошло до обединување на црквата и државата а градењето
на цркви добило нов замав. На многу начини источните православни цркви, повеќе
од другите му останале верни на духот од 4 и 5 век. Тие воделе сметка за традицијата
и нејзиното зачувување, па затоа Истокот никогаш не доживеал реформација.
Христијаните се организирани денес во бројни и различни форми на цркви и
заедници. Најголемите организирани заедници ја сочинуваат: источни цркви (овде
спаѓа и православното христијанство), римокатоличката црква, англиканската црква и
протестантските цркви.
Источни цркви. Тоа е заедничко име на сите цркви кои настанеле во
некогашното Византиско царство (Источно Римско царство), или со мисионирање од
тие подрачја, и на тој начин се разликуваат од Западните цркви во некогашното
Западно римско царство. Во Источните цркви спаѓаат староориенталистичките
национални цркви на несторијанците и монофизитите, православната црква и
унијатската црква (обединета римска црква со источната црква).
Несторијанците кои спаѓаат во старориенталните национални цркви името го
добиле по Несториј кој од 428-431 година бил патријарх на Константинопол.
Несторијанците тврделе дека Исусовата човекова и боженска природа се одвоени и
дека постојат две лица Исус како човек и Исус како Божја реч која живее во човекот.
Несториј сметал дека Исус Христос е човек и дека е несоодветно неговата мајка
Марија да се нарекува Богородица туку посодветен термин е Христородица. Во 431
година на третиот вселенски собор во Ефес, оваа учење било прогласено за ерес а
Несториј му била одземена титулата патријарх на Константинопол.
По прогласувањето за ерес на несторијанството, приврзаниците на Несториј му
остануваат лојални и образуваат надвор од границите на царството, пред се во
Персија несторијанска црква која го шири христијанството се до Индија и Кина.
За разлика од учењето на несторијанците кои зборуваат за две природи на
Исус, според монофизитите постои само една природа на Исус а тоа е божја природа.
И ова учење како ерес е осудено на 4 вселенски собир во 451 година во Халкидон. Во
црквите кои го застапуваат монофизитското учење спаѓаат коптската, етиопската и

19
ерменската апостолска црква.
Православие. Претставува религија со најголем број на следбеници на
подрачјето на Источна и Југоисточна Европа. Во сите православни цркви е особено
присутен традиционализмот, зачувување на наследството. Православните цркви се
тесно поврзани со државата и власта.
Сите православни цркви имаат исто учење и обред. Тие ги признаваат првите 7
вселенски собори и имаат византиски обред, при што по правило јазиците на
поедините држави се применуваат во литургијата. Во православни цркви спаѓаат и
четирите стари патријархати: Александриски со седиште во Александрија, односно
Каиро; Антиохиски, со седиште во Дамаск; Ерусалимски, со седиште во Ерусалим и
Цариградски со седиште во Истанбул. Кај православните верници развиен е обичајот
за пост. Црквта воспоставила 4 големи поста, пред: Божиќ, пред Велигден, пред
Петровден и пред Успение на Богородица. Во православните цркви Велигден се
дочекува после 7 недели пост, како најголем празник. Во православието нема
заеднички врховен поглавар, ниту заеднички центар. На чело на Црквата е патријарх
или архиепископ.
Католицизам. Католицизмот е една од најраспространетите конфесии во светот.
Најголемиот број на католици спаѓаат во латинската црква а околу 1 милион од
католичките верници припаѓаат на унијатската црква. Унијатските цркви се оние
цркви кои ги задржуваат источните обреди, со сопствените литургиски јазици, а
влегуваатво заедница со римокатоличката црква и ја признаваат јурисдикцијата на
папата. Во католицизмот како извор на учење не се зема само Библијата туку и
црковната традиција. Во неа спаѓаат и одлуките на концилот. Римокатоличкото
свештенство има завет за целибат, односно воздржување од женидба. Папата
преставува жив авторитет за оваа црква. Во католицизмот се прифаќа идејата за
„чистилиште„ и се забранува развод на бракот. Развиен е култот кон Мадона (Девица
Марија) а 15 август се слави Голема Богородица како спомен за вознесувањето на
Богородица на небото. На неа и е посветена прастарата христијанска молитва Аве
Марија.
Протестантизам. Протестантизмот претставува еден од трите главни правци на
христијанствто. Во протестантизмот црквата има секундарно значење во однос на
Библијата. Под поимот протестантизам ги сведуваме сите евангелистички и
реформирани религиски заедници. Припадниците на тие заедници ги нарекуваме
протестанти. За извор на своето учење ја признаваат само Библијата. Посебно му
придаваат значење на Новиот Завет. Основа на верувањето е дека спасот е можен
само со личното верување. Немаат свештеник како посредник помеѓу луѓето и Бог. Не
веруваат во чистилиште а разводот на брак е дозволен. Од светите тајни, воглавно го
признаваат крштевањето и причеста. Првобитниот протестантизам е врзан за
учењето на Мартин Лутер а подоцна и учењето на Жан Калвин. Во оваа група на
цркви спаѓаат и адвентисти, методисти, баптисти, јеховини сведоци и др.

Семејство и општество
Во христијанската мисла во раниот период, но и во средниот век се истакнувало
дека семејството е инфериорно и подредено на црквата. Дури со протестантската
реформација почнува да се занемарува монаштвото а да се воздигнува семејството.
Тие монаштвото го сметале за опасно и неприродно. Наместо со монашкото звање
тие „повикот го идентификувале со должноста за заснивање на брак и создавање на

20
деца. Мажот треба да биде глава на семејството и да ја превземе одговорноста за
неговата морална и економска благосостојба. Денес христијанската црква главен
акцент става на семејството и на семејните вредности. Причините поради кои
христијанството го подржува бракот во современиот свет е можеби тоа што
влијанието на црквата врз другите аспекти на општествениот живот ослабеле, па
семејството останало единствената сфера над кое таа може ефикасно да дејствува.

6. ИСЛАМ
Историски преглед
Муслиманите ја сочинуваат втората по големина религиозна заедница во
светот, после христијанството. Нивниот вкупен број изнесува околу 1,5 милијарди,
односно 23% од светската популација. Од нив 65,5% живеат во јужна Азија и 26,4% во
Африка.
Исламот се појавил во Мека околу 610 година а појавата на својата религија
верниците ја поврауваат со Мухамед на кој му се јавил мелек Џибрил (архангел
Гаврил) и му соопштил дека Бог го избрал за пратеник. Мухамед, син на Хашим е
роден во Мека во почитувано но осиромашено семејство. Неговиот татко бил трговец
кој непосредно пред раѓањето на Мухамед или веднаш после неговото раѓање
умрел, веројатно на некоја трговски пат. На шест годишна возраст ја изгубил и
својата мајка Амина. Неговото старателство го превземал неговиот 80 годишен дедо
а после две години го превзема неговиот чичко Абу Талиб во неговото семејство.
Синот на Абу Талиб, Али ќе му остане најдобар другар на Мухамед во текот на
целиот живот.
Мухамед на своите 35 години се почесто се осамувал по неколку дена во
оголените планински падини за да медитира. Една вечер, во текот на последната
декада на месецот Рамадан во 610 година му се појавил мелек Џебрил кој му кажал:
„Мухамед ти си Алахов избраник а јас сум Џебрил„ (Гаврил).
Првите три години после овој настан, Мухамед им раскажал само на
неколкумина негови најблиски пријатели. Во 612/613 година Мухамед доживува
уште едно откровение во кое му се наредува да го расшири меѓу луѓето „она што од
твојот господар се симнало до тебе. Ако не го објавиш нема да го исполниш своето
пратеништво„. Оттогаш Мухамед во Мека почнува јавно да зборува за Алах и дека тој
е негов пратеник. Мухамед се сметал за последен Алахов пророк, меѓу бројните
пророци од кои највеќе се истакнуваат Мојсеј и Исус. Оттогаш Мухамед постојано
прима откровенија во вид на сури од Куранот. Во текот на своето десетгодишно
дејствување (612-622) во Мека пророкот постојано го објавувал крајот на времето и
предстоечкиот суд и ги опоменувал луѓето на покајување и милосрдие. Секојдневно
ги рецитирал своите откровенија во Каба со поглед свртен кон Ерусалим.
Неговите приврзаници биле сиромашните и робовите во предградието на
Мека, додека елитата била непријателски настроена кон него и неговите
приврзаници. Нивните закани се претвориле во насилство спрема приврзаниците на
Мухамед и на неговото учење.

21
 Противниците на Мухамед на разни начини ги прогонувале неговите
следбеници. Мухамед веќе не можел да ја продолжи својата верска мисија во Мека и
во 622 година следен со 70 луѓе се иселил за Медина. Оваа селидба, хиџра го
означува почетокот на исламската ера. Во Медина исламската религија го добила
својот облик. Главните обредни форми според примерот на Мухамед биле:
богослужба (или молитва), давање милостина, пост (целиот месец рамазан) и аџилак
во Мека. Пораките кои Бог му ги објавувал биле поврзани со законските прашања кои
не биле доволно регулирани со арапските обичајни норми. На почетокот во Медина
Мухамед немал никаква политичка моќ, освен што бил старешина на иселениците од
Мека. Но со текот на времето бројот на неговите приврзаници (кои се нарекувале
муслимани) се повеќе се зголемувал. Во 630 година бил доволно моќен за да ја
завземе Мека. Кон своите непријатели бил благороден и повеќе од нив ја примиле
неговата религија. Многу племиња во Арабија пристапиле кон неговиот сојуз и
станале муслимански.
Кога умрел Мухамед во 632 година зад себе оставил религија и држава. Во
почетокот таа држава била сојуз на племиња и братства но со текот на времето
станала се поорганизирана. Државата ја водел калиф – наследник на Мухамед или
негов претставник.
Единство и различности во исламот
Во исламот постојат две основни групи: сунити и шиити. Нивната поделба се
протега наназад од првата генерација на муслимани кога се поставило главното
прашање: Кој би можел да го наследи Мухамед?
Одговорот на сунитите кои го сочинуваат муслиманското мнозинство од околу
85%, може да се резимира на следниот начин. Никој не може да го наследи Мухамед
во неговата улога и својство на пророк бидејќи тој го довршил Куранот и е
последниот „веројавител„. Наследникот ќе биде калиф кој ја има одговорноста за
управување со заедницата, во целост покорувајќи му се на Куранот и на примерот од
Мухамед. Заедницата ќе го избира својот калиф меѓу машките членови од племето
Курејш, на кое му припаѓал Мухамед.
Сунитите постепено развиле сеопфатен правен систем на заедницата, шеријат.
По првите 4 калифи, наречени „праведни калифи„, калифатот станал династичка
институција која се сметала за чувар на шеријатот. Калифатот е укинат во 1924
година.
За шиитските муслимани главна личност за религиозната власт е имамот.
Имамот е надарен со непогрешиво толкување на Куранот. Првиот имам бил Алија,
братучед и зет на Мухамед за неговата ќерка Фатима. Таа интимна семејна врска за
шиитите била многу важна бидејќи според нив Алија ги наследил духовните
способности на Мухамед. Овие способности ги пренел на синовите од бракот со
Фатима, Хасан и Хусеин, а тие ги пренеле понатаму на нивните наследници од лозата
на имами. Шиитите преставуваат околу 15% од сите муслимани и живеат пред се во
Ирак (поголемиот број на муслиманите се шиити), Иран,Пакистан и Сирија. Во Иран,
шиитизмот од 1502 година е државна религија.
Суфизам. Сунитизмот и шиитизмот се главните догматски варијанти на исламот.
Суфизмот го означува внатрешниот духовен живот на едните и на другите. Суфистите
не се посебна група или секта; тие едноставно се муслимани – сунити или шиити –
кои бараат блискост со Бога преку дисциплината и духовното прочистување.
Суштината на суфизмот е љубовта кон Бога. Таа се гради преку тврдењето во Куранот

