2.

POSTANAK, VRSTE TLA I OSNOVNI POKAZATELJI TLA

2.1 POSTANAK TLA

Tlo je nastalo kao posljedica raspadanja Zemljine kore pod uticajem tektonskih pomjeranja,
djelovanjem vode, temperature i vjetra, te drugih najčešće sporih i dugih procesa i faktora.
Faktori koji su doveli do formiranja tla su:

a) raspadanje i dezintegracija prvobitnih stijena;

b) transport raspadnutog materijala;
c) sedimentacija – taloženje transportovanih čestica.

2.1.1 RASPADANJE MATERIJALA

Sva tla koja se nalaze na površini Zemljine kore nastala su raspadanjem čvrstog stijenskog
masiva. Zemljina kora sadrži od 25 do 50 km tla i stijene. Tlo se rijetko gdje pojavljuje ispod
dubine od oko 300 m. Geološki staro tlo je obično kruto i čvrsto, dok je mlađe tlo meko i
slabo te se rijetko pojavljuje ispod dubine od oko 30 m.

Raspadanje čvrstog stijenskog masiva se obavlja pod uticajem mehaničkih i hemijskih

faktora.

U mehaničke faktore spadaju:

Tektonske sile uzrokuju pojave geoloških oblika bora, rasjeda i navlačenja. Kod boranja
deformacije preoblikuju masiv, pri čemu se stvaraju pukotine koje se otvaraju na mjestima
rastezanja, gdje nastupa otkidanje i usitnjavanje materijala, a u zonama pritisaka drobljenje
masiva, Slika 2.1 (a). Na rubovima rasjeda i navlaka dolazi do mrvljenja i usitnjavanja
čestica, Slika 2.1. (b) i (c). Sva ova mjesta su pogodna za agresivno djelovanje drugih
mehaničko-hemijskih faktora te za daljnu dezintegraciju prvobitnog monolitnog stijenskog
masiva.

Slika 2.1 Osnovne tektonske jedinice litosfere: a) boranje, b) tektonsko smicanje i c)

navlačenje.

Temperaturne promjene se javljaju pri smjeni dana i noći, godišnjih doba, te dugoročnijih
klimatskih promjena. Ove promjene izazivaju promjene zapremine stijenskog masiva. Kada
su promjene zapremine spriječene, dolazi do unutrašnjih napona koji izazivaju veće ili manje
pukotine, a time i postepenu dezintegraciju osnovnog masiva.
Led je najrazorniji u prvoj fazi otvaranja pukotina. Voda koja dospije u pukotine stijenskog
masiva, ukoliko se zamrzne, izaziva znatne sile, jer je volumen leda veći za 11% od volumena
vode. Na taj način led dalje produbljuje i proširuje postojeće pukotine i izaziva dalje
raspadanje i dezintegraciju stijenskog masiva.

Abrazija je pojava usitnjavanja komadića osnovne stijene u procesu premještanja. Komadići

osnovne stijene stružu, udaraju i lome se preko podloge čvrste stijene po kojoj se kreću, ili
međusobno i na taj način usitnjavaju. Učinci ovoga faktora su posebno vidljivi u dužem
vremenskom periodu.

Atmosferske padavine svojim mehaničkim i dinamičkim djelovanjem utiču na raspadanje

osnovne stijenske mase, te usitnjavanje već raspadnutih komada stijene.

Vegetacija svojim korijenjem pronalazi postojeće pukotine u stijeni, u kojima uvijek ima
vlage koja pogoduje rastu korijenja. Na taj način korijen postepeno proširuje pukotine, te se
proces raspadanja ubrzava i širi.

Minerali stijena stupaju pod određenim uslovima u hemijske reakcije sa vodom, vodenom
parom, kisikom, ugljičnom kiselinom, organskim kiselinama nastalim raspadanjem vegetacije
i sl. Ovi hemijski procesi su spori, ali kroz duga geološka razdoblja oni izazivaju znatne
efekte. U hemijske faktore koji uzorkuju raspadanje osnovnog stijenskog masiva spadaju:
oksidacija, karbonizacija, hidratacija, desilikacija i vulkanska djelovanja.

2.1.2 TRANSPORT RASPADNUTIH MATERIJALA

Nakon što je došlo do raspadanja prvobitnog stijenskog masiva, raspadnuti materijal može
ostati na mjestu nastajanja (rezidualna tla) ili dolazi do njegovog transporta pod uticajem
slijedećih faktora:

Gravitacija pomjera dijelove raspadnutog stijenskog masiva sa višeg na niži nivo putem
slobodnog pada, kotrljanjem niz kosinu ili klizanjem velikh komada niz padinu. Efekat
gravitacije često je kombinovan sa djelovanjem vode niz padinu za vrijeme velikih kiša.

Voda je najvažniji faktor prenosa raspadnutih fragmenta stijenskog masiva. Ona, zavisno od
nagiba terena i količine padavina može nositi krupne komade kamena, zatim zrna šljunka i
pijeska, te sitnije suspendovane čestice praha i gline. Nakon što voda izgubi svoju vučnu silu,
dolazi do taloženja čestica koje je ona sa sobom nosila, te nastaju aluvijalna tla.

Vjetar u nekim područjima i u nekim geološkim razdobljima velikom snagom može prenositi
velike količine sitnijih čestica. Veličina čestica zavisi od brzine i snage vjetra, pri čemu su na
mjestu taloženja one gotovo iste veličine. Nakon što oslabi brzina i snaga vjetra nastaje nanos
čvrstih čestica koji predstavlju eolska tla.

Ledenjaci (glečeri) koji se kreću sa viših prema nižim područjima, u kojima se tope, sa
sobom nose kamenje i na svom putu ga drobe i usitnjavaju. Naslage koje nastaju nakon
topljenja glečera nazivaju se morene, a tla glečerska tla.

