HAI ĐỨA TRẺ - CẢNH ĐÊM TỐI VÀ TÂM TRẠNG LIÊN

Thạch Lam
MỞ BÀI
Trong Tự lực văn đoàn, văn Thạch Lam chảy một dòng riêng: điềm tĩnh, nhỏ nhẹ
và truyền cảm lạ lùng. Tự lực văn đoàn hướng về tầng lớp thượng lưu, riêng Thạch Lam
cúi mình xuống những người lao động bần cùng sống trong những làng quê bùn lầy nước
đọng, những người dân nghèo thành thị lay lắt chốn phồn hoa, những kiếp người kiếm
sống bằng những nghề vất vả, tủi cực trong các khu hành lạc lắm bùn nhơ hay khu ngoại
ô nghèo khổ, buồn và vắng. Bức tranh đời sống phố huyện nghèo trong “Hai đứa trẻ” rất
tiêu biểu cho ngòi bút và tấm lòng Thạch Lam: hướng về cuộc đời, hướng về Chân –
Thiện – Mĩ từ lăng kính của một chủ nghĩa nhân đạo mới mẻ, sâu sắc với góc nhìn tâm
linh của bút pháp tâm lí trữ tình độc đáo giàu chất thơ. (Dẫn vào yêu cầu đề)
THÂN BÀI
Tiền đề phân tích chung
Thạch Lam là nhà văn có quan niệm văn chương lành mạnh, tiến bộ, có biệt tài về
truyện ngắn. Mỗi truyện của ông giống như một bài thơ trữ tình, chủ yếu thể hiện những
xúc cảm mong manh, mơ hồ trong thế giới nội tâm nhân vật, lời văn trong sáng, giản dị
mà thâm trầm, sâu sắc.
Theo Thế Uyên – cháu gọi Thạch Lam bằng cậu – thì “Hai đứa trẻ” chính là một
hồi ức không thể phai mờ về tuổi thơ vất vả lam lũ của chính Thạch Lam: “Câu chuyện
hai chị em bán hàng xén kế ga xe lửa, đêm đêm cố gắng thức đợi chuyến tàu đi qua chẳng
qua chỉ là một hồi ức. Cô chị là mẹ tôi, cậu em là Thạch Lam, khung cảnh là khi phố
huyện phía sau nhà ga Cẩm Giàng”. Có thể nói viết “Hai đứa trẻ”, Thạch Lam như sống
lại một lần nữa tuổi thơ khó nghèo, lam lũ nhưng cao đẹp của chính mình. Tác phẩm
được in trong tập “Nắng trong vườn” (1938).
* Dẫn: Cả truyện đặt trong sự tương tranh của bóng tối và ánh sáng. Ánh sáng vẫn còn
yếu thế, bóng tối đã xuất hiện và bắt đầu lấn át, đậm dần, ngập dần, lan dần và ngự trị
khắp phố huyện, nhấn cả miền quê vào biển tối mênh mông, không đáy. Mặt trời dần tắt,
còn lại ánh sáng leo lét của những còn đèn, rồi ánh sáng đom đóm, ánh sao yếu ớt…
1. Không gian phố huyện lúc đêm khuya

Đêm xuống, âm thanh như thưa thớt và mờ nhạt hơn đến mức Liên chỉ còn nghe
hoa bàng rụng xuống trên vai mình khe khẽ, thỉnh thoảng từng loạt một. Phố huyện
nghèo giờ đây chìm ngập trong bóng tối dày đặc, mênh mông “Tối hết cả con đường
1
thăm thẳm ra sông, con đường qua chợ về nhà, các ngõ vào làng lại càng sẫm đen hơn
nữa”. Từ mắt Liên, bóng tối tỏa ra ngày càng đậm đặc: đậm về sắc (“sẫm đen”), rộng về
sức lan tỏa (“Đường phố và các ngõ con dần dần chứa đầy bóng tối”), xâm lấn dần mọi
ngõ ngách, xóa nhòa mọi đường nét để đến cuối truyện thì “đêm ở trong phố tịch mịch và
đầy bóng tối” tức là nhấn cả miền quê vào đêm đen không đáy. Ta có cảm giác Thạch
Lam như một họa sĩ đầy nhiệt hứng đang phết từng nét bút lông sẫm màu lên “tấm toan”
phố huyện khiến phố huyện cứ lún dần, ngập dần vào bóng tối. Phố huyện bỗng như một
– căn – hầm – đời – sống tối tăm, chật chội hun hút, ngột ngạt đến tắc thở. Cuộc sống trở
thành một địa ngục trần gian.