22
дека: „Само тој кој ќе ја исполни својата обврска и ќе се тргне од гревот, Алах го
сака„. Суфија означува човек чие срце е прочистено од нечистотиите на овој свет.
Начинот на прочистување со самоумртвување е духовен пат (тарикат).
Чиновите на самоумртвување се нарекуваат нарекуваат муџахид – збор кој е
поврзан со арапскиот џихад, што во буквална смисла значи некој кој се бори или
напрега, односно вложува напор. Пророкот Мухамед објаснувал дека највисоко ниво
на џихад е внатрешната борба на душата за прочистување. Покрај вообичаената
служба во џамијата, тие развиле и други облици на богослужба. Некои од овие
редови (братства) пеат химни во слава на пророкот Мухамед, а некои користат
музика за да ја зајакнат емотивната страна на богослужбата.
Во Р. Македонија од суфиските редови се присутни само Бектешите. Редот бил
основан во XIII век од страна на Хаџи Бекташ Вели. Тие ги признаваат дванаесетте
имами, а главна личност за нив е Али, кого го поврзуваат со Алах и Мухамед.
Свети списи
Најзначајна света книга во Исламот е Куранот кој е составен од 114 поглавија,
односно сури. Со исклучок на првото, тие се наредени така што бројот на речениците
во нив се намалува. Секое поглавје (сура) има број и наслов кој што се заснива на
клучниот збор или тема на поглавјето: Жени (4), Пештера (18), Месечина (54).
Основната единица на поглавјата е реченицата (ајет). Куранот има 6.236 ајети.
Неговите поглавја се врзуваат за два временски периоди: оние кои му биле откриени
на Мухамед во Мека и оние што му биле откриени во Медина. Првите имаат за цел
да го одразат гласот на Мухамед како бунтовник што ја критикува состојбата во Мека
засновано на идолатријата, опшествената неправда и другите зла. Поглавјата од
Медина ја одразуваат улогата на Мухамед како водач на заедницата, се занимаваат
со правни прашања, нешта кои се во врска со изградба на државните структури,
меѓуетничките и меѓурелигиските односи.
Во исламот, освен Куранот постојат свети списи, збирка хадиси – пророчки
преданија кои се значително пообемни од Куранот, а кои служат како образец
според кој муслиманите од целиот свет треба да се однесуваат во секојдневниот
живот.
Записите на хадисите се делат на две групи. Хадис кудси се сметаат за
вистински Божји зборови (кои доѓаат преку Мухамед) како што е случајот со Куранот.
Хадис шариф ги бележи мудрите зборови и дела.
Верување
Во центарот на исламот е бескомпромисен монотеизам кој се нарекува тевхид,
единство на Бога. Бог е врховен, вечен, семожен. Тој ги гледа сите нешта и секаде е
присутен. Тој е единствениот творец и хранител на веселената, тој владее со животот
и смртта на сите суштества.
Верувањето во ангелските сили е уште еден елемент на верата. Куранот бележи
дека ангелите се создадени од светлината, дека ги има многу и дека само Бог ја знае
нивната точна бројка. Ангелите немаат потомство бидејќи не се ниту машки ниту
женски. Ангелите му служат на Бога на разни начини. Најголем меѓу ангелите е
Џибрил (Гаврил), кој според муслиманското верување му го пренел Куранот на
Мухамед.
Според исламското верување преживеале само 4 откровенија кои во Куранот се
нагласуваат по име. Првиот е Теврат, еврејската Тора, која според Куранот Бог му ја
предал на Муса (Мојсеј). По овој спис следен бил Зобар (Давидовите Псалми), кои

23
Бог му ги открил на Давид; Инџил (Евангелие) откриено на Исус и Куранот кој е
откриен на Мухамед. Разните откриени книги го преставуваат Божјиот план според
кој треба да живеат луѓето, според Божјиот закон. За муслиманите Куранот е
последното откровение. Тој ги потиснува претходните откровенија што Бог им ги
испратил на луѓето преку пророците.
Пораката содржана во откриените книги што ги пренесуваат пророците а која ја
донеле ангелите и која потекнува од Бог, ги потсетува муслиманите на денот на
воскресението и на страшниот суд. Точниот датум на судниот ден не му е познат на
никој само на Алах. Единствено се знае дека тој ќе биде во петок, 10 ден од месецот
мухарем (првиот месец во исламскиот календар).
Верувањето во Божјите одлуки е последниот елемент на верата. Во Куранот се
нагласува дека за се одлучува Бог. Бог го контролира минатото, сегашноста и
иднината на секој муслиман. Меѓу муслиманите тоа се толкува како цврсто верување
во Божјата предодреденост на сите нешта, што понекогаш се граничи со фатализам.
Богослужења и славења
Зборот муслиман доаѓа од арапскиот збор муслим што значи се покорува на
Бога, или оној кој го живее животот според Божјата волја. Зборот ислам доаѓа исто
така од арапски збор ал-ислам кој значи посветеност на еден Бог.
За муслиманите најзначајни се петте столба на верата.
Првиот столб на верата е шехадетот (на арапски шехада што значи сведоштво).
Шехадетот е првиот услов за пристап кон верата. За некој да биде муслиман, треба
со срце да верува и со јазик да посведочи за единството на Алах и пратеништвото на
Мухамед. За некоја личност да биде сметана за муслиман од страна на другите луѓе,
потребно е да го изговори шехадетот во присуство на најмалку два сведока
муслимани. Шехадетот во превод би значел: „Сведочам дека нема друг Бог освен
Алах, и сведочам дека Мухамед е Божји роб и Божји пратеник„.
Заедништвото на муслиманите се покажува преку обреден салат (намаз),
литургиски облик на молитва што мора да ја практикуваат сите муслимани во исто
време. Молитвата или намазот е втор столб на исламот. Молитвата се практикува пет
пати на ден во исто време, а пред секој намаз му претходи задолжително обредно
миење. Индивидуално дома или во заедница во џамија, верникот е должен во зори,
напладне, на средината на пладнето, на зајдисонце и ноќе да го практикува намазот.
Во петок сите мажи напладне намазот го практикуваат во џамија.
Молитвата е блиску поврзана со давањето милостина, која е третиот столб на
исламот а современите муслимани го опишуваат како столб на општествено
ангажирање. Гледано однадвор, зекатот е должност на делење на богатството со
сиромашните, со сите што имале полоша среќа но се еднакво дел на заедницата која
го слави Бога и кои еднакво му се важни на Бог.
Посебна милостина се дава на двата главни религиозни празници од
исламскиот календар, од кои првиот е Рамазан бајрам и го означува крајот на светиот
месец Рамазан и на постот. Постот (саум) е четвртиот столб на муслиманското
служење на Бога и подразбира целосно одрекување од храна и пиење во текот на
видливиот дел од денот, од зори до зајдисонце, во текот на целиот месец. Вториот
значаен празник е Курбан бајрам.
Петиот столб на Исламот, должност која треба да се исполни еднаш во животот
ако е некако можно, е аџилакот во Мека и во нејзината околина. Тука се наоѓаат
најсветите од светите места за муслиманите. Тука има многу потсетувања за

24
 Мухамед, кој во тој град го започнал животот и дејствувањето, но и за неговиот
претходник Ибрахим (Аврам), кој според Куранот ја изградил Каба со помош на синот
Исмаил во знак на покорност кон Бога. Посетата на Мека има религиозно значење во
секое време од годината. Со дванаесетиот месец во годината, доаѓа сезоната на
аџилак – големиот аџилак. Во секој друг период станува збор за мал аџилак.
Исламско право
Со векови муслиманското традиционално образование почива на два столба.
Теологијата ги научила дека треба да веруваат, а светиот закон пропишувал како треба
да се однесуваат. Светото исламско право се нарекува шеријат.
Шеријатот често се дели на 5 категории:
- Што заповедал Бог;
- Што препорачал Бог но не го прави строго задолжително;
- Што Бог оставил како правно индиферентно;
- Што Бог осудил, но не забранил;
- Што Бог категорично забранил;
Како таков шеријатот има поширок дијапазон од било кое западно право бидејќи
ги покрива сите аспекти на животот. Голем дел од него не може да се примени ни на
еден земен суд па тоа мора да се остави за страшниот суд.
Приближно во средината на 19 век позицијата на исламското право радикално се
променила во најголемиот дел од муслиманскиот свет. Најпрвин во Турското царство,
потоа во британска Индија и на други места влијанието на современиот живот го
намалил влијанието на шеријатот. Во многу сфери од животот шеријатот е заменет со
нови закони, кои главно потекнуваат од западниот свет.
Од друга страна, во Саудиска Арабија шеријатот останал доминантен.
Поголемиот број на муслимански земји денес главно имаат световни законици во сите
области, освен во семејното право.
Семејство и општество
Семејството е клучен елемент на муслиманскиот живот и општество, еден од
темелите на општествената стабилност и безбедноста на заедницата. Семејните врски
се најсилни во системот на општествените односи. Верноста и посветеноста на
семејството ги надминуваат сите други облици на општествена лојалност.
Муслиманското семејство се заснива со брак и исламот се згорзува од вонбрачните
односи помеѓу маж и жена. Чинот на раѓање се одвива строго внатре во семејството, а
блудот и прељубата се гревови за кои во исламското право се предвидени строги
казни. Блискоста и скромноста се важни за раѓање и воспитување на децата.
Куранот дозволува полигамија: муслиманот може да има најмногу 4 сопруги, но
муслиманката може да има само еден маж. Налогот еднакво да се постапува со сите
сопруги доаѓа со предупредувањето дека човечки е невозможно така да се постапува и
дека идеал во исламот е моногамијата.
Разводот е дозволен во исламот, но пророкот рекол дека тоа му е многу
одвратно на Господа.

7. ХИНДУИЗАМ

25
 Хиндуизмот нема еден основач, нема обединет систем на верувања, нема
единствен систем на спасение ниту централизиран авторитет. Во тој поглед таа
религија многу се разликува од другите „светски религии„. Суштинско обележје на
хиндуизмот е разновидноста, иако повеќето научници би се согласиле со тврдењето
дека постојат заеднички црти што се протегаат низ разните традиции што ја сочинуваат
таа религија.
Со поимот Хиндуиазм на Запад се означува третата и последна фаза во развојот
на историјата на индиската религија, после ведизмот (1500-900 година п.н.е) и
брахманизмот (900-400 година п.н.е.). Хиндуизмот ги продолжува нивните традиции, а
неговиот почеток треба да се стави околу 400 година п.н.е.
Хиндуистите ја сочинуваат третата по големина светска религија, после
христијанството и исламот. Нивниот процент изнесува 14 % од целокупното светско
население (околу 900 милиони) а 99,4% од сите Индуси живеат во Јужна Азија
(Индиски подконтинент).
Филозофија
Филозофијата на хиндуизмот била создадена во период кога биле напишани
светите текстови познати како Упанишади. Санскритскиот термин Упанишад доаѓа од
зборовите „упа„ што значи до и „нишад„ што значи седи а се преведува како „седи
близу“ и се однесува на студентот што седи во близина на учителот додека добива
духовно знаење.
Хиндуистичката филозофија се развила врз база на расправите меѓу школите на
хиндуистичката мисла. Клучното филозофско прашање на хиндуистичката начин на
размислување е: Кои сме ние?
За да ги сфатиме разните одговори треба да ги разгледаме трите основни
претпоставки на хиндуистичката мисла:
- Цикличната природа на времето
- Основната поврзаност помеѓу микрокосмичкото и макрокосмичкото ниво на
стварноста
- Причински принцип
Во хиндуистичката филозофија светот нема ниту почеток ниту крај. Го создал
Браман (врховен, божествен „темел на постоењето„) и на крајот пак кон него и ќе се
врати за да почне нов циклус. Ако времето само по себе се врти во непрекинат круг,
тогаш и целата креација постои на цикличен начин, така што по животот доаѓа смрт, по
неа се раѓа нов живот итн. Тој круг на раѓање и умирање се нарекува самсара.
Времето, причината, микрокосмосот и макрокосмосот се поврзани. Она што
човек го прави и што и како избира има нужно, иако мало, влијание врз целиот
космос.
Понатаму причинскиот принцип на кармата е поврзан со секој настан со
самсара, така што настаните во овој циклус влијаат на настаните во следниот, токму
како и на нив што влијаеле настаните од претходните циклуси.
Од трите наведени претпоставки произлегуваат следните два основи принципи:
дарма и мокша.
Дарма (подржување, потпирање) се сфаќа како морална и метафизичка основа
на космосот. На индивидуално ниво значи обавување на религиските и општествените
должности на поединецот, согласно неговиот статус и возраст. Исполнување на
дармичките должности е битно но не и доволно за мокша.