Rezidualna tla nastaju u posebnim klimatskim i tektonskim uslovima kada je brzina

raspadanja osnovne stijene veća od brzine trasnporta raspadnutog materijala. Ovakva tla
ostaju na mjestu na kome su nastala. U ovim slučajevima se osnovna stijena obično raspada
pod uticajem hemijskih faktora. Najveći efekti raspadanja se mogu uočiti u površinskoj zoni,
dok je stepen raspadanja u nižim zonama manji, ali te zone mogu biti obogaćene produktima
raspadanja iz gornjih zona. U našim područjima rezidualna tla su rjeđa i nalaze se na manjim
dubinama. Rezidualna tla većih dubina, i preko 100 m, se susreću u tropskom pojasu, južne
Azije, Afrike, Centralne i Južne Amerike. Može se zaključiti da se rezidualna tla najviše
rasprostiru u vlažnim i toplim područjima, u područjima sa gustom i teško prohodnom
vegetacijom koja onemogućuju trasport osnovne raspadnute stijene. Rezidualna tla su manje
istražena u okviru mehanike tla, upravo zbog ekonomske nerazvijenosti područja u kojima se
susreću, za razliku od trasnportovanih tla koja su rasprostranjena u naseljenim i industrijski
razvijenim zemljama.

2.1.3. SEDIMENTACIJA – TALOŽENJE TRANSPORTOVANIH ČESTICA

Na kraju pocesa transporta tla dolazi do sedimentacije ili taloženja te se kao konačni
proizvod pojavljuje tlo odnosno nevezani sedimenti.

Aluvijalna tla, nastaju taloženjem čestica u vodi na mjestima gdje su transportne sile vode
previše male za daljnje prenošenje materijala, ili su one potpuno iščezle. Pri velikim brzinama
vode talože se krupniji sastojci, dok se sitniji transportuju prema ušću rijeke. Prema tome,
krupnije čestice se talože u gornjim, sitnije u srednjim, a najsitnije u donjim tokovima rijeka.
U mirnim vodama se talože najsitnije čestice, npr. u poplavljenim područjima, na ušću rijeka,
ili na mjestima gdje je rijeka vještački pregrađena.

Eolska tla nastaju od nanosa transportovanih vjetrom. Najpoznatiji primjeri eolskih tala su
dine i les. Dine nastaju u pustinjama i predstavljaju pokretne brežuljke od nevezanog pijeska
koje vjetar veoma često pokreće i stvara nove dine. Les se sastoji od čestica jednozrne
krupnoće oko 0,05 mm, slijepljenih kalcijum karbonatom. Zbog toga je u suhom stanju čvrst,
dok ako se raskvasi gubi čvrstoću i lako se pokreće. Poznate su naslage lesa u sjevernoj Srbiji,
a oko 10% kopnenog dijela planete zemlje čini les.

Glečerska tla nastaju nanosom zrna tla koje je trasportovano pokretima ledenih masa.
Ledenjaci, pod uticajem gravitacije, polako putuju na niže dijelove doline i pri tome
premještaju i usitnjavaju sve što im je na putu. Na kraju puta led se otapa, a naneseni materijal
ostaje u obliku morena. Njihov sastav je drugačiji od sastava aluvijalnoga tla i sadrže čestice
od najkrupnijih blokova do koloida.

2.1.4. MINERALOŠKI SASTAV TLA

Mineraloški sastav tla bitno određuje fizičke i hemijske osobine tla. Krupne čestice tla
nastale su procesima mehaničkog raspadanja stijena, pa je njihov mineraloški sastav isti kao
kod matične stijene od koje su postali. Njihove fizičke osobine zavise od granulometrijskog
sastava, oblika zrna i teksture površine zrna. Mineraloški sastav krupnih čestica može biti
važan u slučajevima kada ih koristimo kao agregat u prozvodnji građevinskog materijala ili za
izgradnju nasutih objekata. Krupne čestice šljunka i pijeska se u hemijskom smislu smatraju
prilično inertnim.
Sitnije čestice nastale su kao produkt i mehaničkog i hemijskog raspadanja, pa njihov
mineraloški sastav bitno utiče na njihove geotehničke karakteristike. Kao što je ranije rečeno
hemijski procesi izazivaju promjene minerala osnovne stijene usljed dejstva vode, vodene
pare, kisika, ugljične kiseline ili organskih kiselina. Na taj način nastaju novi minerali koji su
obično mehanički slabiji i veće zapremine od minerala matične stijene. Posebno značajni za
izučavanje karakteristika tla su minerali gline. Nastaju raspadanjem feldspata,
najrasprostranjenijeg minerala u vulkanskim stijenama, pod uticajem vode i ugljendioksida.
Ovim hemijskim procesom nastaju silikati i grupa kristalnih čestica koloidne veličine, sa
zrnima manjim od 0,002 mm, koje čine minerale gline. Orijentaciono, veliki broj minerala u
zemljinoj kori može se svrstati u četiri velike grupe:

1. Relativno čvrsti i postojani minerali su kvarc i feldspati, koji najčešće grade šljunkove
i pijeskove.

2. Manje čvrsti, ali stabilni silikati – olivin, augit, hornblenda i silikati sa magnetnim
svojstvima.

3. Meki ljuspasti aluminosilikati koji se lako mrve – liskuni, biotit i muskovit.

4. Veoma meki minerali gline sa slabijom ljuspastom i listastom strukturom, kao što su
kaolinit i ilit, uz montmorilonit su aluminosilikati. Tvrdoća ovih minerala je jako mala,
a rijetko možemo naći zrna reda veličine veća od 10-3 mm i reda debljine 10-5 mm.