Thạch Lam còn dùng ánh sáng tả bóng tối. Giữa đêm đen, phố huyện vẫn lác đác
sao: sao lấp lánh trên trời, đom đóm nhấp nháy ngoài đồng, một chấm lửa nhỏ nơi gánh
phở bác Siêu, ngọn đèn của Liên “thưa thớt từng hột sáng lọt qua phên nứa”… Ánh điện
bừng lên khi đoàn tàu lướt vội và lắng đọng nhất là ánh đèn leo lét nơi chõng tre chị Tí
được nhắc đến bảy lần: khi là “hột sáng”, lúc là “giọt sáng”, “đốm sáng”… Ngọn đèn chị
Tí không chỉ là một hình ảnh tả thực mà còn là một biểu tượng. Ánh đèn tù mù ấy gây ám
ảnh mạnh mẽ về sự đậm đặc của bóng tối và những kiếp người cũng nhỏ nhoi, tù túng
như ngọn đèn leo lét giữa biển đêm mênh mông của cuộc đời.
2. Số phận quẩn quanh, bế tắc của những kiếp người tàn
Đỉnh cao cảnh quan bức tranh chân thực về đời sống ở phố huyện nghèo – những
con người sống nhờ đêm tối bắt đầu kéo ra. Mỗi người một cách sống song đều giống
nhau ở lam lũ mưu sinh, ở vật vờ tồn tại. Họ như những diễn viên trên sân khấu cuộc đời
không đổi vai diễn. Đó là mấy đứa trẻ con nhà nghèo ven chợ cúi lom khom trên mặt đất
đi lại tìm tòi “chúng nhặt nhạnh thanh nứa, thanh tre hay bất cứ cái gì có thể dùng được
của các người bán hàng để lại”. Hình ảnh những đứa trẻ con ngây thơ cúi đầu tìm kiếm
những vật dụng nhỏ nhoi vô nghĩa lý đem lại cho người đọc cảm nhận: dường như gánh
nặng cuộc đời cũng đang đè nặng lên đôi vai chúng. Cái vô tư, hồn nhiên, tinh nghịch
vốn có ở những đứa trẻ đã sớm mất đi bởi đời sống khốn khổ, tàn tạ nơi phố huyện. Đó là
chị Tý “đi mò cua bắt tép, tối đến chị mới dọn cái hàng nước”. Cái cửa hàng của chị
cũng nghèo nàn như cuộc đời của chị. Nó chỉ là một cái chõng tre, một tí đồ điếu đóm, tất
thảy vừa một chuyến đầy xách tay của chị và thằng cu bé “chả kiếm được bao nhiêu,
nhưng chiều nào chị cũng dọn hàng, từ chập tối cho đến đêm”. Cùng với số phận của chị
Tý là số phận của bác Siêu với gánh hàng phở leo lét ánh lửa. Đó là thứ hàng dù ngon
nhưng “là một thứ quà xa xỉ” với người dân phố huyện cho nên “bóng bác mênh mông
ngả xuống đất một vùng và kéo dài đến tận hàng rào hai bên ngõ”. Sự kéo dài của cái
bóng dường như cũng là sự kéo dài của nỗi buồn, sự bế tắc tàn tạ trong cuộc đời bác. Gia
đình bác xẩm thì “ngồi trên manh chiếu, cái thau sắt trắng để trước mặt […] Thằng con

2
bò ra đất, ngoài manh chiếu, nghịch nhặt những rác bẩn vùi trong cát bên đường”,
thoang thoáng “mấy tiếng đàn bầu bật trong yên lặng” càng gợi lên cảm giác đơn điệu
hiu hắt. Hai chị em Liên với “cửa hàng tạp hoá nhỏ xíu mẹ dọn ngay từ khi cả nhà bỏ Hà
Nội về quê ở vì thầy Liên mất việc”, hôm nay là phiên chợ mà bán hàng cũng chẳng ăn
thua gì, cô trở thành người con gái đảm đang và dường như phải sớm lo toan, già đi trước
tuổi. Ám ảnh nhất là hình ảnh cụ Thi, một bà già hơi điên cùng tiếng cười như khóc tắt
dần trong ngõ vắng đã đưa một nét hoang dại vào bức tranh phố huyện khiến đời sống
buồn bã đến rợn người.