26
 Да се постигне мокша (крајно ослободување, односно цел на човековото
постоење), значи да се постигне целосно ослободување од циклусот на раѓање и
умирање (самсара) и од сето незадоволство, страдање и смрт, но и од сета среќа и
задоволство поврзани со тоа.
За патиштата на спасување како ослободување од ланецот на повторно раѓање,
постојат повеќе сфаќања, кои зависат од претставата на Бог и размислувањата за
изворот на светот во кој се враќаат сите живи суштества. Патиштата на спасение кои се
нарекуваат јога или марга (на санскрипски значи пат), заедно не се исклучуваат, дури
можат и лесно да се комбинираат.Најзначајни се:
- Карма марга (јога) – пат на делата
- Џнана марга (јога) – пат на сознанието
- Бакти марга (јога) – пат на божјата љубов.
Карма марга (пат на дејствувањето) повикува на дејствување и преку ритуални
или етички дела води кон спасение. По овој пат може да чекори секој Индус.
Џнана марга, (пат на мудроста/знаењето) патот кој е препорачан во
филозофијата веданта (основен извор е Упанишада), препорачува трансцендентална
медитација. Овој пат на спасение можат да го следат само оние кои се филозофски
образовани, води од незнаењето кон апсолутното знаење, кое се издигнува над секоја
религија. Потрагата по мудроста подразбира практикување на религијата, медитација,
самопрочистување и најважно од се, почитување на светите списи. Ведите особено
Упанишада даваат знаење за Браман и за нашата вистинска позиција.
Третиот пат на спасението, карактеристичен за хиндуизмот води преку бакти (на
санскритски значи предавање со љубов, доверлива наклонетост) и подразбира
неограничено предавање и љубов, апсолутна верба во некој Бог спасител.
Несебичната љубов кон Бог ја поништува кармата од минатото и резултира со
интимен, блажен, верен однос со божеството. Почитувачите на Вишну зборуваат за
целосно предавање во љубовта кон Вишну.
Свети списи
Хиндуистичките свети списи обично се нарекуваат Веди, што значи знаење.
Содржат четири главни вида на списи: ведски текстови, Брамана, Упанишада и
Пурани.
Ведски списи се најстарата хиндуистичка литература а главно содржат
величења на разни божества на древниот хиндуизам предводени од Индра, кралот на
Боговите.
Брамани го објаснуваат значењето на ритуалите, посебно ритуалите на огнот, во
текот на кој во оган се истурале даровите наменети за боговите. Овде се истакнува
важноста на ритуалите во раната индиска религија , Богот на огнот Агни и браманските
свештеници.
Упанишадите се збирка хиндуски текстови кои содржат некои од централните
филозофски концепти на хиндуизмот. Упанишадите честопати се нарекуваат Веданта.
Проучувањето на двата хиндуистички епа Рамајана и Махабхарата се смета за
света должност и напредување кон спасението (мокша) од циклусот на световниот
живот.
Багават-гита (Песна Господова) е мал дел на Махабхарата кој во хиндуизмот се
цени како мошне влијателен спис и добил самостоен статус. Сранува збор за
разговорот помеѓу Кришна, инкарнација (аватар) на Богот Вишну и на неговиот
поданик принцот Арџуна (најголемиот воин во Махабхарата). Најважен од се е фактот

27
дека Багавад-гита всушност е спис на помирување и обединување на главните
хиндуистички теолошки струи. Во него се вели дека било кој пат (марга или јога) кон
спасението е еднакво вреден.
Пурани се хиндуистички текстови кои енциклопедиски опфаќаат широк спектар
на теми, особено митови и легенди. Составени првенствено на санскрит, но исто така и
во регионалните јазици, неколку од овие текстови се именувани по главните хинду
божества како што се Вишну, Шива и божицата Деви.
Верувања
Хиндуизмот се развил во богата плуралистичка религиска култура со многу
обичаи, облици на богослужење, божества и божици, теологии, филозофии, приказни,
уметност, делумно затоа што нема еден основач и една света книга. Хиндуистите може
да бидат политеисти но и монотеисти. Дури постојат и ортодоксни хиндуисти што се
атеисти. Мнозина хиндуисти веруваат дека постои само еден Бог (Браман), кој може да
се обожава во многу облици. Бог може да биде прикажан во облик на икона или статуа
(мурти) или во човечки облик како жив светец (гуру).
Понекогаш Бог се доживува како тројство (Тримурти). Тримурти е составен од
Брама (Творец), Вишну (Одржувач) и Шива (Уривач).
Двете водечки божества кои ги почитуваат сите хиндуисти се: Шива и Вишну.
Вишну главно се поврзува со зачувувањето на космост и на неговиот правилен
поредок. Значи тој се поврзува со владеењето и почитувањето на дарма (закон,
поредок, правилност). Најчесто се поклонуваат на неговите инкарнации (аватари) како
што се Рама и Кришна.
Шива (среќен) е господар на јогите (аскети) а го прикажуваат со заплеткана
коса, целиот посипан со пепел како медитира. Шива е божество во кое се сретнуваат
сите спротивности и се разрешуваат во основно единство. Шива е разорувач на
животот но и негов повторен творец, тој е извор на доброто и злото.
Вишнуизам (верност кон Вишну), шиваизам (верност кон Шива) и шактизам
(верност кон божицата Шакти или Деви) се најпознати традиции на хиндуизмот.
Хиндуистите можеби почитуваат многу богови но исто така веруваат дека сите богови
се еден Бог.
Денес 70% од хиндуистите го прифаќаат вишнуизмот, 25% шиваизмот,3%
шактизмот, 1,5% неохиндуизмот и 0,5% реформираниот хиндуизам.
И додека многумина хиндуисти веруваат дека Браман е сеопшта стварност,
големо мнозинство од нив им се поклонуваат на божествени суштества и на нивни
статуи. Многумина веруваат дека силата (шакти) на божеството всушност е присутна во
неговата статуа (мурти).
Денес хиндуистите често своите верувања и обичаи ги нарекуваат санатана
дарма (вечна религија) или ведска дарма (ведска религија). Зборот дарма може да
значи општествен поредок, космички поредок, но исто така може да се однесува на
личните однесувања и ставови. На наједноставно ниво значи религиски и општествени
должности на поединецот кои се во согласност со неговиот статус и годините на живот.
Хиндуистите, особено оние од повисоките касти, веруваат во вечен циклус на
раѓање и смрт (самсара). Напорите да се прекине тој циклус се во сржта на многу
хиндуистички верски обичаи. Сликата на светот како место на кое вечната душа
постојано се реинкарнира доминира во индиската филозофија повеќе од три
милениуми. Карма е клучен концепт за реинкарнација. Тоа се зема здраво за готово и
се верува дека делата на една личност му ја одредуваат положбата во овој живот и

28
повторното раѓање во следниот. Секој чин има свој неизбежен исход или последица.
Значи карама е неделива од дарма и самсара.
Хиндуизмот нуди четири доследни цели на луѓето што заеднички може да
обезбедат духовна и општествена хармонија.
- Арта (световно богатство и успех) е соодветна цел ако се извршува без
копнеж, лутење и алчност. Значи, извршувањето на работите, создавањето
богатство, управувањето и слично е оправдано ако не е спротивно на
дарма.
- Кама (уживање, копнеж) е исто така доследна цел ако е во согласност со
дарма. Тоа е осварување на пријатни активности, вклучувајќи сексуалност,
игра, рекреација, уметност и литература. Во Камасутра, дело напишано во 4
или 3 век п.н.е., детално се опишани еротски вештини, уметноста на
заведувањето и на уживањето, како и многу други способности.
- Дарма (добродетел, чесност) има две нивоа. Станува збор за извесни
должности на личноста и за апсолутна чесност што се универзални. Кога
богатството и уживањето се бараат заради нив самите, тоа води до
општествен хаос.
- Мокша (духовно ослободување) е крајна цел на хиндуистичкото трагање.
Тоа е ослободување од робувањето и страдањата и повторно раѓање
(самсара).
Хиндуистичките верувања за живот после смртта се сложени. Повеќето
хиндуисти веруваат дека повторно ќе се родат во друго тело во зависност од својата
карма. Но мокша (спасение или крајно духовно исполнување) може да се сфати на
разни начини: како конечно соединување со Браман, состојба на совршено
блаженство, соединување со Бог или ослободување во некое небесно царство или рај.
Богослужење и славење
Во текот на раниот ведски период богослужењето главно се состоело од
жртвени обреди (јаџна) посветени на боговите на природата како што се богот на
сонцето Сурја, богот на дождот Индра и богот на огнот Агни или пак богот Сома, за
кого се верува дека престојува во халуциногеното растение со истото име.
За искажување на почит кон богот или боговите денес најчесто се користи пуџа,
ритуална верска почит која најчесто се изведува во храмовите. Овој ритуал обично го
извршуваат свештениците брамани, а чето се спроведува и на куќните олтари. Пуџа
може да биде наменета за кој и да е од многуте богови или божици на хиндуистичкиот
пантеон. Меѓу нив се истакнуваат најголемите богови Вишну и Шива како и божицата
Шакти.
Во храмовите посветени на разни хиндуистички богови и божици обично се
наоѓа осветената статуа на конкретното божество, а ритуалот пуџа се однесува на него.
Според хиндуистичките сфаќања, светото е се присутно и не се наоѓа само во
храмовите и осветените статуи, туку и во природата, каменот, дрвото, во планините и
реките. Повремено светото се манифестира во облик на таинствена карпа, поток или
извор, а местото за таа манифестација станува место за обожавање. Аџиите се
собираат на таквите места во текот на поволните месеци од хиндуистичкиот календар.
Тогаш настануваат митолошки приказни за чудотворната природа на тоа свето место.
Светото често се објавува и во живи суштества. Крава, мајмун, а во некои
делови дури и змија и стаорец се сметаат за свети животни и затоа им искажуваат
почит.

29
 Многу почесто се искажува почит кон мажи и жени за кои се верува дека имаат
натприродна моќ и со чија помош може да се преобрази животот на верниците и да се
обезбеди нивна благосостојба.
Семејство и општество
Кастите и поширокото здружно семејство често се клучни карактеристики на
традиционалното хиндуистичко уредување. Системот на кастите хиерархиски го
уредува хиндуистичкото општество. Секој Хиндус се раѓа во кастата на своите
родители. Традиционално кастите преставувале голема група на луѓе од иста
професија, а степенот на чистота на таа професија се одредувал според степенот на
чистотата на кастата. Браманите највисоката и најчистата од сите касти, ги одржува
ритуалите, почитта кон Боговите и проучување на светите текстови. Ови дејства се
сметаат за најчисти. На спротивниот крај на хиерархијата се таканаречените
„недопирливи„ кои поради својството „нечистотија„ врзана за нивната професија
(чистење, штавење на кожи и сл.), биле исклучени од секојдневниот општествен
живот. Меѓу овие две крајности се наоѓале голем број на други касти.
Припадноста на некоја каста определувала повеќе аспекти на нечиј живот. На
тој начин се определувало местото на живеење, дозволени односи со други луѓе,
дозволено делење на храна со други луѓе, дозволено склучување на брак со други
луѓе. Тоа резултирало со мошне ограничена општествена подвижност, посебно за
луѓето од најниските општествени скалила.
Токму како што кастата го определува нечие место во општеството, така и
положбата во здруженото (пошироко) семејство го определува нечие место во
домаќинството. Во системот на здружено семејство, често под ист покрив живееле три
дури и четири генерации, делејќи заеднички животен простор и кујна, имале
заедничка распределба на финансиски средства и ги делеле одговорностите за
одржување на домаќинството. Глава на семејството бил обично најстариот маж. Во
традиционалното хиндуистичко семејство фамилијарниот имот го наследувале
мажите. Жените ретко кога поседувале или контролирале семеен имот.
И во современото хиндуистичко општетсво преовладуваат кастите и
здружените семејства, сепак забележливи се оредени промени кои настанале
благодарение на промените во економскиот систем. Во современото хиндуистичко
општество кастата веќе не ја определува професијата на човекот, неговиот приход или
општествениот статус. Тоа посебно доаѓа до израз во градските средини каде што
современите професии и работни места им обезбедуваат на вработените извесен
степен на автономија во однос на кастинските ограничувања. Слично на тоа и системот
на здружено семејство најдобро можел да функционира додека професиите биле
наследувани, па различните генерации на едно семејство добивка за егзистенција
добивале од ист извор. Урбанизацијата и индустријализацијата донеле нови,
многубројни можности за вработување, а современите образовни институции
обучуваат на разни вештини ученици од различно потекло.