Može se zaključiti da su veća zrna (šljunak i pijesak, a pretežno i prah) čvršća i mineral je
najčešće kvarc. Kvarc je sastavljen od silikatnih tetraedara, to jest istostraničnih piramida s
četiri vrha u kojima je po jedan atom kisika, dok se u težištu piramide nalazi jedan atom
silicija. Ovakva tetraedarska struktura vrlo je stabilna, što objašnjava veliku prisutnost kvarca
u zrnatim tlima.
Sitnija zrna gline su slabija, meka su i skoro sunđerasta. Ona su često ploče (ljuspasti i listasti
oblik), debljine dvadesetak prečnika atoma i mogu se vidjeti samo pomoću elektronskog
mikroskopa, Slika br. 2.2. Minerali gline su aluminijevi hidrosilikati složene kristalne
strukture, listastog ili ljuspastog oblika, a sastoje se od kristalne mreže u kojoj su jednoliko
raspoređeni tetraedri silicija, silicijevog dioksida i oktaedri aluminijevog ili magnezijevog
hidroksida, Slika br. 2.3.

Slika br. 2.2 Minerali gline (ilit) snimljeni elektronskim mikroskopom

Iz gore rečenog proizilaze i razlike u mehaničkom ponašanju. Zrna pijeska koja su pretežno
građena od minerala kvarca su manje stišljiva od gline. Sva tla koja se sastoje od krupnijih
zrna imaju osobinu trenja, koja zavisi od tipa minerala i najmanja je kod glina. Trenje između
zrna, i jednim dijelom efekat uzglobljavanja zrna, jedini su faktori koji omogućuju stabilne
uslove za konstrukcije od tla. U suprotnom tlo bi se ponašalo kao tečnost.

Slika br. 2.3. a) Tetraedarska (silicij) i oktaedarska (aluminij ili magnezij) jedinica minerala glina; b)
listićava struktura minerala glina (kaoilinit, ilit, montmorilonit)

Površina zrna tla je u načelu negativno naelektrisana. Intezitet električnog naboja zavisi od
vrste minerala i može biti modifikovan prisustvom elektrolita u pornoj vodi. Ovi površinski
efekti su uzrok pojave sila između zrna, kojima treba dodati i sile usljed sopstvene težine zrna
tla. Za dati mineral i elektrolit veličine površinskih sila su proporcionalne površinama zrna,
dok je sopstvena težina zrna proprocionalna njihovoj zapremini. Ako se smanjuje veličina
zrna onda veličina površinskih sila opada sa kvadratom efektivnog prečnika zrna, a sila
sopstvene težine opada sa kubom. Znači, efekti površinskih sila su važniji u sitnozrnom tlu
nego u krupnozrnom. Značaj površinskih sila se može kvalitativno izraziti specifičnom
površinom koja se definiše kao odnos površine nekog tijela i njegove zapremine ili kao odnos
ukupnih površina svih zrna u jedinici mase (m 2/ g). Zrna minerala tla su različitih specifičnih
površina. Ukoliko su zrna sitnija njihova specifična površina je veća. Zato je ovaj efekat
posebno značajan kod minerala gline čija su zrna najčešće listastog ili ljuspastog oblika, tj.
dvije dimenzije zrna su znatno veće od treće dimenzije (debljine). Specifična površina čestica
minerala gline je relativno velika u odnosu na tipične minerale pijeska: montmorinolit do 840
m2/g, ilit 65 – 200 m2/g, kaolinit 10-20 m2/g, kvarc 0,0002 m2/g. Veća specifična površina
zrna gline uzrokuje to da minerali glina imaju mogućnost vezanja velikih količina vode na
svoju kristalnu rešetku. Molekule vode prijanjaju uz površinu čestica minerala gline
hidrogenskom vezom. Molekule vode su dipolarne i privlačnim elektrohemijskim silama
prijanjanju na negativno naelektrisanu površinu zrna, tako da su zrna omotana slojem
apsorbovane („vezane“) vode. Dio ove vode je sastavni dio kristalne rešetke i ne može se
isušiti u laboratorijskim uslovima sušenjem na 105 ˚C. Molekuli vode koji su najbliži površini
zrna prijanjaju tako da se relativno lako mogu kretati paralelno sa površinom čestica, ali je
pomjeranje upravno na površinu relativno ograničeno. Voda u ovom području ima relativno
visok viskozitet, koji opada sa rastojanjem od zrna. Dalje od zrna, u porama tla, se nalazi tkz.
slobodna voda. Ovakvo ponašanje vode u interakciji sa česticama gline makroskopski se
odražava u obliku ponašanja materijala koji pokazuje plastična svojstva, odnosno gline imaju
osobinu da mijenjaju konzistentno stanje pri promjeni vlažnosti.
Sa slike 2.3. vidimo da su karakteri veza među listićima minerala gline različiti. Kada su te
veze slabe (montmorilonit i ilit), među listiće se uvlače molekule vode i minerali povećavaju
svoj volumen, odnosno oni bujaju. Najveći potencijal bujanja ima montmorilonit, dok kaolinit
koji kakarakterišu jake vodikove veze, ne buja. Vrlo bujajući glinoviti materijali mogu
izazvati velike probleme u geotehnici, posebno kada se radi o porodičnim kućama
izgrađenim na temeljnom tlu koji sadrži montmorilonit. Takve kuće mogu doživjeti velika
oštećenja tokom bujanja montmorilonita.

2.1.5. STRUKTURA SEDIMENTNOG TLA

Pod strukturom tla kao trofaznog sistema podrazumijevamo raspored čvrste faze (zrna) u
sedimentiranom tlu. Tlo se u osnovi sastoji od čvrstih čestica i šupljina (pora) ispunjenih
vodom i zrakom, a najčešće vodom i zrakom.

Slika br. 2.4. Zrna tla i šupljine (pore) u tlu

Prostorni raspored čvrstih čestica u tlu i način njihovog međusobnog povezivanja određuje
njegovu strukturu. Strukture nevezanog i vezanog tla bitno se međusobno razlikuju.

