44
___ NHỮNG
VẤN ĐỂ
BÁCH KHOA
THƯ
BIÊN SOẠN Từ ĐIỂN BÁCH KHOA
TRANG PHỰC CÁC DẦN TỘC VIỆT NAM
Tàm tàt: Hiộn nay nước ta chưa có cuốn tù điền bãch
khoa nào dành cho đoi tượng trang phục cùa 54 thành
phần dân tộc trên tânh thổ Việt Nam. Bài viết cùa tập
trung tìm hiêu về các khái niệm trang phục và trang
phục các dân tộc ờ Việt Nam; cùng sự khái quát tinh
hình nghiên cửu về vấn đe trang phục các dàn tộc. qua
đố, cũng nêti ra những nguyên tắc, thể lộ biên soạn,
nguyên tắc lựa chọn mục từ, báng mục từ và mô hình
câu trúc vi mô cũa Từ điên bách khoa trang phuc các
dân tộc Việt Nam.
Từ khóa: Từ điền bách khoa, trang phục, trang phục
dân tộc Việt Nam.
Abstrack: At present, there is no encyclopedia of 54
ethnic groups' costumes in Vietnam. The article
focuses on the conception of costumes and costumes
of ethnic minorities in Vietnam, outlines the research
situation of ethnic groups' costumes. Additionally, the
article also presents the principles and rules of
compilation, principles of selecting entries, alist of
entries and microstructure of The Encyclopedia of The
Vietnamese ethnic groups ’ costumes.
Keywords: Encyclopedia, costume, the Vietnamese
ethnic groups'costumes.
1. Đặt vấn đề
Trang phục, một giá trị văn hóa đặc trưng,
cơ bán của con người trong quá trình sinh tồn
và phát triền. Trang phục các dân tộc ở Việt
Nam là nét văn hóa độc đáo, mang bàn sắc đặc
* NCS. ThS ■ Viện Từ điển hoe vả Bách khoa thư Viột Nam: Email: aanìellequyer>@giriaii com
** ThS - Viện Từ diễn hoc và Bách khoa thư Việt Nam.
NHỮNG VÃN ĐÊ BÁCH KHOA THƯ
LẠI THỊ TỐ QUYÊN * - LÊ THANH HÀ **
thù riêng của từng dân tộc. Trang phục các dân
tộc là minh chứng cho sự phát triển kinh tế - xẫ
hội, mỹ thuật - kỳ thuật, phong tục - tập quán,...
cùa các tộc người: cũng lả kênh thông tin cơ
bàn đẻ nhận diện văn hóa. các vẩn đề lịch sừ,
quan hệ xã hội góp phẩn tạo nên diện mạo vẫn
hóa phong phú và đa dạng của 54 dân tộc. Qua
nghiên cứu, chúng tôi nhận thấy hiện nay chưa
có công trình bách khoa thư (từ điền bách
khoa, bách khoa toàn thư) về lĩnh vực trang
phục các dần tộc ở Việt Nam; do đó việc biền
soạn Từ điên bách khoa trang phục các dãn tộc
Việt Nam là thực sự cần thiết, nhăm cung cấp
còng cụ tra cứuvề nội dung này.