8. ЏАИНИЗАМ
Џаинизмот како посебна религија е содаден во Индија од зборот џина што
значи победник. Џини се вероучители за кои верниците веруваат дека постигнале

30
просветление и сезнаење. Нивната состојба на сезнаење значи дека нивните учења
имаат неоспорен авторитет и дека можат да им обезбедат на нивните следбеници,
џаините премин од самсара кон ослободување.
На самиот почеток од постоењето џаинизмот се поделил на две струи:
дигамбарски џаинизам кој преовладува во јужна Индија и шветамбарскиот џаинизам
во северо-западна Индија. Денес џаинизмот има многу подгрупи но повеќето од нив
се поврзани со дигамбарскиот или шветамбарскиот џаинизам. Понекогаш
историчарите на религија го поврзуваат создавањето на џаинизмот со раѓањето на
Махавира. Текстуалните докази го потврдуваат постоењето на Махавира како
историска личност која била современик на Буда.
Махавира живеел и проповедал во близина на Патна, државата Бихар од 599-
527 година п.н.е. Дигамбарските џаини веруваат дека тој умрел во 510 г.п.н.е. а
шветамбарските џаини веруваат дека умрел во 527 година п.н.е. Џаините слават 5
среќни моменти од неговиот живот: зачеток, раѓање, одрекување, просветление и
конечно ослободување (мокша).
Просветлението на Махавира е важен момент во историјата на џаинизмот затоа
што тогаш почнала неговата кариера како дваесет и четвртиот џина.
Негови први ученици биле тројца брамански свештеници, од кои двајца биле
негови браќа на кои наскоро им се придружиле уште 8 приврзаници па вкупниот број
на ученици на Махавира бил 11. Учениците на Махавира имале стотици свои ученици,
кои исто така преминале во џаинизмот.
Набрзо по смртта на Махвира, заедницата на џаинистичките испосници почнала
да се дели на групи. Бидејќи се заколнале дека нема ништо да поседуваат, тие
зависеле од милостината од верниците кои ги споделувале нивните вредности на
ненасилство и вегетаријански начин на исхрана.
Џинизмот нагло се равивал во периодите кога бил подржуван од владетелите.
Во Гуџард, кралот Ванараџа, кој бил воспитан од еден шветамбарски испосник, го
вовел џаинизмот како државна религија од 746-806 година.
Свети списи
Џаинистичките свети списи не се доволно разјаснети. Џаинизмот нема ниту
еден свет спис кој би бил рамен на пример на Библијата или на Куранот. Во текот на
историјата на џаинизмот повеќе религиски текстови биле сметани како свети. Некои се
многу стари, но многу од нив го одразуваат учењето на релативно новите светители.
Дигамбарскиот и шветамбарскиот џаинизам не се однесуваат според истиот
канон па затоа ќе ги објасниме каноните на двете најзначајни џаинистички традиции.
Дигамбарски канон. Најстариот текст кој бил прифатен во дигамбарскиот
џаинизам е „Светиот спис во шест делови„. Тој бил создаден од сеќавањата на
испосникот Дарасена, кој живеел во 2 век од нашата ера. Набрзо потоа уште еден
испосник го напишал „Тркалото за маките„. Тоа се единствените два текста што
дигамбарските џаинисти ги прифаќаат како дел од пишаната традиција. Двата текста
расправаат за природата на душата и нејзиното ослободување од самсара.
Шветамбарски канон. Овој канон бил формиран во текот на три собири на кои
постарите шветамбарски испосници го кажувале онаа на што можеле да се сетат од
усната традиција. Првиот собор бил одржан во Патна, еден век по смртта на Махавира.
Вториот собир бил одржан осум века по смртта на Махавира. Истовремено бил
одржан во Матура на север, и Валабија, на запад. Тоа довело до некои
недоразбирања, но шветамбарските џаинисти генерално ја прифатиле верзијата од

31
Матура, како прв официјален канон. Третиот собор на кој шветамбарскиот канон
конечно бил затворен, бил одржан во Валабија во првата половина на 5 век.
Шветамбарскиот канон е поделен на три дела. Првиот се нарекува „Пурва„,
предание за изгубеното свето писмо што дигамбарските шветамбарските џаинисти го
прифаќаат како авторитарно. Наредната група е наречена „Дванаесет краци„, од кој
дванаесетиот текст е изгубен.
Значаен текст што го прифаќаат и дигамбарските и шветамбарските џаинисти е
„Татвартасутра„. Овој текст бил напишан во 4 или 5 век од нашата ера. Татвартасутра
бил прв значаен џаинсистички текст напишан на санскритски и прв текст кој ги вклопил
значајните џаинистички учења во една книга.
Верувања
Голем дел од џаинистичкото учење се занимава со природата на душата и
нејзиното ослободување од ропство. Секое живо суштество има душа која е заробена
во самсара (непрекинат циклус на раѓање, умирање и повторно раѓање). За душата
заробена во самсара постои верување дека страда, дури и ако телото во кое се
реинкарнира ужива во среќен живот, бидејќи заробените души не се свесни за својата
вистинска природа, која е сезнаење и апсолутна среќа. Кога душата ќе стане сосема
свесна за својата вистинска природа, се ослободува од самсара и станува ослободена
душа (арат), која веќе не доживува инкарнации и не поднесува овоземски окови.
Џините биле арати.
Кога ќе умре физичкото тело во кое е инкарнирана ослободената душа, таа
душа постигнува мокша (состојба на апсолутна чистота и совршенство) и се нарекува
сида. Сидите не поседуваат физичко тело. Тие престојуваат во највисокиот дел од
вселената и живеат во постојано сезнание и среќа и повеќе не се занимаваат со
земските работи. Целта на спасението во џаинизмот е да се постигне мокша и да се
стане сида.
Џаинистите настојуваат да го контролираат видот и квалитетот на кармата која
се фаќа за нивните души преку религиозната практика. Затоа стратегијата за
надминување на ропството ја дава моралната рамка според која живеат џаинистите.
Џаинистите не веруваат во Бог како творец, па понекогаш џаинизмот се
опишува како атеистичко учење. Ова е погрешно толкување. Во џаинизмот
ослободените души се почитуваат како божествени суштества, така што џаинистите ги
слават нив, а особено џините. Хиерархијата на суштествата кои се достојни за
обожавање се предадени во една мантра:
Се поклонувам пред аратите
Се поклонувам пред сидите
Се поклонувам пред ачајрите
Се поклонувам пред аскетските учители
Се поклонувам пред аскетите
Овој петкратен поздрав
Што ги уништува сите гревови
Е најзначаен како најповолна работа од сите поволни работи.
Читањето на оваа најпопуларна и најмногу употребувана мантра во џаинизмот
е вклопено во повеќе обрасци на богослужење и е прифатено, со мали варијации, во
сите џаинистички секти. На прво место на обожавање се аратите, односно
отелотворени, ослободените суштества. Сидите оствариле мокша и веќе не се заниваат
со овоземските работи.

32
 Душите се вечни што значи дека неможат ниту да се создаваат ниту да се
уништуваат, па веројатно секој вид на душа доживеала секаков вид можно
отелотворување повеќе од милион пати. Токму поради тоа џаинистите ги почитуваат
сите живи суштества, верувајќи дека човек можеби бил во слична инкарнација во некој
претходен живот и дека повеќето живи суштества имаат можност да станат сида во
некоја идна инкарнација.
Џаинистите веруваат дека сите живи суштества, сеедно колку се малечки, може
да страдаат затоа што сите живи суштества имаат душа, па според тоа се свесни.
Постои верување дека нанесувањето болка на некоја друга душа доведува до
создавање на прилив на карма на сопствената душа. Ненасилството е главна етичка
вредност на џаинизмот, а тоа на џаинистите им дава углед на сочувствителни и
толерантни луѓе. Нивната определеност за ненасилство е одразена во низа на
религиски практики како што е на пример вегетарјанството.
Семејство и општество
Припадниците на џаинизмот претставуваат мала религиска група и опфаќаат
околу 0,4% од вкупната индиска популација. Џаинистички заедници има и во источна
Африка, Северна Америка и во Европа.
Џаинистичкото општество е организирано на четирикратен систем на жени
испоснички, мажи испосници, жени верници и мажи верници. Постои верување дека
тој образец го основал првиот џина, Ришаба а го зацврстиле преостанатите 23 џини.
Вклучувањето на аскетските и световните заедници на џаинистичкото религиозно
општество укажува на фактот дека двете заедници ја делат истата цел на духовно
ослободување.
Аскетските заедници се хиерархиски поделени. На дното се наоѓаат
искушениците. Духовниот поглавар и водач на некој аскетски ред се нарекува ачарја.
Искушеникот пред да стане аскет на свечена церемонија положува завети:
- Ненасилство
- Вистинољубивост
- Не земање на ништо што не е дадено со слободна волја
- Целибат
- Неврзување за земските работи
Овие завети важат и за верниците џаинисти со извесна модификација, така
наместо целибат се бара верност кон брачниот другар а за последната точка
неврзување на земските работи за џаинистичките верници значи ограничување на
богатството и поседувањето.
Најпосле искушеникот ја корне косата на главата во знак на посветеност на
аскетскиот начин на живење. Новиот преобратеник преминува во период на постење,
што се прекинува, прв пат кога ќе побара милостина. За да ги почитуваат заветите на
одрекување, испосниците немаат постојан дом, а на едно место можат да поминат
само неколку дена.
Џаинистичкото световно општество се дели на секташко и кастинско. Ретки се
интеракциите или пак брак меѓу џаинисти кои им припаѓаат на различни секти во
Индија, иако тоа е почесто во дијаспората поради зголемената потреба на
солидарност. Во Индија, склучувањето на брак помеѓу џаинисти и хиндуисти од иста
каста не е ретка појава. Џаинистичките свадби и погреби се слични на хиндуистичките.
Воздржувањето од насилство значи дека на џаинистите им е забрането да се
бават со професии кои се поврзани со нанесување на штета на други живи суштества.

33
 Богослужења и славења
Во џаинизмот постои верување дека испосниците се еден чекор на патот на
ослободувањето (мокша) од обичните верници, односно имаат постигнато повисоко
ниво на духовна чистотија. Затоа верниците ги обожуваат испосниците.
Кога обичен верник ќе сретне испосник, било да станува збор за јавна проповед
или за приватен разговор, тој го изведува обредот на обожување (гуру-вандан),
поклонувајќи се давпати до земја и изговарајќи кратка молитва. Испосникот во таква
ситуација дава благослов.
Дваесет и четирите џини биле ослободени испосници што го проповедале патот
на ослободувањето и постигнале мокша, па затоа тие се во центарот на богослужењето
а ритуалите се изведуваат пред статуата на еден од нив.
Дел од џаинистите и од едната и од другата струја не употребуваат статуи на
џини во текот на богослужењето. Тие не веруваат дека џините ја одобриле таквата
практика.
Најголемиот дел од богослужењето во храмот се врши без присуство на
верници. Еден од наједноставните обреди е даршан што подразбира зјапање во
статуата на џина со чувство на побожност и понизност. Дргиот обред арти обично се
изведува навечер и се состои од ставање на 5 свеќички на специјален послужавник –
што претставуваат пет видови на знаења. Тогаш поклониците го вртат послужавникот
во насока на движење на стрелките на часовникот пред статуата и пеат побожни
химни.
Како ослободени суштества џините ги надминале земските работи. Нив
богослужењето не ги одоброволува, ниту пак тие на тоа одговараат со давање на
услуги. Но и покрај тоа џаинистите чувствуваат огромна љубов кон џините.
Најважниот аспект на џаинистичкото богослужење е побожното чувство на
верниците без оглед на обредните обрасци и присуството или отсуството на статуа. Од
тие причини џаинистите мораат сами да го вршат богослужењето, никој друг тоа не
може да го прави во нивно име. Суштината на обредот не се подароците на верниците
кон џините (кои немаат потреба од нив), туку гестовите на одрекување од страна на
верниците.
Со станувањето аскет, џаинистот го посветува животот на духовно напредување.
Поради тоа секоја активност што испосникот ја изведува може да се опише како
побожност или богослужба. Заветите за одрекување што испосниците ги полагаат
значи дека тие веќе немаат световна улога во општетсвото.
Од петте испоснички завети најпозната е определеноста за ненасилство: да не
се повреди ни едно суштество без разлика колку е мало и беззначајно, сеедно дали со
дело, збор или со мисла, и да не им се одобруваат такви дела на другите. Испосниците
користат метла за пред себе нежно да ја исчистат земјата од инсектите да не ги
згазнат. Во текот на периодот на дождовите тие не патуваат бидејќи опасноста за да
згазнат инсект е поголема. Земањето мислостина и јадењето храна по стемнување е
забрането бидејќи огинот може да ги намами и усмрти инсектите. Џаинистичката
посветеност на ненасилство исто така подразбира искреност и почитување на другите.
Првите три матрици на учењето се воздржување на умот, телото и на говорот и
нивно некористење за нерелигиозни активности. Другите пет матрици придонесуваат
за избегнување на нанесување на штета на живите суштества со примена на
претпазливост во одењето, зборувањето, собирањето милостина, земањето и
оставањето на предмети и одењето во тоалет.

34
 Џаинистите постојано медитираат заради постигнување на смиреност на
душата.