Po vrsti i načinu taloženja čestica razlikujemo istaložena tla od:

(a) nevezanih krupnih čestica šljunka i pijeska kod kojih prije taloženju dominiraju sile
gravitacije i
(b) vezanih sitnih prašinastih i koloidnih čestica koje se talože uz dejstvo gravitacionih i
molekularnih sila,

Nevezana krupna zrna formiraju zrnastu strukturu koja može biti rahla, gusta i vrlo gusta.
Ako se okrugla zrna, približno iste veličine, talože bez uklapanja tako da je svako zrno tačno
iznad onog ispod njega, dobije se rahla struktura sa koeficijentom poroznosti od oko 0,9
(Slika br. 2.5.-a). Ako se okrugla zrna talože tako da se zrna svakog narednog sloja uklapaju
između zrna nižeg sloja dobije se gusta struktura sa koeficijentom poroznosti oko 0,35 (Slika
br. 2.5.-b). Ukoliko imamo dvije vrste okruglih zrna, ali takve veličine da manja okrugla zrna
popunjavaju prostor između primarnih većih kugli, onda se dobije najgušća struktura (Slika
br. 2.5.-c). Između ovih ekstrema pojavljuju se u prirodi različite gustoće nataloženog tla
ovisno o oblicima, veličini zrna, načinu i uslovima taloženja (Slika br. 2.5.-d).

Slika br. 2.5. Struktura krupnozrnog tla: a) najrahlija, b) gusta, c) najgušća, d) uobičajen
raspored raznolikog oblika čestica.
Struktura sitnozrnog tla sa znatnim učešćem gline uslovljena je oblikom veoma malih
pločastih zrna i pratećim površinskim efektima. Na čestice gline u vodi djeluju kompleksni
sistemi sila, od kojih neke, ukuljučujući privlačne molekularne sile i međusobno privlačenje
pojedinih jona, imaju tendenciju da privuku čestice jednu uz drugu, dok s druge strane,
električni naboji zrna i električni naboji apsorbovanih kationa izazivaju međusobno odbijanje
čestica. Neke od ovako nastalih struktura mogu biti relativno stabilne u svim okolnostima,
dok druge imaju sklonost omekšavanju pri manjim poremećajima strukture. Pojednostavljene
strukture sitnozrnog tla prikazane su na Slici 2.6. Prvu dispergovanu strukturu (Slika br.2.6-
a) karakteriše relativno stabilan razmještaj gusto složenih čestica, a karakteristična je za
sitnozrna tla taložena u slatkoj vodi koja je siromašna kationima. Flokuliranu strukturu, na
slici br. 2.6.-b), karakteriše relativno nestabilan i rahli razmještaj čestica, koji podsjeća na
kulu od karata i koji se lako može narušiti pod opterećenjem. Ova je struktura karakteristična
za taloženja u moru, u vodi bogatoj kationima. Na slici 2.6.-c prikazana je složena struktura
koja se sastoji od nakupina čestica gline koje sliče zrnima. Naime, interakcija između
pojedinačnih zrna minerala gline je rijetka, a tendencija je fomiranje pojedinačnih grupa
čestica koje imaju „lice-u-lice“ orijentaciju. Ove pojedinačne nakupine se povezuju i
formiraju veće grupe.

Slika 2.6. a) Dispergovana, b) flokulirana i c) složena struktura tla

Na ušćima rijeka u mora zbog djelovanja morske soli na koloidne čestice nastaje koagulacija
ili flokulacija, pa se osim krupnijih prašinastih čestica brže talože i pahuljice minerala
gline (Slika br. 2.7.).

Slika br.2.7. Istaložena zrna različite krupnoće

2.2. OSNOVNE VRSTE TLA

Najčešće se koristi podjela tla prema krupnoći (granulaciji) zrna, što je i razumljivo s obzirom
da krupnoća zrna bitno utiče na fizičko-mehaničke karakteristike tla. Pored ove karakteristike,
savremeni načini podjele tla u obzir uzimaju i druge osobine, prvenstveno plastičnost tla.
Prema kriteriju krupnoće zrna tlo se može podijeliti na slijedeće vrste:

(a) drobine i obluci veličine 60-200 mm;

(b) krupnozrna, nekoherentna ili nevezana tla:
- šljunak, veličine 2-60 mm;
- pijesak, veličine 0,06 -2 mm;
(c) sitnozrna, koherentna ili vezana tla:
- prah (prašina), veličine 0,002-0,06 mm;
- glina, veličine <0,002 mm;
(d) organska tla.

Ovdje treba napomenuti da je u nekim zemljama granica između krupnozrnog i sitnozrnog tla
0,075 mm (odnosno 0,074 mm). Veličina ove granice je proistekla iz činjenice da ljudsko oko
bez optičkog pojačanja vidi u granulisanoj masi pojedinačna zrna veća od navedene granične
vrijednosti, dok se manja zrna vide samo kao amorfna masa. Također, što je sa mehaničke
tačke gledišta još bitnije, pokazalo se da ove dvije vrste tla imaju različito ponašanje.

Krupnozrna, nevezana ili nekoherentna tla su takva tla čije čestice nisu vezane nikakvim
silama kohezije, već između njih djeluju sile trenja. Ovdje spadaju tla čija veličina zrna varira
od veličine komada stijene, oblutaka, drobine i slično do veličine zrna šljunka i pijeska. Zrna
šljunka i pijeska su u najvećem broju građena od kvarca, ali se mogu pojaviti i u određenom
procentu i drugi minerali. Pojedina zrna mogu se raspoznati prostim okom, najčešće bez
korištenja lupe i drugih optičkih instrumenata, pa je njihova terenska identifikacija relativno
jednostavna i zasnovana je na kvalitativnim pokazateljima o veličini i obliku zrna. Pošto
krupnozrna tla često sadrže manji porcenat sitnijih frakcija za tačno određivanje
granulometrijskog sastava treba primjeniti laboratorijske opite prosijavanja. Voda se slobodno
kreće u porama, pa im je vodopropusnost znatna, a slijeganja su brža nego kod drugih vrsta
tla. Otpornost na smicanje (bazirana na jače izraženom trenju između čestica) je, također,
veća u odnosu na druga tla.