2. Giải quyết vấn đề
2.1. Khái niệm về trang phục và trang
phục các dân tộc Việt Nam
Trang phục là một khái niệm được cấu
thành bởi hai thành tố là y phục (các loại quần,
áo, váy, khăn, mũ, tất dày, dép, guốc,—) và
trang sức (vòng, lắc, hoa tai, ưâm cài. nhẫn....);
mồi thành tố này cùa trang phục được tạo ra bời
các chất liệu, vật liệu, phương thức tạo tác, kỹ
thuật ché tác rất đa dạng và phong phú. Bới thế
mà việc tim hièu và nghiên cứu đảnh giá trang
phục cũng phải dầy đủ các yếu tố về kiểu dáng,
TỪ ĐIẼN HỌC & BÁCH KHOA THƯ, số 5 (67), 9-2020
màu sắc, chất liệu, họa tiết và thấm mỳ. Trang
phục cùng là nhu cầu vật chắt quan trọng trong
đời sống cùa nhàn dàn. Có nhiều cách đế phàn
loại trang phục, theo giới tính có: trang phục
nam giới, trang phục nữ giới; theo lứa tuồi có:
trang phục trè em, trang phục người lớn; chia
theo văn hóa học, lịch sử, dân tộc học thì có:
trang phục cưng đình, trang phục binh dân, trang
phục truyền thống, trang phục hiện đại, lễ phục,
võ phục,...; phân theo xă hội học thì có trang
phục người giàu, trang phục người nghẽo; theo
nhu cầu sừ dụng ihì có: hang phục hàng ngày,
trang phục công sở, trạng phục lao động, trang
phục bảo hộ, trang phục thường ngày: theo thời
tiết là: trang phục mùa hê, trang phục mùa
đông,... Chức năng thông thường cùa ưatig phục
là che phủ cơ thè, bảo vệ các bộ phận bên trong,
ngoài ra nỏ còn có chức năng thầm mỹ, túy theo
cách lựa chọn trang phục mà tâng thêm ve dẹp
của người mặc. Trang phục mang trong nó giá trị
văn hóa vật thè (cũng với kiến trúc, công cụ lao
động, phương tiện sản x.uất, vũ khi,...), không
chỉ vậy trang phục còn Ịà một giá trị vân hóa vật
thế đặc biệt khi nó gắn chặt với con người (từ
khi con người sinh thành đến khi từ giã cõi đời)
nên nó cũng chứa đựng nhiều giá trị văn hóa phi
vật thê (thâm mỹ, tín ngựỡng, giá trị tinh (hẳn,...);
đông hành cùng với cá nhân lẫn cộng đồng
người qua các thời kỳ' lịch sử.
Trang phục dân tộc là sự thế hiện trình độ văn
hóa cùa mỗi người, và trang phục cùa dân tộc sẽ
thê hiện giá trị văn hóa cùa cá cộng dòng dàn lộc
đó; hang phục dân tộc qua từng thời kỳ còn là sự
phản ánh về ý thức và giá trị sáng tạo văn hóa
cùa dân tộc. Như vậy trang phục dân tộc cùng là
biếu hiện cùa tinh thằn dân tộc. mỗi nước có một
quá trình phát triền trang phục xuất phát từ những
đặc điểm lịch sử, địa lý, kinh tế, vãn hóa..., một
nước càng nhiều thành phần dân tộc, thi hình
thức trang phục càng phong phú, đa dạng. Yếu tố
kinh tế xã hội chi phổi đến kiều dáng, giới linh,
chủng loại, thành tố, sắc thải trang phục dân tộc ờ
Việt Nam, do đó trang phục dân tộc là sàn phẩm
và cũng là điều kiện phán ánh các giá trị văn
hóa xả hội. Trong hệ thống tri thức, trang phục
dân tộc là thành tố quan trọng cho việc nhận
45
diện các tri thức văn hóa, lịch sư quốc gia và
cộng đông cảc dần tộc. Mồi dàn tộc cũa nước
ta có một quá trình phát triền trang phục dân
tộc truyền thống xuất phát từ những đặc điểm
riêng biệt, do dó mà hình thức trang phục dàn
tộc rât phong phú và đa dạng.
22 Cáct^àâtcửuvềtnotgphụidân^c ViệtNam
Các nghiên cứu vè trang phục dân tộc đã
dược các học già quan tâm, tiếp cận trên nhiều
bình diện chức năng, kỹ- thuật, mỹ thuật, giá trị
văn hóa vật thê hay phi vật the. Tuy vậy, chưa
có công trình nào dưới dạng từ đicn bách khoa
chủ đê trang phục các dân tộc Việt Nam. Từ
trước đẽn nay, nghiên cứu về vẩn dề này, được
chia thành hai nhóm chính. Nhóm 1 là cảc
nghiên cứu về trang phục Việt Nam nói chung,
tiêu biểu có các công trình:
Trang phục Việt Nam cũa tác giã Đoàn Thị
Tình, cuốn sách đã giới thiệu khái quát và hệ
thõng hóa các vân đề về trang phục dân tộc cùa
người Việt, chù yếu là người Kinh từ thời kỳ
các vua Hùng dựng nước đến thời hiện đại
ngáy nay. Cuôn sách cũng có nhửng nghiên
cứu chuyên sâu về trang phục trong lề cưới, lễ
hiên, trang phục tôn giáo,...