9. БУДИЗАМ
Будизмот е религија која се сведува на учењето на својот основач Сидарта
Гаутама (на санскрит) или Сидарта Готама (на јазикот пали, на кој биле пишувани
многу од раните будистички дела), од Непал кој живеел во 6 и 5 век п.н.е. Оваа
религија е наречена по неговата почесна титула Буда (на санскритски значи
„пробуден„ или „просветлен„), па и неговите приврзаници се нарекуваат будисти.
Животната приказна на Буда се сведува на тоа дека нештата се појавуваат на
еден начин а всушност се нешто друго. Буда учел дека гледањето на нештата онакви
какви тие навистина се е начин да се надминат разните непријатности, несовршености
и пречки. Сите тие се ставени под еден ист израз дука (на јазикот пали), што во
буквален превод значело „болка„ или „страдање„. Тој учел дека кога ќе погледнеме
длабоко целиот наш живот е дука. Буда не го интересирало прашањето за Бог, а
будистичката традиција е единствена во тоа дека Бог како творец едноставно не
постои, онака како што го замислуваат на пример христијаните или муслиманите. За
будистите страдањето е резултат на нашето незнаење, неразбирање на нештата
онакви какви што се. Главната димензија на таквото неразбирање се наоѓа во нашето
поимање дека се во нашето искуство е непостојано според самата своја природа. Сите
такви нешта се менуваат, а ние најмногу.
Според будистите, секој од нас се состои од проток на свест, поврзан со
менталните содржини како што се чувствата и намерите, и од тело, што постојано се
менува. Со смртта телото исчезнува, но континуитетот на свеста што постојано тече и
нејзините ментални дејствија продолжуваат и „исткајуваат„ некое друго тело, во
сообразност со неговите добри или лоши дела (карма). Таквата реинкарнација значи
дека човекот уште еднаш е подложен на страдање (старост, болест, смрт). Тој процес
престанува со просветлението (на пали нибана, на санскрит нирвана).
Буда не објавил свој наследник. Објавил дека дарма, односно учењето треба да
биде негов наследник. Но по неговата смрт, со тек на време дошло до недоразбирања.
Во почетокот таквите недоразбирања биле поврзани со монашките правила. На крајот
биле формирани поголем број различни монашки традиции.
Махајанскиот будизам опфаќа најголем дел (56%) од сите припадници на
будизмот. Се обликувал во 1 век од нашата ера а махајна значи „големо средство„ или
„средство кое води кон големина„. Махајанскиот будизам се нарекува и северен
будизам бидејќи е распространет на север: Кина, Јапонија, Кореја, Монголија, Непал,
Северна Индија, Тибет. Махајана најпрво се појавува во вид на списи познати како
махајански сутри, во кои се тврди дека тоа се зборови лично на Буда. Суштински, она
што постепено се открива во тие списи е разликувањето на состојбата на
ослободување од страдањето (состојба на просветление) и вистинското постоење као
Буда. Да се биде Буда значи да се биде на духовно повисоко ниво од состојбата на
ослободеност од страдање. Буда има чудни спсобности со кои им помага на другите и
е совршено сочувствителен.

35
 Во суштина махајана е пат на оние што се стремат да станат буди. Постои
верување дека тоа е за доброто на сите оние суштества кои имаат свест. Тие што
даваат завет дека ќе го направат тоа се нарекуваат бодисатви (тој што е способен да се
разбуди). Махајанските извори многу детално ги разработуваат фазите на патот што
бодисатва мора да ги следи за на крајот да стане буда.
Вториот правец на будизмот е хинајана со оклу 37% од сите припадници на
будизмот. Хинајанскиот будизам се нарекува и јужен бидизам бидејќи географското
подрачје на неговото распространување се наоѓа на јужна и југоисточна Азија (Бурма,
Шри Ланка, Камбоџа, Тајланд). Втората ознака му е пали бидизам бидејќи неговите
свети списи се на пали јазиот.
Хинајанскиот будизам преставува строг монашки будизам. Кога на почетокот на
лутањата за време на монсунските дождови монасите наместо во првремени
засолништа, соградиле постојани манастири, монасите со постојано место на престој и
со цврста организација на монашкиот живот се развиваат во издвоена елита.
Целокупната стварност за нив може да се подели на психички и физички елементи -
дарма. Тие се соединуваат во постојано променливи струи (сантана). Од постојаниот
тек на овие взаемно условени елементи се состои целокупната искуствена стварност.
Спасение од тоа настапува тогаш кога ќе се запре текот на сантаната и кога појавните
елементи на дармата повеќе нема да можат да се соединуваат.
Трет по големина будистички правец е ваџрајана (тантрички будизам) со 7% од
вкупната будистичка популација. Овој правец се појавил во 6 и 7 век во Индија. Тајната
на учењето е со помош на обреди (тантра) и свети изреки и формули (мантра), може
да се помине океанот на кружниот тек на опстанокот и да се дојде до нирвана. Главни
географски подрачја на неговата распространетост се земјите на Хималаите пред се
Тибет.
Сите гранки на развиените форми на ваџрајанскиот будизам ја добиле на Тибет
ознаката ламаизам, кој потекнува од зборот лама што значи врховен учител. Според
ламаизмот големите живи лами се овоземска појавна форма на Буда, или на
бодисатва. После неговата смрт Буда или бодисатва, веднаш се инкарнира во некое
новородено момче, кој се препознава по некој посебен знак и веднаш се прогласува за
поглавар.
Далај Лама (на монголски далај значи океан на знаење), односно учител мудар
како океанот, е највисок по хиерархија во Тибетската свештеничка (теократска)
држава.
Свети списи
Во првите неколку векови будистичките свети списи биле пренесувани по устен
пат. Разни групи на монаси биле специјализирани за зачувување на разни текстови или
збирки свети списи, но се покажало дека устното пренесување (од учителот на
ученикот) било многу поефикасен начин за зачувување на зборовите на Буда. Според
една будистичка традиција, светите списи најпрво биле запишани во 1 век. Одлуката
да се забележи нешто во текот на општетсвените и политичките превирања можеби
произлегла поради стравот дека учењата можат да се изгубат поради смрт на голем
број од оние кои го проповедале (болести, војни или глад).
Текстовите кои биле кажани на Првиот собир се основа на будистичкиот свет
канон. Тие се делат на:
- Сутри (на јазикот пали: сути) – општи разговори на Буда и понекогаш учења
на неговите овластени следбеници

36
 - Винаи – текстови кои се однесуваат на организирањето и на дисциплината
на монашкиот ред
Подоцна бил додаден уште еден дел од канонот, абидарма (веројатно
„повисоко„ или „попрецизно учење„). Тој дел од канонот главно е составен од дела
што го развиваат деталниот опис на изгледот на психофизичкиот свет „каков што е тој
навистина„ кога го набљудува просветлен човек, а не како што изгледа во
секојдневната непросветлена визија.
Верувања
Будизмот е помалку низа на верувања, а повеќе пат што води од страдање кон
прекин на страдањето, од незнаење кон сочувство и мудрост. Првата покана од Буда
до монасите и монахињите кои сакале да го следат во 5 век п.н.е. гласела: „Дојдете,
живејте со свет живот за да го прекинете страдањето„.
Да се живее свет живот во будизмот подразбира начин на гледање на
стварноста и начин на дејствување во врска со тоа. Начинот на гледање на стварноста е
пред се искуствено а не метафизичко: искуство дека нешто во животот е нарушено,
погрешно, незадоволително и полно со страдање, и разбирање дека причината за сето
тоа е во непостојаноста на се.
Пораката на Буда е дека страдањето или незадоволството во животот не се
случајни, тие имаат своја причина, како и секоја друга појава, па доколку таа причина
се искорени, страдањето нема да се појавува. Причината што Буда ја утврдил бил
копнежот – егоистичниот копнеж за сетилни уживања и за самиот живот. Отстранете го
копнежот и страдањето ќе престане, оставајќи му место на ослободувањето на нибана
(на санскрит: нирвана). Тој став ги креира првите три од четирите благородни вистини:
- Благородна вистина за дука: во суштината на постоењето се наоѓа
незадоволството и непотполноста.
- Благородна вистина за создавањето на дука: причината е копнеж или жед за
сетилни уживања
- Благородна вистина за престан на дука: постои крај заснован на причината и
последицата (т.е. ако се уништи копнежот, дука не може да се појави).
- Благородна вистина на патот за престан на дука: осумстран пат.
Осумстраниот пат кон окончувањето на срадањето се состои од следното:
- Вистинско гледање
- Вистинско решение
- Вистински говор
- Вистинско дејствување
- Вистински живот
- Вистински напор
- Вистинска внимателност
- Вистинска концентрација или медитација
Сето тоа може да се сведе на три категории: моралност (на пали и санскрит:
сила); концентрација или медитација (на пали и на санскрит: самади) и мудрост (на
пали: пана; на санскрит: пранџа).
Моралноста е темел на будистичкиот пат. Таа подразбира избегнување на зло и
превземање на добри дела. Повеќето будистички верници ги следат следните пет
правила во својот живот:
- Воздржување од нанесување на зло на било кое живо суштество
- Воздржување на земање на она што не е дадено

37
 - Воздржување од недозволен полов однос
- Воздржување од лажење
- Воздржување од се што го замаглува или труе умот (како што се дроги и
алкохол).
Задачата на медитацијата е да го прочисти умот. Таа се поврзува со суштината
на пораката на Буда: дека причината на непријатноста лежи во нашиот копнеж
односно во трите негови неморални корени: алчноста, омразата и себезалажувањето.
Бидејќи според будизмот, копнежот го создаваат умот и срцето, единствен начин да го
искорениме е да дејствуваме на умот и срцето. Будизмот нуди многу методи за
медитација, но тие можат да се сведат на две главни постапки: медитација за
смирување (самата) и медитација за увидување (на пали: випасана; на санскрит
випасјана).
Будистите веруваат дека медитацијата е средство со кое алчноста, омразата и
себезалажувањето може да се искоренат и да се надминат.
Семејство и општество
Изворната покана на Буда гласела:„Дојдете, живејте со свет живот за да го
завршите страдањето„. Некои од тие што го слушнале тоа се откажале од своите куќи и
семејства за да станат монаси и монахињи. Други останале во рамките на семејството
како следбеници и верници.
Раниот будизам говорел за општество со четири слоја – монаси, монахињи,
мажи и жени лаици (световни лица) што е проткаено со меѓусебна зависност.
- Монасите и монахињите зависеле од верниците што им обезбедувале храна
и други средства.
- Верниците добивале лекции од дама (на санскрит дарма) и можност за
стекнување на заслуги (на пали: пуна; на санскрит пунја).
Концептот на заслуги потекнува од законот на дејствување (на пали кама; на
санскрит: карма), според кој од добро дело произлегуваат добри последици.
Во сите будистички заедници семејството е најважно. Но, во повеќето
традиционали будистички општества венчавката е световна церемонија. Таа е во врска
со овоземските работи и се случува без присуство на свештено лице. Не постои поим
за свет завет пред Бога бидејќи будизмот не е теистичка религија во строгото значење
на тој збор. Од иста причина, разводот во некои будистички заедници, барем пред
европската колонизација, според се бил световен чин што на сопругата и давал права
какви што западната жена можела само да сонува. Тоа се сменило под влијание на
колонијализмот, христијанството и глобализацијата. Денес некои будистички невести
во Шри Ланка носат бели венчални фустани, иако белата боја во будизмот
традиционално е поврзана со неплодноста и погребувањето. Во текот на венчавањето
се пеат верски песни а понекогаш се вклучени и монаси. Децата се дочекуваат со
радост, и покрај верувањето дека љубовта и приврзаноста се причина за болка (дука).
Традиционалната будистичка слика на држава е држава со која управува
монарх, а која се наоѓа под влијание на дама (дарма) и добива совети од санга
(монашка заедница) и притоа создава благосостојба во општеството со мудар законски
систем и економска правда – обезбедувајќи им средства за живот на сиромашните.
Ширењето на демократските модели ја измени таа слика, иако во некои земји,
монашката санга сеуште се гледа себе си како советник на државата.