Sitnozrna, vezana ili koherentna tla su ona tla kod kojih su čestice međusobno vezane
silama kohezije. Sile kohezije manje su kod prašine nego kod gline. Trenje između čestica je
znatno manje nego kod krupnozrnog tla, zbog vodenog filma koji obavija čestice gline. Čist
prah je po veličini zrna između pijeska i gline i ima specifične osobine koje ga samo u manjoj
mjeri razlikuju od pijeska. Međutim, i manja količina primjese glinenih čestica daje mješavini
sitnozrnog tla nove karakteristike koje ga znatno razlikuju od krupnozrnog tla. U prirodi se
često javlja ilovača koja predstavlja glinu pomiješanu sa pijeskom i prašinom. Pošto su
sitnozrna tla nastala kao produkt mehaničko-hemijskih procesa njihov mineraloški sastav
može varirati u širokom rasponu. Čestice sitnozrnog tla se ne mogu vidjeti golim okom, pa se
za njihovu identifikaciju koriste indirektni postupci u laboratoriji. Na osobine koherentnog tla
u velikoj mjeri utiče promjena sadržaja vode koja dovodi do promjene konzistentnog stanja
tla. Ova osobina, u Mehanici tla je poznata kao plastičnost glina.

Organska tla sadrže organske materije, najčešće biljnog porijekla, koje su izmiješane sa
anorganskim pjeskovito-prašinastim i glinenim sastojcima. Sa aspekta građevinarstva njihove
fizičko-mehaničke osobine su izrazito nepovoljne. Naime, ova tla su nepostojana, jako
stišljiva i lako upijaju vodu. U organska tla spadaju humus, treset i mulj. Humus je plodno tlo
na površini Zemlje. Sastoji se od organskih i mineralnih materija sa mnogo bakterija. On ima
značaj za poljoprivredu, ali je kod temeljenja građevinskih objekata dosta nepovoljan i kod
njihove izrade uklanja se čitav sloj humusa. Mulj se nalazi na dnu rijeka, jezera, bara i
močvara. Sastoji se od organskih materija uz prisustvo čestica pijeska, prašine i gline. Treset
se sastoji od čestica organskog porijekla i vlaknaste strukture sa velikom procentom vode u
odnosu na ukupnu težinu.
2.3. FAZNI ODNOSI U TLU I OSOBINE (POKAZATELJI) FIZIČKOG STANJA
TLA

Tlo se sastoji od zrna tla koje čine skelet i od pora koje mogu biti ispunjene vodom, zrakom ili
i vodom i zrakom. Prema tome tlo je trofazni sistem. Tri faze su: zrna odnosno čestice tla i
obično se u mehanici tla kaže čvrste čestice tla (indeks „s“ od engleskog naziva riječi „solid“,
čvrste tvari), zatim voda (indeks „w“ – od engleskog „water“) i zrak (indeks „a“ – od
engleskog „air“ ili u nekoj literaturi i po EC7 indeks „g“ - od engleskog „gas“). Za
označavanje pora se koristi indeks „v“ od engleskog naziva riječi „voids – šupljine, pore“.
Kada se tlo sastoji od čvrstih čestica i pora u kojima se nalazi voda i zrak kažemo da je tlo
vlažno ili djelimično zasićeno.

U specijalnim slučajevima tlo može biti dvofazan sistemom i to, kada se u tlu pojavljuju
samo čvrste čestice i pore potpuno ispunjene vodom ili kada u tlu imamo čvrste čestice i pore
ispunjene zrakom. U prvom slučaju kažemo da je tlo zasićeno vodom, a u drugom da je tlo
suho. Tlo zasićeno vodom se nalazi ispod nivoa podzemne vode ili u zoni kapilarnog penjanja
vode. Da bi se dobio potpuno suh uzorak tlo se izlaže sušenju na temperaturi od 105 C,
najmanje 24h. Suha krupnozrna tla mogu se smatrati u inženjerskom smislu kao jednofazna,
jer zrak u ovom slučaju nije zatvoren u porama i ne suprotstavlja se kretanju čvrstih čestica, te
se zbog toga efekta ne smatra fazom.
U mehanici tla primjenjujemo principe mehanike kontinuuma (neprekidnih) sredina, gdje se
pretpostavlja da posmatrano tijelo u neprekidnom obliku ispunjava prostor koji zauzima. Ovo
izgleda paradoksalno kada govorimo o tlu, jer npr. kako možemo zamisliti gustoću tla u tački
zamišljenog kontinuuma u kojoj se nalazi pora ili kako u toj tačci možemo zamisliti
naprezanje od vlastite težine?
Ovo se može riješiti tako što se svojstva tla mogu „proširiti“ preko cijele njegove mase ili
preko masa njegovih faza. Npr. za određivanje gustoće tla, njegovu cijelu masu (sa čvrstim
česticama, vodom i zrakom) podijelimo sa zapreminom koju zauzima. Za pojedine faze tla
također definišemo njihove gustoće, pa tako razmatramo gustoću čvrstih čestica i gustoću
vode. Gustoću zraka u mehanici tla ne uzimamo u obzir.

Slika 2.8 Model tla sa učešćem pojedinih faza

Osobine tla u velikoj mjeri zavise od rasporeda pora, njihovog odnosa prema ukupnom
volumenu i količini vode u porama tj. od odnosa faza u tlu.
Osobine odnosno pokazatelji koji izražavaju fizičko stanje tla su:
- relativna poroznost, n (%);
- koefcijent pora, e;
- vlažnost,  (%);
- stepen zasićenosti, Sr (%);
- gustoća  (kg/m3) i jedinična težina  (kN/ m3) vlažnog, suhog, zasićenog i uronjenog tla.