Trang phục Tháng Long Hà Nội do Đoàn
Thị Tình biên soạn, còng trình đã tìm hiểu vã
nghiên cứu chuyên sâu về lịch sừ hình thành,
phát triẻn cũng như sự biến đồi (rong cách mặc
cũa người Thăng Long - Hà Nội qua các giai
đoạn lịch sử. Tác giũ đã căn cứ vào điêu kiện
sinh hoạt và môi trường sổng của con người tại
đây mà thây được tính tất yếu về kiều dáng,
họa tiết trang tri cùa trang phục cung đình,
trang phục quan lại, trang phục bình dân.
Cuốn Ngàn năm áo mũ của Trần Quang
Đức đã trình bày chi liêt về tồng quan trang
phục Việt Nam trung toàn bộ thời kỳ' phong
kiên từ năin 1009 - 1945, tập trung chù yếu vào
nhóm văn hốa trang phục cung đỉnh qua các
thời kỳ’ lịch sừ. Đặc biệt, cuốn sách cùng có
những miêu tả, khảo cứu về một số trang phục
dân tộc thiêu số ờ nước ta.
Nhóm 2 là các nghiên cứu chuyên khảo về trang
46
phục dân tộc, có thế nêu ra các công trình như:
Trang phục các dán tộc Việt Nam do Bảo
tàng Dân lộc học Việt Nam biên soạn, sách
chuyên khao về trang phục của 54 dân tộc trên
lành thổ nước ta, nội dung nói vê tên gọi chính
thức, dân số, địa bàn cư trủ và đặc biệt là vế
trang phục truyền thống eũa cùa các dân tộc.
Trang phục các lộc người nhóm ngôn ngữ
Mân - Khmer do nhóm tác gìá Đỗ Thị Hòa,
Nguyễn Thị Ngân, Lê Mai Oanh, Nguyễn
Cành Phương biên soạn, sách đã nghiên cứu
khái quát vể nhóm ngồn ngữ Môn - Khmer và
môi trường hình thành nguồn nguyên liệu căt
may trang phục cúa nhóm này, bên cạnh đó lằ
tim hiểu trang phục cụ thề của lừng dàn tộc
trong nhóm và đưa ra những giá trị lịch sử, văn
hóa trong trang phục cún các tộc người Irons nhóm.
Trang phục các tộc người thiêu sô nhóm
ngân ngừ Việt Mường và Tày Thái, do nhóm
Dỗ Thị Hòa, Ma Ngọc Dung biên soạn là tập
hợp những nghiên cứu về trang phục từng dân
tộc nhóm ngôn ngữ Việt - Mường và Tày -
Thái, để đúc kết về những nét giá trị (hẩm mỳ
trong trang phục cùa các dân tộc nhóm này.
Trang phục các lật' người nhỏm ngôn ngữ
Tạng - Miến do Đồ Thị Hòa chù biên đẫ tìm
hiểu và phân tích vị tri của trang phục trong
đời sổng xà hội và tộc người vả các yếu tố tạo
nên trang phục các Tồc người nhóm dân (ộc
thiều số Tạng - Miến.
Trang phục truyền thống các tộc người
nhóm ngôn ngữ Nam Dào và việc hào tôn giả
trị ván hòa trang phục cùa tác già Ma Ngọc
Đung có nội dung chinh nghiên cứu về những
đặc điểm cơ bân trong trang phục truyền thống
các tộc người nhóm ngôn ngừ Nam Đâo, từ dó
phân tích những giá trị lịch sữ và văn hóa cùa
trang phục và mối quan hẹ tộc người. Trang
phục truyền thong cùa các dân tộc Việt Nam
trong cộng đồng các dân lộc Việt Nam.
Trang phục truyền thòng cùa các dàn tộc
Tiệt Nam (2013) của nhổm Đăng Trường, Hoải
Thu biên soạn ỉà cuốn sách tuyển chọn, giới
thiệu trang phục cũa 46 trên 54 thành phẩn dân
tộc trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam.