38
 10. СИКИЗАМ
Сикизмот преставува спој на две религии, ислам и хиндуизам. Многу поголемо
е влијанието на хиндуизмот, а влијанието на исламот се гледа во монотеизмот,
отфрлање на многубоштвото и кастинскиот систем. Се појавува во Пенџаб пред околу
половина век, во време кога тоа општество веќе било поделено. Затоа одредени
автори сметаат дека би било погрешно да се размислува за сикизмот како за
механичка комбинација на хиндуистички и муслимански елементи, затоа што тој од
почетокот бил дефиниран како нов независен трет пат. Самиот збор Сик е изведен од
зборот „сика„ што значи следбеник, приврзаник, ученик. Основач на сикизмот е Гуру
Нанак (1469-1539) а оваа религија е расширена во 19 земји.
Учењата на Гуру Нанак се изнесени во неговите стихови, химни и подолги
поетски дела кои денес преставуваат дел од светите списи на Сиките. Се проповедало
дека спасението не зависи од посветеноста на божествената инкарнација како што е
Кришна туку од неодреденото „Безоблично едно„ и дека за оние кои сакаат да се
спасат извршувањето на кастинските обврски и браманскиот авторитет се подеднакво
бескорисни како и покорноста на алтернативите што официјално ги шири исламот.
Свети списи
Една од главните карактеристики на сикиското свето писмо е тоа што тоа се
појавило на иницијатива на десет гуруа.
Главниот свет спис на Сиките е Ади грант (вечна кнга), која преставува збирка на
изворни текстови. Ади грант започнува со Мул мантра, што ги изложува основните
поставки на сикизмот. Првите зборови се „Еден Бог„ што укажува на единственоста на
Бог. Со ова се потврдува дека Врховното суштество или Бог е „Еден без вториот„.
Ади грант го составил петтиот гуру Арџан, во 1604 година. Книгата содржи
текстови од првите 5 сикиски гуруа, заедно со делата на муслиманските и
хиндуистичките светители од средновековниот период, од кои некои и припаѓале на
најниската кастинска група (шудра). Целата збирка е забележана на писмото гурмуки
(на старопенџабски: од устата на гуруто), што се употребува и во современиот
пенџабски јазик.
Деловите од Ади грант се спомнуваат како бани (глас) и гурбани (кажување на
гуруто). Сикиските гуруа исто така го применувале изразот „дур ки бани„ (кажување од
почеток, вечно кажување), што се однесува на претпоставеното божествено потекло.
Според сикиското предание, десетиот гуру Гобинд Синг ја завршил низата на
човечки гуруа до предавање на достоинството на гуру на светата книга Ади грант, на
кои претходно му ги додал текстовите на својот татко, деветиот гуру Тег Бахадур.
Постои верување дека церемонијата на пренесување на личниот авторитет на списот
се случил пред смрта на Гобинд Синг во 1708 година. Од тој момент Ади грант се
почитува како човек – гуру и затоа се ословува како Шри гуру грант саиб.
Дасам грант е уште еден свет спис на Сиките. Содржи текстови на десетиот гуру
Гобинд Синг, како и на други поети. Дасам грант не е поставен во сите сикиски
храмови, но некои од неговите текстови се кажуваат во текот на приготвувањето на
амрит (церемонија на иницијација) и во други чинови на богослужењето.
Верувања
Главното учење на сикизмот е верувањето во единственоста на Бог. Според
поимот на единственоста на Бог, сите луѓе без оглед на нивната каста, вера, боја на

39
кожата и полот – биле создадени од еден божествен извор. Според учењето на
сикизмот, сите човечки групи биле создадени и развиле свој начин на богослужење и
религиски институции во сообразност со сопствената општествена средина.
Во сикизмот божјата природа јасно се манифестира во првиот текст на Нанак,
кај народот познато како Мул Мантра, како и во првата изјава на гуруто:„Нема
хиндуисти, нема муслимани„. Почетокот на Мул Мантра го преставува суштинското
верување на сиките. Зборовите Еден и Бог ја нагласуваат единственоста на Бог. Исто
така постои верување дека Бог е творец од кој се создала целата вселена. Бог е надвор
од карактеристиките на маж или жена. Тоа се атрибути на создавањето а не на
создателот.
Сикизмот е строго монотеистичка религија. Верувањето во Божјата инкарнација
и обожавањето идоли строго се осудуваат. Бидејќи Бог нема форма, раса, белег или
потекло не може да се поставува како идол. Бог се смета за вечна вистина без почеток
и крај.
Во сикизмот се верува дека сите во оваа вселена дејствуваат според Божјата
заповед, односно хукам. Сикиските гуруа многу често го употребуваат поимот хукам во
своите текстови за да ја опишат природата на создавањето на вселената и човечкиот
живот. Иако човечките суштества се единствени меѓу сите што ги создал Бог,
единствени дарувани со особината да разликуваат добро и зло, најзначајните аспекти
на човековото постоење, како што се раѓањето и смртта, не се во нивна контрола.
Според сикиското учење душата (атма) е бесмртна, а телото во кое таа почива е
минливо. По смртта, телото се спалува, а атма се спојува со Врховната душа или
преминува од еден во друг облик на живот, во зависност од кармата на овој свет. Како
религиски поим, терминот карма (буквално: дела, активности) ја означува
предодредената судбина на човекот. Иако Сиките веруваат во учењето за кармата, тие
човечките суштества не ги сметаат за беспомошни. Поимот џиван-мукта ги надминува
ограничувањата на кармата и ја преобразува во динамична сила. Џиван-мукта е оној
кој што е ослободен од земските искушенија како што се: копнежот, гневот, алчноста,
врзувањето и лажната гордост или его. Вториот атрубут на џиван-мукта е вербата дека
муктата (духовното ослободување, мокша) ќе се заслужи сега а не по смртта.
Догмата на сикиската религија ги опфаќа следните елементи:
Дармсал (практикуање правичност). Терминот дармсал е составен од зборот
дарм (верска, морална и општествена обврска) и зборот сал (место, престојувалиште).
Гуру Нанак ја опишува Земјата како дармсал (место на кое се практикува правичноста)
што Господ го основал во вселената. Во тој дармсал, човечкиот живот се смета за
највисока и најдрагоцена форма, како божествен подарок.
Гурпарсад (милост и благослов). Терминот гурпарсад е составен од зборовите
гур (од гуру) и парсад (од санскритскиот збор за милост, благослов, среќа), што исто
така се применува за осветената храна која е нуди на верниците на крајот на
богослужбата. Гурпасард е завршниот збор на Мул Мантра. Во овој случај гурпасард не
се однесува на ниеден гуру лично, туку на вечниот гуру (Бог). Всушност, терминот
гурпасард го објаснува начинот на кој Сиките го сфаќаат Бог.
Намсимран (медитирање на Божјото име). Поимот „нам„ (име) претставува
една од клучните догми на сикизмот. Тој ја симболизира вечната вистина или Бог се
јавува многупати како гурбани (кажувања на гуруата). Зборот „симран„ е именка
изведена од глаголот со значење да се медитира. Во секојдневното живеење поимот
намсимран се однесува на секојдневното медитирање што го применуваат побожните

40
Сики. Сосема е вообичаено да се употребуваат бројаници во текот на намсимран.
Сикиските гуруа често го употребувале поимот „нам„ за потврдување на својата вера
во Божјата сеприсутност и на своите ученици да им ја наметне дисциплината
намсамран. Тие исто така тврдат дека „нам„ е творец на се. Преку „нам„ доаѓа целата
мудрост и светлина, не постои место каде што „нам„ не е присутен.
Богослужења и славења
Сикиското богослужење се дели на индивидуално и конгрегациско. Образецот
на индивидуалното богослужење е предаден во Кодексот на дисциплина кој е објавен
во 1951 година. Дневните обврски (нитнем) опфаќаат читање на текстови од Ади грант
и правила за лична хигиена.
- Сикот треба да стане рано и да се избања а потоа да рецитира неколку
химни
- При заоѓањето на сонцето треба да рецитира една химна
- После секое рецитирање се чита сикиската молитва арда.
Богослужењето може да се врши секаде каде што е тишина, а повеќето сикиски
семејства имаат избор на химни што се рецитираат во текот на богослужењето, кои се
завиткани во платно и се чуваат на безбедно место. Многу побожни Сики исто така
имаат примерок од книгата Гуру грант саиб, која со многу почит се чува на горниот кат.
Иако секое место каде што се чува книгата Гуру грант саиб може да се нарече гурдвара
(место на обожување, светилиште, храм), семејната гурдвара е интимно светилиште и
не е отворена за јавноста.
Конгрегациското богослужење се одвива во гурдварата, една од главните
институции на сикизмот. Не постои одреден ден за богослужење, но во дијаспората
тоа се прави главно во недела. Терминот гурдвара е составен од зборот гуру а се
однесува на Гуру грант саиб и двара (порта или куќа).
Постои општ образец за богослужење кој се применува во сите гурдвари.
Богослужбата започнува со рецитирање и пеење на Аса ди вар, потоа следува пеење
на химни од светите списи. Службата завршува така што гранти (читачи на светиот
спис) рецитираат арди, а членовите на сикискта заедница стојат молкум со прекрстени
раце. По ардите на верниците им се чита произволно избрана химна од светиот спис –
што се нарекува хукам-нама (божја заповед за тој ден). Службата завршува со делење
на осветена храна на верниците, што го симболизира сикиското верување во
еднаквоста на човечкиот род.
Сикиските празници се во исто време и религиозни и културни прослави и се
делат на две категории: гурпурб (годишнина од сеќавањето на гуруто) и мела (панаѓур.
Најпознати панаѓури се Баисаки, Дивали и Хола.
Терминот гурпурб е составен од зборот гур (скратен облик на зборот гуру) и
пурб (свет или среќен ден). Постојат четири гурпурби кои ги слават Сиките во целиот
свет:
- Роденденот на гуру Нанак: 26 ноември
- Роденденот на гуру Гобинд Синг: 5 јануари
- Годишнината од маченичката смрт на гуру Арџан: 16 јуни
- Годишнината од смртта на гуру Тег Бахадур: 24 ноември
Во Индија гурпурбите се слават со носење на Гуру грант саиб процесии по
градовите и селата. Во селата светиот спис се става на украсена носилка. Процесијата ја
предводат пет посветени Сики кои носат мечеви, симболизирајќи ги „петмината
посветени„ кои во 1699 година ги посветил десетиот гуру.

41
 Празникот Баисаки се слави првиот ден од месецот баисаки во пенџапскиот
календар и има исклучително значење за Сиките. Се слави како роденден на калсата.
Во Пенџаб земјоделците ја почнуваат жетвата по празникот Баисаки.
Во сикизмот празникот Хола се слави борби помеѓу две групи на доброволци
кои ги изучувале боречките вештини.
Празникот Дивали кај Сиките се поврзува со ослободувањето на шестиот гуру,
Харгобинд од тврдината во која бил затворен од страна на могулскиот цар. Доаѓањето
на гуруто неговите следбеници го прославиле со осветлување на целиот град. Денес на
Дивали се одржуваат специјални богослужби во гурдварите, што го слават
ослободувањето на гуру Харгобинд и потврдувањето на идентитетот на Сиките.
Гурдварите во приватните куќи се украсуваат со свеќи, а се организираат и огномети.
Семејство и општетсво
Иако сикиските учења ја отфрлаат кастинската догма, кастата останува многу
важен фактор во сикиското општество. Поимот каста во својата најширока смисла дава
општи рамки според кои припадниците на разните кастински групи го органзираат
сопственото однесување во интеракцијата. Семејната заедница или проширеното
домаќинство е основна единица во рамките на сикиското општество, а нејзините
припадници се занимаваат со традиционални професии. Во рамките на семејствата
власта ја има главата на семејството, задолжително најстариот маж.
Бракот се смета за темел на сикиското општество. Сикизмот го отфрла поимот
целибат и одрекување. Тие силно се залагале за тоа Сиките да живеат земен живот
како домаќини што ги почитуваат своите обврски кон родителите, сопругата и децата.
Индискиот Закон за бракот од 1955 година им овозможува на Сиките развод. Но
во сикизмот како религија бракот се смета за духовна врска што не се раскинува
бидејќи е остварена во присуство на Ади грант. Процентот на разводи кај Сиките е
многу низок, а разводот и денес се смета за срам, особено за жената и за нејзиното
семејство.
Раѓањето на дете се смета за Божји дар, но доаѓањето на свет на ќерките
поминува незабележително, а раѓањето на синот се слави со веселби. Пенџапското
сикиско оштество е патријархално, наследството се пренесува по машка линија, а
синот го изведува погребниот обред за спасување на душите на родителите.
Во Индија, погребите се извршуваат непосредно по смртта или наредниот ден,
во зависност од тоа кога човекот ќе почине. Телото обредно се бања и се облекува во
нова облека, што претставува обред на прочистување пред палењето. Синот има
должност да ја запали кладата. Ако покојникот нема син, тогаш обредот на палење на
кладата го извршува некој од машките роднини. Во текот на церемонијата се читаат
арди (молитви) за заминатата душа.