Relativna poroznost ili poroznost n predstavlja odnos između zapremine pore i ukupne
zapremine uzorka i može biti bezdimenzionalna veličina ili se pomnožiti sa 100, te izraziti u
procentima:

(2.1)

Vrijednost se kreće od nmin = 0,1 do nmax = 0,55, mada za neka jako porozna meka tla i muljeve
može biti i veća, Tabela 2.1.

Koeficijent poroznosti e predstavlja odnos između zapremine pora i zapremine čvrstih

čestica:

(2.2)

Bezdimenzionalna je veličina i izražava se pomoću decimalnog broja, ali može biti i veći od
1. Vrijednosti se obično kreću od emin = 0,1 do emax = 1,20. I ova veličina, kao i poroznost n, za
neka jako porozna meka tla i muljeve može biti i veća, Tabela 2.1.

Iz relacija 2.1 i 2.2 lako se dobiva veza:

(2.3)

(2.4)

Tabela 2.1. Neke prosječne vrijednosti poroznosti n i koefcijenta pora e

Vrsta tla n e
Šljunak, pijesak 0,20 0,25
Ilovača 0,33 0,50
Les 0,50 1,00
Meka tla 0,60 1,50
Mulj 0,80 4,00
Glina iz rasjeda Salakovac 0,40 0,70
Iako su poroznost n i koefcijent pora e dvije ravnopravne veličine praktičniji za upotrebu je
koeficijent pora e. Naime, kod deformisanja uzorka mijenja se zapremina pora dok je
zapremina čvrstih čestica konstantna, pa se u izrazu 2.2. mijenja samo brojnik, a u u izrazu 2.1
i brojnik i nazivnik.

Vlažnost  se definiše kao odnos mase vode Mw i mase čvrstih čestica Ms u uzorku tla i
najčešće se izražava u %:

(2.5)

Postupak određivanja vlažnosti tla u laboratoriji je prilično jednostavan, a zbog značaj ove
osobine tla jedan i od postupaka koji se najčešće primjenjuje. Naprije se vaganjem odredi
masa vlažnog uzorka M. Zatim se uzorak suši u peći na temperaturi od 105C u trajanju od
oko 24h, pa se ponovo izvaže da bi se dobila masa suhog uzorka M d (indeks „d“ od engleskog
„dry“), koja je jednaka masi čvrstih čestica u uzorku M s. Pošto je razlika mase vlažnog i mase
suho uzorka tla jednaka masi vode u uzorku, M w = M - Ms, poznati su svi podaci da se
izračuna vlažnost iz izraza 2.5. Standardna temperatura sušenja je propisana, jer bi se
sušenjem uzorka na različitim temperaturama većim od 105C isparila različita količina
athezione i molekularno vezane vode, ovako na temperaturi od 105C ispari sva slobodna
voda i stanovit dio adhezione vode.
Pored opisane metode sušenja za određivanje vlažnosti postoje još radioaktivna metoda i
metoda hemijske reakcije sa vodom.
Kako bi se dobila prirodna vlažnost tla, uzorak koji je uzet na terenu se mora upakovati i
zaštiti od isparavanja, a u laboratoriji čuvati u vlažnoj komori do trenutka ispitivanja.
Srednje vrijednosti vlažnosti kod nekih vrsta tla su:
- vlažnost pijeska rijetko prelazi 10%;
- veoma finog pijeska 10-15%;
- prašine 10-20%;
- gline 20-30%;
- organskih muljeva 40-80%;
- organskih glina 50-100%.

Sadražaj vode u tlima kao što su meke i žitke gline, normalno konsolidovane i velike
plastičnosti, ponekada može biti i više od 100%.
Vlažnost tla zavisi od nivoa podzemne vode i odnosa finih frakcija u tlu.

Stepen zasićenosti Sr se definiše kao postotak pora ispunjenih vodom:

(2.6)

Ako je Sr = 0, tlo je suho. Ako je Sr = 100% tlo je zasićeno ili potpuno saturirano. Ako je
0<Sr<100%, pore su ispunjene vodom i zrakom i kažemo da je tlo vlažno ili djelomično zasićeno
ili parcijalno saturirano.
Gustoća  je svojstvo koje imaju svi materijali, pa samim tim i tlo. Defniše se kao odnos
mase tla M i volumena tla V:

(2.7)

Gustoću u mehanici tla definišemo za pojedine faze u tlu, osim za zrak, koji ima zanemarivu
masu, i za cijeli uzorak tla. Tako da možemo govoriti o gustoći uzorka tla , gustoći čvrstih
čestica tla s i gustoći vode w:

(2.8)

(2.9)

Gustoća čvrstih čestica tla s se kreće u granicama od 2,6 do 2,8 g/cm3, dok gustoća vode
iznosi 1g/cm3.
Gustoća tla  se kreće od 1,0 do 1,1 g/cm3 za treset, 1,4 do 2,0 g/cm 3 za glinu i prah, te 1,7 do
2,2 g/cm3 za pijesak i šljunak. Manje gustoće ukazuju na organsko porijeklo, ili veću
rastresitost materijala, a veće na prisustvo teških metala u mineralnom sastavu čestica, pa tako
vulkanski pepeo ima gustoću 2,32 g/cm3, ortoklas 2,56 g/cm3, kaolinit 2,61 g/cm3, kvarc 2,67
g/cm3, kalcit 2,72 g/cm3, dolomit 2,87 g/cm3, i magnetit 5,17 g/cm3.

U mehanici tla definišemo i gustoću suhog tla d:

(2.10)

Ova veličina poprima vrijednosti u intervalu od 1,4 do 1,7 g/cm3.