NHỮNG VÃN ĐỀ BÁCH KHOA THƯ
Trang phục truyên thống các dân lộc Việt
Nam (2014) cùa tác già Ngô Đức Thịnh là
những phác hụa về trang phục truyền thống cùa
người Việt qua các thời đại của nhìểu thành
phần dân tộc Kinh, Mường, Thái, Tày - Nùng,
Dao, Hmông, nhóm Tạng - Miến, Chăm.
Khmer, Hoa và một vài dân tộc ờ miền núi
phía Bắc, Tây Nguyền; thõng qua các trang
phục là một so cái nhìn tông quát về sẫc thái
(ộc người và địa phương, văn hóa học.
Nhìn chung, các công trình nghiên cứu vê
trang phục dân tộc nói chung khá nhiều, phong
phú và đa dạng; nhưng chưa có công trình (từ
điển bách khoa, bách khoa toàn thư) nào nổi
riêng dể tổng hợp và tra cửu các tri thức về
trang phục các dân tộc ờ Việt Nam.
2.3. Xây dựng nguyên tấc thể lệ, bảng mục
từ và cấu trúc vi mô cửa “Từ điền bách khoa
trang phục các dân tộc Việt Nam”
về nguyên tắc lựa chọn mục từ theo ti lệ
hợp lý, cân đối giữa các chù đề. theo nguyên
tắc hình cây (mục từ gốc, mục từ nhánh cap độ
1, mục từ nhánh cấp độ 2). Các tiêu chi lựa
chọn mục từ gồm có:
- Các mục từ về khái niệm trang phục. Ví
dụ như: Áo, Quân, Váy. Khăn, Vòng,...
- Mục từ trang phục câc dân tộc ớ Việt Nam
gom: mõi dàn tộc một mục từ về trang phục,
mục từ chung íiền quan đến bang phục. Ví dụ:
Áo bà ba, Ao cùa nam giới, Dép cao su,...
- Trang phục là lĩnh vực phong phú, mỗi
dân tộc đều có những bang phục truyền thống
đặc trưng riêng biệt thề hiện được dời sống tinh
thần, văn hóa cùa họ; và thành phần dân tộc là
khá phức tạp với nhiều nhóm khác nhau, trang
phục cũng khác nhau, nên khi biên soạn sỗ đê
cập đến nhiều nhóm, ngành trong dân tộc đó.
- Chọn một mục từ, một cụm từ trang phục
phải khái quát được nội dung, đại diện được
cho chủ đe cùa mục từ. Từ hoặc cụm lừ trang
phục phâi có tính quy phạm, tính chuẩn mực.
tính thông dụng, tính nhân dân và dề nhận biết.
- Cách thức sắp xếp thứ tự các từ trong mục
từ theo vần ABC.
TỪ ĐIÊN HỌC & BÁCH KHOA THƯ, SỐ 5 (67), 9-2020
- Lựa chọn mục từ cỏ thề được dựa vào các
nguồn tài liệu khác nhau như: từ điển, sách
giáo khoa, sách chuyên đề,...
về thể lệ biên soạn và báng mục từ của Từ
điển bách khoa trung phục các dân lộc Việt Nam:
Nguyên tắc biên soạn yêu cầu việc sứ dụng
nguồn tư liệu đâm bào tính cập nhật, tin cậy,
chinh xác. Nguyên tấc, thề lệ biên soạn đâm bào
những tri thức đưa vấo một mục từ theo đúng cấu
trúc vi mô, văn phong từ điền ưong sáng, giàn dị,
dễ hiểu, ngắn gọn, xúc tích, rỗ ràng; văn vô nhân
xưng; có ghi chú dẫn nguồn minh họa, hĩnh ành
đẹp, rõ ràng, cụ thể, đảm bão về nguồn gốc xuất
xứ. về mặt chính tái phổi đúng chuấn; đăm bão
tính thầm mỹ; đâm bão tính lịch sứ, đúng theo
quy tắc chính. Sau khi lựa chọn mục từ xong sẽ
chuyển đến phần xây dựng báng mục từ chính
thím, gồm khoảng 150 mục từ về trang phục các
dân tộc Việt Nam hỊện nay, dược xếp theo vần
ABC. Sau khi đã xác định được những nội dung
trên, tiến hành biên span mục từ mẩu về lĩnh vực
trang phục dân tộc ờ Việt Nam.