11. ЗАРАТУСТРИЗАМ
Заратустризмот е религија која ја основал староиранскиот (персиски) свештеник
и пророк Заратустра (на грчки Зороастер), според најновите истражувања (анализа на
јазикот на пишуваните извори) околу 1200 година п.н.е. Во тој период Персија
излегувала од каменото време, па според тоа Заратустра бил првиот пророк на
светските религии а заратустризмот прва монотеистичка религија. Неговите

42
следбеници Заратустристите веруваат дека нивниот пророк бил избран од Бог за да го
прими единственото откровение што сакал да им го подари на луѓето. Тоа се содржи
во 17 –те химни кои со заедничко име се нарекуваат Гата. Пророкот очигледно изнел
повеќе нешта во своето учење, а од него е зачуван само еден дел. Учењето е изложено
во стихови за да можат зборовите полесно да се запаметат. Тие химни денес се
централен дел од богослужбата – јасна.
Верувања
Десетиот век е период на зголемена литературна активност на
заратустријанците во Персија. Биле напишани поголем број на текстови на
современиот јазик пахлави, кој се нарекува и средноперсиски јазик. Светата книга
Авеста била напишана на јазикот кој го разбирале само неколку учени свештеници.
Иако поголемиот број на текстови биле пишувани во 9 и 10 век, сепак може да се
сметаат за објава на традиционалната заратустријанска мисла. Тие го систематизираат
и разработуваат учењето на самиот Заратустра. Авеста е најсветата книга
на Заратустризмот, и за неговите следбеници има иста важност како и Библијата за
христијаните или Куранот за муслиманите. Авеста е збирка на повеќе текстови
Централно место во заратустријанската теолошка мисла завземаат силите на доброто
и злото, односно средноперсиските имиња на Бог Ормузд и ѓавол Ахриман.
Ормузд живее високо во совшена добрина и светлина, додека Ахриман
засекогаш живее во темнина, долу во бездната. Тие се во постојана борба па затоа
Ормузд го создал небесниот и материјалниот свет за да му помогнат во таа борба.
Според заратустријанското верување, материјалниот свет не е зол ни расипан бидејќи
тој е создаден од Бог, затоа тој е добар. Главни белези на злото се насилството, хаосот
и желбата за уништување.
Кога Ахриман ја видел добрата Божја творба, се обидел да ја уништи
нанесувајќи и беда, страдање болест и смрт.
Затоа според заратустризмот ниедно зло не дошло од Бога, ниту пак тие биле
дел од неговиот план. Станува збор за несреќи кои ги смислил сосема независниот
ѓавол, кој со тоа се обидува да го уништи совршенството на Божјото создание.
Откако не му успеала идејата да го уништи светот, Ахриман се обидел да избега
од светот, но сфатил дека е заробен во него. Така сега космичката борба меѓу доброто
и злото се води во арената на светската историја. Првите 3000 години по нападот на
Ахриман двете сили (доброто и злото) биле речиси изедначени. Потоа се родил
пророкот Заратустра. Со окривањето на добрата религија поразот на Ахриман бил
сигурен.
Оттогаш започнува поразот над злото. Во заратустриската мисла, сепак
победата на доброто не доаѓа веднаш и неочекувано, туку битката продолжува во
текот на 3000 години, кога Ахриман се обидува да уништи се што е добро. Во период
од 1000 години ќе бидат зачнати тројца спасители. Секој од нив ќе биде роден од
девица што забременила од семето на пророкот во езерото во кое се бањаат девици.
Затоа тие и припаѓаат на лозата на пророкот, иако ги родила девица. Секој од нив ќе
уништи дел од злото, а третиот спасител ќе ги воскресне мртвите и ќе ги повика на
страшен суд.
Во заратустријанската мисла поединецот се соочува со два суда. Еден доаѓа по
смртта кога мислите, зборовите и делата се мерат на терезија. Ако претегне доброто,
свеста на тој поединец води од Мостот кон рајот. Ако претегне злото свеста го води на
Мостот од кој тој паѓа во бездната на пеколот. Другиот суд се случува по

43
воскреснувањето.
Првенствена должност на човекот е сопственото тело да го направи дом на
Амеша спента односно на бесмртните светители. Според тоа животот на луѓето треба
да биде насочен од Добра мисла за Паведност и Побожност, која пак е насочена кон
Божјата власт, Целосност и Бесмртност – а демоните како што се насилството, алчноста
и лагата треба да се исфрлат. Правејќи го тоа, мора да ја одржуваат во рамнотежа
духовната и материјалната страна на нивната природа. Мажот мора да се ожени и да
има деца, и да се труди да ги зголемува своите стада и да ја проширува површината со
земјоделски производи. Да се остане неженет е грешно бидејќи на тој начин се
избегнува дожноста дадена од Бога.
Заратустризмот е религија која се занимава со добриот Бог, доброто создавање
и со добрината на човековиот род. Терминот што нејзините следбеници го
употребуваат е добра религија. Во неа нема догма за првиот грев, ниту пак за човекот
што со својата смрт ги спасува сите. Секој е одговорен за својот дел од космичката
борба и за својата судбина.
Семејство и општество
Во Заратустризмот се следи патријархалниот, машки општествено-религиозен
поредок во внатрешноста на семејната организација. Иако мажите се навидум
старешини на семејството, жените имаат поголема власт и влијание во него. Тие не
само што се образовани и посветени на кариерата во денешниот свет, туку и се
натпреваруваат со мажите. Во поголемиот дел од персиски домаќинства жените одат
на работа и се ангажираат околу одгледување на децата.
Персите во Индија и заратустријанците во Иран имаат организации познати
како пунчаети, односно анјумани кои дејствувале како највисоки тела во заедниците
во кои живееле енклави на заратустријанци, а кои често обезбедуваат финансиска
подршка на оние на кои им е потребна за школување, медицинска нега или за
ублажување на сиромаштијата. Заратустријанецот не само што се поттикнува чесно да
заработува туку е воспитан и великодушно да дава. Поттикнувањето на добродетелта е
главна одлика на верата и особено важна за благодета на душата во идниот живот.
Во случајот на Персите писменоста е сто процентна а 70% од нив завршуваат
студии. Но истите стандарди не важат за оваа заедница во Иран. Иранските
заратустријанци, за жал, немаат такви услови за студирање и напредување во
кариерата.
Дуализмот е суштината на заратустријанскиот вредносен систем, кој истакнува
дека лагата никако не може да биде добра и дека она што е суштински добро неможе
да се претвори во лага. Чистотата се смета за дел од светот на Ормузд, додека
нечистотијата и хаосот се сметаат за зло на Ахриман. Законите за чистота подразбираат
телесна чистота и било што не смее да ја поремети таквата состојба. Ако се работи за
рана која крвари или за менструален циклус, двете состојби од обредна гледна точка
се сметаат за нечисти. Во такви ситуации ниеден религиозно свесен заратустријанец
нема да побара пристап до светиот оган во храмот, ниту ќе го допира молитвеникот,
ниту пак ќе пали свеќа во религиозни цели.
Во традиционалното заратустријанско домаќинство постои посебен простор во
кој се наоѓа молитвената маса на која постојано гори свеќа. На таа маса се наоѓаат и
молитвеникот и кадилницата, покрај кои стои фотографија или фотографии на оние
кои умреле. Тој простор не смее да го допира никој кој не е заратустријанец, за да
биде сочувано нивото на религиозна светост. Бидејќи мирисот се смета за дел од

44
светот на Ормузд, два пати дневно, наутро и навечер, запалената кадилница се носи
низ сите простории во куќата за мирисот на темјанот да остане како симболичен
дневен благослов. Исто така, во традиционалниот дом на заратустријанците сечењето
на ноктите и пострижувањето на косата се проследени со додатни обредни дејства.
Постојат три нивоа на обредна чистота:
- Првото ниво е одврзување и врзување на светата врвца (кусти) пет пати
дневно, проследено со изговарање на соодветни молитви.
- Следното ниво е церемонијата нан, во која заратустријанецот извршува
обредно прочистување со помош на специфично бањање според упатствата
на свештеникот, кој се наоѓа во близина на просторот за бањање. Нан се
извршува пред церемонијата на посветување, пред венчавање, четириесет
дена по породувањето или ако некој верник допрел труп.
- Највисокото ниво е кога свештеникот во храмот ја извршува на себе
церемонијата барешнум, која трае девет дена и ноќи и е под строг надзор
на двајца свештеници, кои и самите мора да бидат во висока состојба на
обредна чистота.
- Главниот обред за премин е навјот, церемонија со која свештеникот го
посветува детето, помеѓу седмата и деветата година во заратустријанската
вера. На детето му се дава бела памучна кошула (судре) и света цевчеста
врвца (кусти) која му се врзува околу половината трипати. Светите судри и
кусти се носат цел живот затоа што се верува дека нивното носење му дава
на заратустријанецот единствен идентитет и му обезбедува определена
духовна заштита.
Бракот се смета за праведен чин што ја радува и ја прави среќна дури и земјата.
Сите заратустријанци, вклучувајќи ги и припадниците на свештенството, се
поттикнуваат да засноваат брак. Брачната врска се смета за договор и за света тајна, а
кога ќе се изврши по заратустријанскиот обред на венчавање, ја спојува двојката и во
физичкиот и во духовниот свет.
Последниот обред на преминување е погребната церемонија, која се прави за
да и даде утеха на душата во новата средина. Смртта за заратустризмот се толкува како
привремен триумф на злото и затоа персиските заратустријанци во Индија не ги
закопуваат, нити запалуваат своите мртви, бидејќи сите тие начини ги сметаат за
загадување, па според тоа и зло, кое е неприфатливо од теолошко гледиште. Телата се
положуваат во камена кула која е отворена кон небото, позната под името Кула на
тишината и се оставаат за да бидат изедени од птиците грабливки.
Обредот Јасна се врши за да се повика пантеонот на духовни битија кои се
познати како јазати. Во текот на литургијата се читаат 72 поглавија од Јасна, а јазатите
се вклучуваат во борбата против силите на темнината.
Бидејќи чистотата во суштина е поврзана со Ормузд, од тоа произлегува дека
нечистотијата е привремен триумф на Ахриман (злиот дух) во физичкиот свет. Во
класичната традиција загадувањето се смета како дело на злото, чија сфера на
влијание се шири на сите творби на Ормузд: небото, водата, земјата, растенијата,
животните, човекот и огнот. Заратустријанецот се учи да биде совесен и одговорен кон
сите седум творби на Ормузд. Секоја од овие творби се смета за жива, како
овоплотување на Ормузд во физичкиот свет. Затоа заратустријанецот ги слави
родендените на сите седум творби.
Заратустријанецот расте во семејство со вредносен систем кој најмногу е

45
заснован низ правилата на верата и традицијата. „Добриот живот„ подразбира
следење на патот на Вистината, но и чесно збогатување. Тоа богатство мора да се
подели со другите, па склоноста кон добротворни акции е најважна одлика на
психолошкиот склоп на заратустријанецот. Големи награди ја очекува душата на
другиот свет на оној кој на овој свет е милослив. Основата на откровенијата и визиите
на Заратустра се: добри мисли, зборови и дела, кои создаваат среќа во светот.

12. РЕЛИГИИТЕ ВО ИСТОЧНА АЗИЈА

Кинеската религија е специфична делумно поради фактот што, единствена од
големите религии, се развивала во изолација, без влијанија од другите светски
религии. Конфучијанството и таоизмот, двете од трите религии во Кина, ги развиле
своите карактеристични форми уште пред да биде воспоставен било каков посилен
контакт со остатокот од светот.
Конфучијанизмот е социјално-етичко учење и религиозно-филозофска школа
која потекнува од кинескиот филозоф и државник Конфучиј (Конг Фу Зи) од 551-479
г.п.н.е. Конфучијнизмот е латински назив на основачот на оваа религија а самите
кинези го употребуваат терминот чу чијао што значи учење на учените.
Конфучиј вршел низа на јавни служби а како политичар знаел дека реформата
на целото општество е можна само по пат на реформа на семејството и на поединецот.
Според Конфучиј, доблеста може да се научи. Бидејќи човекот по својата природа не
ниту добар ниту лош, тој може да се развие како во мудрец така и во глупак. Знаењето