Gustoća tla  se može povezati sa ostalim fizičkim osobinama tla preko slijedećih formula:

- gustoća vlažnog ili djelimično zasićenog tla :

(2.11)

- gustoća suhog tla d , Sr = 0:

(2.12)
- gustoća zasićenog tla sat, Sr = 1,0:

(2.13)

- gustoća potopljenog tla ':

(2.14)

Gustoća tla data izrazom (2.7) uključuje sve što u ulazi u tlo, znači čvrste čestice, vodu i zrak.
Određivanje gustoće se obično provodi, u skladu sa njenom definicijom, mjerenjem mase i
volumena uzorka tla koji se oblikuje u pravilne oblike kocke ili cilindra, pa mu se lako
izračuna volumen na osnovu izmjerenih dimenzija, a masa vaganjem, Slika 2.9. Može se
koristiti i cilindar za uzimanje uzoraka opisan u poglavlju 3.5.

(2.15.)

gdje je:
M - masa uzorka i cilindra
Mo - masa cilindra
V- - volumen cilindra

Slika 2.9 Metoda određivanja gustoće tla pomoću cilindra poznatog volumena

Koriste se i metode pomoću kalibriranog pijeska i vode ili ulja u plastičnom omotu. Ovo su
terenske metode i obično se primjenjuju u slučajevima kada nije moguće uzeti uzorke za
ispitivanje u laboratoriji. Metode se zasnivaju na tome da se mjeri volumen prostora iz kojeg
je iskopano tlo čiju gustoću određujemo. Naime, u taj prostor se naspe kalibrirani pijesak
(pijesak čija je gustoća kalibirirana-određena u laboratoriji) ili se prostor obloži plastičnim
omotom i u njega naspe voda ili ulje čije su gustoće poznate. Na osnovu poznate gustoće
pijeska odnosno u drugoj metodi vode ili ulja, te izmjerenih masa nasutog pijeska, vode ili
ulja, izračuna se volumen prostora, što je istovremeno i volumen iskopanog tla. Vaganjem se
izmjeri masa iskopanog tla, podijeli za izračunatim volumenom i dobije tražena gustoća tla,
Slika 2.10.

(2.16.)

gdje je:

M - masa iskopanog tla

Mo - masa posude sa lijevkom napunjene pijeskom prije ispitivanja
M1 - masa posude sa lijevkom i pijeskom koji je ostao nakon ispitivanja
M2 - masa pijeska koji je ostao na lijevku
p - gustoća kalibriranoga pijeska.

Slika 2.10 Određivanje gustoće tla pomoću kalibriranog pijeska

Nadalje postoje i metode koje se zasnivaju na potapanju uzorka u vodu (Slika 2.11-a)) ili živu
(Slika 2.11–b)), pri čemu se volumen uzorka tla mjeri pomoću volumena istisnute tečnosti
prilikom njegovog potapanja.
Kod potapanja uzorka u vodu, najprije se izmjeri masa nepravilnog koherentnog uzorka u
prirodnom stanju M. Zatim se uzorak obavije istopljenim parafinom debljine 1-2 mm i izmjeri
masa uzorka i parafina M1. Odredi se volumen parafina:

(2.17)

gdje je p = 0,892 g/cm3 gustoća parafina.

Parafinom obavijeni uzorak se potopi u vodu, slika 2.11-a). Volumen istisnute vode V w u cm3
se očita na izbaždarenoj menzuri u koju je potpoljen uzorak i prema Arhimedovom zakonu on
je jednak volumenu uzorka V. Gustoća tla se izračuna po formuli 2.7, pri čemu se od
volumena uzorka mora oduzeti volumen parafina:

(2.18)

a) b)
Slika 2.11 a) Određivanje gustoće tla potapanjem uzorka u vodu, i b) potapanjem uzorka u živu

Određivanje gustoće potapanjem uzorka u živu primjenjuje se kod koherentnog tla i uzoraka
nepravilnog oblika. Uzorak se potopi u posudu za živom uz pomoć staklene ploče sa
metalnim šiljcima. Istisnuta živa se preliva u veći sud, odakle se uzima i mjeri njena masa.
Gustoća tla se računa preko izraza:

(2.19)

gdje je ž = 13,6 g/cm3 gustoća žive.

Postoje i radioaktivne metode za određivanje gustoće i vlažnosti tla pomoću nuklearnih

denzimetara čiji se rad zasniva na promjeni inteziteta zračenja pri prolasku zračenja kroz tlo
(Slika 2.12).

Slika 2.12 Nuklearni denzimetar

Mjerenje nuklearnim denzimetrom se obavlja ili sa površine (izvor i prijemnik su na površini
terena) ili iz dubine, kada se izvor utiskuje u rupu napravljenu šipkom propisanog promjera.
Postupak je brz, jednostavan, ponovljiv, a rezultat je odmah dostupan. Postupak zahtijeva
obučeno osoblje i stalnu kontrolu zračenja. Uređaj je skup i zahtijeva kalibracije. Ovaj opit je
pogodan za sve vrste tla, naročito kada se zahtijeva veliki broj ispitivanja, kada pojedinačno
ispitivanje postaje jeftino, a mnoštvo rezultata omogućuje dobru statističku obradu i bolju
ocjenu kvalitete izvedenih radova. Preciznost je vezana za način i kvalitet kalibracije. Uređaj
je tvornički kalibriran na nekoliko materijala, ali je poželjno uvijek obaviti kalibraciju na
materijalima koji se ispituju.
Pored prethodno opisanih metoda za određivanje gustoće tla , ova veličina se može odrediti i
iz izraza 2.11 do 2.14 uz poznavanje gustoće čvrstih čestica tla s. Gustoća čvrstih čestica tla
s određuje se u laboratoriji pomoću piknometra, male vatrostalne bočice sa šupljim
staklenim čepom i poznatim volumenom, Slike 2.13 i 2.14.