Tất cả những con người phố huyện đều bị nhấn chìm vào nhịp sống cùn mòn,
nhàm lặp, ngưng tắc – một thứ nhịp điệu đủ khái quát sâu sắc trạng thái sống vô nghĩa,
lún sâu vào sự mòn mỏi không đổi thay, dìm chết mọi niềm vui, hi vọng. Đời sống phố
huyện được cảm nhận như một trống rỗng. Chính cái buồn chán, nhàm chán đã đẩy cuộc
sống đến trạng thái trống rỗng và trống rỗng là điểm đỉnh của nhàm chán và buồn chán.
Xuân Diệu từng gọi cuộc sống ấy là “ao đời phẳng lặng”, Huy Cận thì bật ra tiếng thở
dài:
Quẩn quanh mãi giữa vài ba dáng điệu
Tới hay lui vẫn chừng ấy mặt người
(Quanh quẩn)
3. Diễn biến tâm trạng của Liên
Trên nền trời cuộc sống tăm tối nổi bật hình ảnh hai đứa trẻ nhỏ nhoi đáng thương
như bị giam cầm trong bóng tối. Từ khi nhà Liên dọn ở Hà Nội về đây, từ khi có cái cửa
hàng này, đêm nào Liên và An cũng phải ngồi với cái tối của quang cảnh phố chung
quanh khiến “Đêm tối đối với Liên quen lắm, chị không còn sợ nó nữa”. Bằng tất cả sức
sống của một tâm hồn trẻ thơ tươi sáng, Liên đã không chịu khuất phục cái bóng tối dày
đặc kia. Ánh mắt em luôn thiết tha kiếm tìm những nguồn sáng. Có lúc cô bé ngước lên
bầu trời đêm thăm thẳm để chiêm ngưỡng “hàng ngàn ngôi sao ganh nhau lấp lánh”, có
lúc Liên tìm về những với những ngọn đèn gần gũi ấm áp xung quanh: đèn dây sáng
trong hiệu khách; vầng sáng nhỏ tên chõng hàng chị Tí... Thậm chí Liên nâng niu đến cả
từng hột sáng lọt qua khe liếp. Tâm hồn em như một mầm cây khỏe khoắn luôn hướng về
nơi có ánh sáng.
Cùng với nỗi xót xa trong cuộc sống vất vả nghèo khó cơ cực của những người
dân phố huyện, cô bé Liên còn cảm nhận cả sự bế tắc tù đọng trong kiếp sống của họ. Họ
bị giam cầm trong giữa cái ao đời quẩn quanh tăm tối không ánh sáng không tương lai.