46
може да ги направи луѓето доблесни.
Конфучиј ги дели луѓето на групи:
1) совршени, мудри и примерни луѓе, кои го постигнале највисокиот степен на
совршенство, како на пример стариот кинески цар;
2)племенити
3) прости или маса
Целта на конфучијанската етика е племенитоста. Од племенитиот човек се
очекува, во сите животни ситуации да покаже такт и умешност, а под тоа се
подразбира коректен однос, добро однесување, човечност и ред.
За исправно исполнување на должностите внатре во општеството важни се
петте основни односи кои се базирани на взаемност. Тоа се: односот омеѓу владетелот
и државниот службеник, односот помеѓу таткото и синот, односот помеѓу постариот и
помладиот брат, односот помеѓу пријател и пријател како и односот помеѓу мажот и
жената. Побожноста е клучниот поим кој треба да ги одреди меѓусебните односи во
државата и во семејството. Побожноста се изразува со почитување на традицијата и
обредите, високите службеници и родителите.
Конфучијанските класични мислители (ги има 13) повеќе сакаат да расправаат а
духовното воздигнување во смисла на емоционална хармонија и психичка рамнотежа
– хармонија со вистински пропорции – отколку отсуство на страст. Се разликуваат две
состојби на фундаменталниот ум, „предвозбудена состојба„(состојба пред напливот на
буење на емоциите) и „поствозбудена состојба„ (по контакт со настаните и нештата во
светот). Учењето на златната средина (образложено во Чунгјунг, една од четирите
книги кои ја преставуваат основата на конфучијанизмот) тврди дека хармонијата на
емоциите го доведуваат човекот до вселенските процеси на животот и создавањето.
Обреднто дејствување е разработено во делата на Сјун-цу кој ја изнесува
практичната страна на конфучијанската религија. Тој ја покажува моќта на исправниот
обред што е потребен за да може човековото срце, што е склоно кон правење на
грешки,да се преобрати во ум на мудрец. Сјун-цу дава образец за секојдневниот живот
кој им дава подршка на религиските и етичките идеи на Конфучиј и на неговиот ученик
Менг-це. Без обреден живот – литургиите на секојдневниот живот облагородени со
понизност и украсени со убаво однесување – не би можеле да се одржат врховните
идеи на оваа религија.
Од 2 век п.н.е. кога конфучијанизмот во Кина бил државна доктрина, секоја
држава, која е центар на едно подрачје во системот на управа на кинеското царство
имала еден храм на Конфучиј, а свештениците морале да учествуваат во редовни
церемонии во чест на Конфучиј. Салите на храмот, во кои на Конфучиј и на неговите
ученици се одавало церемонијално почитување, се нарекуваат вен миао (литература
на храмот). Во нив се наоѓа едноставна табла со неговото име и титула, пред која
службениците од јавната управа го спроведуваат ритуалното клањање. Овде се
наоѓаат и библиотеки во кои се расправа за класичните текстови.
Култот на предците за прв пат е воведен во Кина за време на династијата Чоу
(1122-325 г.п.н.е. Конфучиј ја ширел оваа пракса со своето учење за детската љубов
кон родителите, кое пропагирало дека родителите и постарите треба да се почитуваат
додека се живи.
Неоконфучијанство
Основач на неоконфучијанизмот е Чу Си (1130-1200) кој се обдел да го
реформира конфучијанизмот на своето време. Исто така тој настојува да даде

47
практична насоки за усовршување на умот. Оттука оваа школа се нарекува „учење на
принципите„ или „учење на умот„ и е насочена кон постигнување на мудрост. Чу Си
верувал дека е потребно да се мине долг напорен процес на самовоздигање и етичка
активност за да се достигне жен или зен, односно човекољубие. Тој истакнал дека
методот на испитување на нештата е најдобро средство за постигнување на таа цел.
И покрај официјалното укинување на култот на Конфучиј во 1912 година, сепак
Конфучиј до ден денес има силно влијание и ужива големо почитување во Кина
бидејќи влијаел на кинееската култура.
Таоизам
Таоистичката религија во многу нешта е спротивна на конфучијанизмот.
Конфучијанизмот настојува да ги усоврши мажите и жените во општеството. Таоизмот
повеќе сака да се одалечи од општеството со враќање кон природата. Целта на секој
конфучијанец била да стане мудрец, слуга на општеството. Целта на таоистот е да
стане бесмртен (сијен).
Таоизмот како филозофска школа и како религиски правец потекнува од
учењето на кинескиот филозоф Лао Це (604-517 г.п.н.е.), а централен поим во неа е тао
(кинески-пат). Таоистичките идеи понатаму ги развивал Чуанг Це (399-295 г.п.н.е.) кој
вели дека цивилизацијата го расипала човечкото срце и ја уништила хармонијата на
човекот и космосот. Идеалниот живот е оној кој е заснован на единството на тао. Тоа
може да се постигне единствено со празно срце, што Чуанг Це го нарекол
„изгладнување на срцето„. Чуанг Це верувал дека животот и смртта се различни
степени на космичката трансформација и дека не треба да се воодушевуваме од
животот, ниту да стравуваме од смртта, туку едноставно да ги прифатиме како
различни чекори на големиот Пат (Тао).Таоистичката религија произлегла од старата
кинеска религија. Таоистите ги обновиле верувањата во личните божества,
практикувајќи го обредот молитва и одоброволување.
Големите кинески религии од секогаш влијаеле една на друга. Во стара Кина се
воделе многу расправи помеѓу таоистите и конфучијанците. Религиската слика во Кина
станува уште покомплицирана откако во не се појавил Будизмот. И таоизмот и
кинфучијанизмот позајмувале многу од новата индиска религија. Таоистите ги
реформирале своите религиски структури, основале манастири и го напишале
обемниот какон на свети текстови, имитирајќи ги будистичките обрасци.
Големата неоконфучијанска обнова во 11 и 12 век не би можела да се замисли
без поттикот од будистичката флозофија. Тие од будистите многу научиле за
медитацијата, која ја нарекле „мирно седење„. Во текот на 16 век многу познати
религиозни мислители настојувале да ги хармонизираат трите големи религии под
парола дека трите религии се една.
Религиозните мислители се обиделе да ги спојат најдобрите карактеристики на
таоистичката и на будистичката медитација со конфучијанското чувство на безгрижност
спрема другите, во единствена кинеска синтеза. Тој вид синкретички религиски живот
е присутен и во денешна Кина. Не би било погрешно да се тврди дека повеќето
религиозни Кинези практично се смеса од сите три споменати религии.
Синкјо: Традиционална корејска религија
Корејската традиционална религија синкјо не преставува толку низа на
единствени верувања колку религиозен начин на согледување на светот и на неговата
света врска со него. Тоа некогаш се нарекувало анимизам. Како и други религии синкјо
има пет основни точки:

48
  Јас и космосот: Силите на природата што го контролираат животот и
смртта, плодноста и јаловоста, се овоплотуваат и стануваат боголики.
Овој свет е населен со духови на небото, на земјата, на водата и на
дрвјата.
 Јас и нормата: Митот за Тангун, легендарниот основач на Кореја, го
истакнува тоа чувство на норми на кои Корејците мора да се покоруваат.
Унг, синот на небото ја претворил мечката во жена. Жената мечка не
можела да најде некого за кого би се омажила. Унг го сменил својот
облик, се оженил за неа и станал татко на нејзиното дете Тангун. Како
национален празник се прославува „Денот на отварањето на небото„ во
знак на сеќавање на митот за Унг, синот на Богот на небото.
 Јас и судбината: Позајмувајќи елементи од конфучијанизмот, синкјо
наоѓа одговор во космичкиот образец, по кој небото, човечкиот род и
природата се спротивности кои меѓу себе се надополнуваат. Тие се
големите сили на Јин и Јанг. Јин е негативен, пасивен и детсруктивен.
Јанг е позитивен, активен силен и конструктивен. Додека тие принципи
заедно дејствуваат и реагираат еден на друг, се постигнува хармонија
која постојано се обновува. Јин е женско, мајка, меко, темно. Јанг е
машко, татко, цврсто, светло.
 Јас и спасението: Бидејќи таа хармонија често се прекинува, синкјо мора
исто така да му излезе во пресрет на копнежот на луѓето за спасение.
Затоа се изведуваат низа на ритуали за да се одоброволат духовите.
 Јас и врховното битие: Корејците учат за боговите од космосот.
Меѓу духовите на природата, духот на небото (Хананим) зазема посебно место.
За него се вели дека не е врховен Бог кој им е недостапен на смртниците, туку
бог што донесува сонце и дожд. Грмотевицата, сушата и другите несреќи се
негова казна за грешните. Благодарение на неговата наклоност живееме и
дишеме.
Додека во Кореја продирале конфучијанизмот, будизмот и христијанството,
синкјо не исчезнувал туку се менувал и јакнел. Од конфучијанизмот го наследил
моралниот кодекс што го одржал синкјоистичкиот култ кон предците. Таизмот и
неоонфучијанството ја засилиле магиската страна на синкјо и неговата геомантија. Од
будизмот е наследено нагласувањето на срадањето и болката, кои сега се поврзуваат
со исцелувањето и претскажувањето.
Јапонски религии
Религијата во Јапонија преставува богат збир на разни традиции со историја
долга речиси 2000 години. Многумина Јапонци искажуваат некоков вид на почит кон
повеќе религии; обично се практикува шинтоистичкото венчавање и будистичкиот
погреб, иако се чести и будистичките и световните венчавања.
Шинтоизам
Шинтоизам е поим кој се однесува на голема група религиозни постапики чии
корени се од предисториска Јапонија. Малку се знае за јапонската религија пред
појавата на единствената држава во периодот на Јамато (од 4 до 7 век), но во своите
наједноставни форми, таа била изразито анимистичка, се верувало дека
натприродната сила престојувала во природата – во планините, дрвјата и животните.
Од периодот на Јамато па наваму, царскиот двор имал средишна улога во шинтоизмот.
Се сметало дека царот е полубожество, односно внук на божицата Аматерасу.

49
Најстарите книжевни дела на шинтоистичката религија се Коџики (712 година) и
Нихонги (720 година).
Светилиштата имат огромно значење за оваа религија. Бог (ками) на
светилиштето може да биде предмет од природата, може да биде едно од божествата
кои се спомнуваат во Коџики и Нахонги или може да биде некоја историска личност.
Во светилиштата се чува некој особен предмет, за кој не се знае кој е бидејќи никој
никогаш не го видел. Различните видови на светилишта имаат и некои заеднички
карактеристики. Како прво тоа е симболичната порта која е составена од два
вертикални столба и две пречки, што го означуваат влезот во светилиштето. Внатре во
тој простор се наоѓа големо корито исполнето со чиста вода, обично покриено и
снадбено со чисти дрвени црпалки. Овде поклоникот си ги мие рацете и лицето како
чин на прочистување. Главната зграда (храмот) е составен од сала за извршување на
службата (хаиден) и главна сала (хонден), која е наоѓа зад неа. Главната сала е помала
и во неа не се влегува бидејќи таа е местото за престој на ками.
Голем дел од шинтоистичките обичаи имаат индивидуален карактер, односно
некој само ќе го посети светилиштето за да ја упати својата молба – пред патување,
пред испит, пред некој нов потфат или само поради тоа што поминувал покрај храмот.
Семејните свечености исто така подразбираат посета на светилиште. Иако не е
правило, вообичаено е да се донесе новороденче и да се читаат молитви за негово
здравје. Шинтоистички свештеници го вршат обредот при повеќето јапонски венчавки.
Особено голем број на луѓе ги посетуваат светилиштата за Нова година, особено на 31
декември и 1 јануари.
Старојапонската етика се состои од ритуална молитва, норито. Во врска со
почитувањето на предците и со свеста за крвното потекло, особено се почитуваат
послушноста, чесноста и верноста.
Можеби најважна карактеристика на шинтоистичките обичаи се празниците
(мацури), со оглед на тоа што тие преставуваат главна можност на која некое
светилиште добива смисла за сите свои поклоници истовремено. Шинтоистички
празник обично подразбира процесија или панаѓур со штандови и со придружни
приредби, па затоа привлекува голем број на луѓе. Почетокот на годината се
прославува со свеченост на жетвените молитви; 11 фебруари, свеченост за сеќавање
на поставувањето на трон на првиот цар според преданијата царот Џиму ја основал
Јапонија на овој ден во 660 година п.н.е. и денес се слави како ден на државноста на
Јапонија; 3 април, ден во спомен на смртта на царот Џиму. Свеченоста на големото
прочистување се врши на 30 јуни и на 31 декември секоја година, а свеченоста на
пробување на новиот ориз е на 17 октомври.
Јапонски будизам
Траги од историјата на јапонскиот будизам има од почетокот на 4 век кога
статуи и сутри (будистички свети списи) биле праќани од Кореја. Неговиот зачеток во
Јапонија се врзува за принцот Шотоку кој владеел од 593 до 622 година, а кој будизмот
го прифатил за национална религија, поврзувајќи го со конфучијанските идеали за
моралноста и државништвото. Во Јапонија има голем број на будистички секти. Меѓу
најпочитуваните спасителски личности спаѓаат бодисатвите Јиѕосама и Канонсама. За
Јиѕосама се верува дека особено се грижи за децата или за бебињата што умреле при
раѓање или уште во мајчината утроба. Канонсама дава многу видови на заштита и
утеха и се наоѓа на многу места, особено во просторите на храмовите на сото зен (сото
зен е еден од трите правци на зен будизмот).

50
 Јапонскиот будизам во извесна мера го превзема карактеристичниот
шинтоистички концепт на празник (мацури). Во почетокот на април, на пример, некои
будистички храмови организираат празник на цвеќето со кој се обележува роденденот
на Буда, 8 април. Друг познат празник што својот врв го доживува во будистички храм
во Токио, е празникот на 47 самураи без господар (ронин). Тие 47 јунаци се слават со
векови затоа што го одмаздиле неправедно изнуденото самоубиство на својот
господар, а потоа и самите извршиле самоубиство. Тоа е едно од класичните облици
на обредно самоубиство (харакири), што се смета за подвиг инспириран од верност на
самураите.

51