về cấu trúc vi mồ của mục từ, cụ thể như sau:
- Tên mục từ
- Nội dung mục từ gồm:
+ Các tên gọi kliác (viết chữ thường, in nghiêng)
cua các dân tộc về đầu mục từ đang biên soạn,
+ Giải thích khái quát: ưang phục hay trang
sức như thế nảo (cùa dân tộc gì đối với mục từ
là đặc trưng cúa 1 dân tộc)
i- Chát liệu tạo ra (rang phục
+Cấu tạo, kiểu cách, hoa vằn trang trí trang phục
+ Cách sữ dụng và sư dụng trong dịp nào
+ Phụ kiện, trang sức kèm theo,...
3. Kết luận
Việt Nam là một quốc gia đa dán tộc. Hiện
nay, nước ta có 54 dân tộc cùng tồn tại, sinh
sống. Xuất phát tử nhu cầu cùa sự nghiệp công
nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nưỡc và chủ động
47
hội nhập quốc tế, nước ta đang can phải phô
biến kiến thức về tât cá các ngành và kỉến thức
cùa tẩt cả các lĩnh vực tới mọi người dàn, mọi
miền trên cả nước về nền văn hóa đa sắc mảu
cùa mọi tộc người Việt Nam và trang phục dân
tộc là một trong nhũng nét văn hóa độc dáo,
mang bán sắc đặc thù cùa từng dân tộc.
Một nong nhưng công cụ quan trọng trong
việc tổng hợp và phồ biến kiến thức đó là các
loại từ điền và bách khoa toàn thir. Qua nghiên
cứu có thế nói rằng, hiện nay chưa có công trình
(từ điền bách khoa, hách khoa thư) về lình vực
trang phục các dân tộc ờ Việt Nam, việc triên
khai biên soạn cuốn Từ điền bách khoa trang
phục các dân tộc Việt Nam là điều cần thiết, vừa
mang lính khoa học lại mang tinh thực tiễn cao.
TÀI LIỆU THAM KHẮO
[1] Báo tàng Dần tộc hợc Việt Nam, Trung phục các
dân lộc Việt Nam, Bào tàng Dân tộc học, Hà Nội, 2004.
[2] Ma Ngọc Dung (Chú biên), Trang, phục cớc rộc
người thiểu số nhóm ngôn ngữ Việt Mường và Tày
Thái, Bão tàng Văn hóa các dân tộc Việt Nam, 1 hái
Nguyên, 2000.
[3] Ma Ngọc Dung (Chú biên}, Trang phục truyền
thong các tộc người nhóm ngớn ngữ Nam Đán và việc
hào tôn giá trị văn hóa trang phục, Nxb. Văn hỏa
thông tin, Hà Nội, 2014.
[4] Tran Quang Đức, Ngàn nám áo mù; Lịch sữ trang
phục Việt Nam giai đoặrt 1009 - 1945. Nxb. Thế giới,
Hà'Nội, 2013.
[5] Dồ Thị Hòa (Chú biên), Trang phục các lục người
nhóm ngân ngữ Tạng - Mien, Nxb. Văn hốa dân tộc,
I là Nội, 2004)
[6] Dố Thị Hòa (Chú biên), Trang phục các tộc người
nhóm ngôn ngữ Món - Khmer. Nxb. Văn hóa dân tộc,
Hà Nội, 2008
[7] Đoàn Thị Tinh, Trang phục Việt Nam, Nxb. Nlỷ
thuật, Há Nội, 2006.
(8] ỉ)oàn Thị Tình, Trang phục Thăng Long - Hà Nội.
Nxb. Hà Nội, Hà Nội, 2010.
[9] Ngô Đức Thịnh, Trang phục truyén thủng các dân
tộc Việt Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà. NỘI. 2014,
(10] DSng Trường, Hoài Thu, Trang phục truyền
thống cùa các dán tộc Việt Nam, Nxb. Văn hóa thóng
tin. Hà Nội, 2013.