Cái nhìn của em thấm đượm niềm thương cảm sâu xa chừng ấy người ngồi lặng trong

3
bóng tối như đang mong đợi một cái gì tươi sáng hơn cho. Liên hồi tưởng về kỉ niệm tuổi
thơ tươi sáng trước đây ở Hà Nội. Liên và An ngửi thấy mùi phở thơm và nhớ lại khi ở
Hà Nội “chị được hưởng những thứ quà ngon lạ như thế… được đi chơi Bờ Hồ, uống
những cốc nước lạnh xanh đỏ”. Liên bâng khuâng nhớ về “Hà Nội nhiều đèn quá, tạo
nên một vùng sáng rực và lấp lánh”. Nhưng giờ đây, ánh sáng ấy chỉ là bóng mờ kí ức
trong đêm.
4. Thông điệp của Thạch Lam – giá trị nhân đạo
Qua truyện ngắn, Thạch Lam muốn bộc lộ những ý nghĩ kín đáo, nhẹ nhàng nhưng
thấm thía biết bao cho tâm hồn người đọc. Tác giả muốn bày tỏ nỗi niềm xót thương đối
với những kiếp người nhỏ bé vô danh, không bao giờ biết đến ánh sáng hạnh phúc. Trong
xã hội cũ, có biết bao con người như thế. Họ phải sống cuộc đời tẻ nhạt vô nghĩa, đến
trong mơ cũng không biết mơ gì hơn một chuyến tàu đêm vụt qua phố huyện tiêu điều,
lụi tắt của cuộc đời mình. Cuộc sống của họ cũng sẽ “mốc lên, rỉ đi, mòn ra, mục rữa”
trong tăm tối đói ngèo, buồn chán nơi phố huyện và nơi đất nước lầm than nô lệ. Qua đó
Thạch Lam đồng thời cũng muốn đánh thức, lay tỉnh những tâm hồn đang uể oải, lụi tàn
ngọn lửa của lòng khát khao được sống một cuộc sống có ý nghĩa hơn, khao khát được
thoát ra khỏi cuộc sống tăm tối, tù đọng, mòn mỏi đang muốn chôn vùi họ.
* Nghệ thuật chung:
“Hai đứa trẻ” có cốt truyện đơn giản, nổi bật những dòng tâm trạng chảy trôi,
những cảm xúc, cảm giác mong manh mơ hồ trong tâm hồn nhân vật. Bút pháp tương
phản đối lập giữa những mảng sáng – tối khiến mỗi lúc đốm lửa bùng lên, bóng tối dạt đi,
người đọc lại có cơ hội quan sát một cảnh tượng trong bức tranh đời sống hay phố huyện
hay một góc tâm tư hai đứa trẻ. Bút pháp tâm lí trữ tình đặc sắc của Thạch Lam lắng
đọng trong người đọc một chất thơ lặng lẽ và đằm sâu, chọn cõi tâm linh bí ẩn của con
người làm đích khám phá, ngòi bút Thạch Lam tả ít gợi nhiều. Lời văn Thạch Lam giản
dị mà uyển chuyển, gọn gàng mà mềm mại, giàu hình ảnh. Chữ đã hết mà dư âm không
dứt, có một cái gì đó cứ xôn xao, tha thiết mãi…
KẾT BÀI
Lúc gần chết, Thạch Lam bảo chị: “Đẩy em lên cao tí để em nhìn thấy cây liễu”.
Con người ấy, đến phút cuối đời vẫn khao khát cái đẹp, khao khát sự sống. Truyện ngắn
“Hai đứa trẻ” ra đời từ niềm khao khát ấy. Chị em Liên khao khát, người dân phố huyện
khao khát, và ắt hẳn cũng là khao khát của Thạch Lam. Con người luôn có nhu cầu vươn
lên khỏi bùn đất và bóng tối dưới chân mình. “Hai đứa trẻ” của Thạch Lam là một thiên
truyện khích lệ con người đi tìm ánh sáng, đi tìm cái đẹp, đi tìm sự sống như thế.

4
5