Slika 2.13 Ispitivanje gustoće čvrstić čestica tla piknometrom: (a) piknometar ispunjen vodom M p+w,
(b) masa čvrstih čestica tla Ms, (c) piknometar s vodom i čvrstim česticama Mp+w+s – prema
Arhimedovu zakonu, iz piknometra će se preliti odgovarajuću volumen vode koji je jednak volumenu
potpoljenog uzorka tla

Slika 2.14 Piknometar ispunjen vodom (lijevo) i piknometar ispunjen vodom i tlom (desno)

U piknometar se naspe voda na temperaturi od 20C i izvaga se masa piknometra i vode Mp+w.
Zatim se osuši manja količina tla (cca 20g) na temperaturi od 105C u toku 24h. Izmjeri se
masa suhog uzorka Mu, koja je ustvari jednaka masi čvrstih čestica tla M s. Uzorak se stavi u
piknometar sa vodom i kuha se na temperaturi od 105C, da se iz pora uzorka ukloni sav zrak
i pore popune vodom. Piknometar se ohladi, dopuni vodom do vrha i izvaže masa M p+w+s.
Volumen uzorka dobijemo iz Arhimedova zakona tj. da je Vs = Vw.
 (2.20)

(2.21)

Jedinična težina se definiše kao težina jedinične zapremine tla odnosno kao odnos težine tla
W i volumena tla V uključujući u taj volumen čvrste čestice, vodu i zrak u porama tla:

(2.22)

Prema drugom Newtnovom zakonu težina W kao i svaka druga sila se dobije kada se masa M
pomnoži sa ubrzanjem, u ovome slučaju sa ubrzanjem sile zemljine teže g = 9,806 m/s 2. Iz
ovoga proizilazi i odnos između gustoće i jedinične težine tla:

(2.23)

Analogno možemo defnisati i slijedeće veličine:

- jedinična težina čvrstih čestica s:

(2.24)

- Jedinična težina vode w:

(2.25)

w = 9,806 kN/m3

- jedinična težina suhog tla d:

(2.26)

- jedinična težina vlažnog ili djelimično zasićenog tla :

(2.27)

- jedinična težina suhog tla d , Sr = 0:

 (2.28)

- jedinična težina zasićenog tla sat, Sr = 1,0.

(2.29)

- jedinična težina potopljenog  '

(2.30)

Jedinična težina se za uobičajena tla kreće u intervalu od 17-22 kN/m 3. Za njeno određivanje
se koriste metode opisane za dobivanje gustoće tla uz korištenje obrasca 2.23.

Specifična gustoća Gs se definiše preko izraza:

(2.31)

Specifična težina je bezdimenzionalna veličina i njena vrijednost se kreće od 2,6 do 2,8.

U nastavku će se dati još neki izrazi koji povezuju fizičke pokazatelje tla. Pri tome, neki od tih
pokazatelja se određuju mjerenjem, a drugi se dobiju izvođenjem iz odgovarajućih definicija:

(2.32)

(2.33)

(2.34)
 (2.35)

(2.36)

(2.37)

Iz 2.37 slijedi:

(2.38)

i vlažnost za potpuno zasićeno tlo, Sr = 1,0:

(2.39)

Uvrštavanjem (2.33) u (2.39) dobija se:

(2.40)

Dijeljenjem jednačina (2.38) i (2.39) dobije se:

(2.41)

(2.42)

Sve jedančine koje su izvedene preko jediničnih težina  mogu biti na analogan način
izvedene i preko gustoće  i obratno.
2.4 Indeksni pokazatelji

Za još detaljnije definisanje fizičkog stanja i osobina tla u zavisnosti od poroznosti i vlažnosti
koriste se pored granulometrijskog sastava i indeksni pokazatelji, i to:

- indeks relativne gustoće – za nekoherentne materijale i

- granice konzistencije – za koherentan materijal.

2.4.1 Indeks relativne gustoće

Indeks relativne gustoće Id je odnos između razlike maximalnog mogućeg e max i stvarnog
koeficijenta pora eo i razlike maksimalnog emax i minimalnog mogućeg koeficijenta pora emin:

(2.43)

Tabela 2.2 Minimalne i maximalne vrijednosti koeficijenta pora i jedinične težine nekih
nekoherentnih materijala
Jedinična težina suhog tla
Koeficijent pora
Opis tla (kN/m3)
emax emin d min d max
Jednake kugle 0,91 0,34 - -
Ottava pijesak 0,80 0,50 14,7 17,6
Čisti jednoliki pijesak 1,00 0,40 13,3 18,9
Jednoliki neorganski prah 1,10 0,40 12,8 18,9
Prašinasti pijesak 0,90 0,30 13,9 20,3
Sitni do krupni pijesak 0,95 0,20 13,6 22,1
Prašinasti pijeska i šljunak 0,85 0,14 14,3 23,4

Stvarni koeficijent pora se određuje u prirodnom stanju, a maximalni i minimalni koeficijent

pora se određuje standardizovanim postupcima u laboratoriji. Opit se provodi tako da se kroz
lijevak sipa suh uzorak u posudu poznatog volumena. Najgušće stanje, kome odgovara e min,
dobivamo sipajući suh uzorak u posudu koju istovremeno vibriramo. Najrahlije stanje, kome
odgovara emax, dobijemo tako da sipamo suh uzorak kroz lijevak kome se otvor drži
neposredno iznad vrha čunja što se stvara u posudi. Kada je posuda puna do ruba, nožem
otklonimo višak materijala. Važući posude odredimo u oba slučaja masu tla M d, odnosno
težinu Wd, te uz poznati volumen posude i jediničnu težinu suhog uzorka . Na ovaj
način ćemo dobiti maksimalnu jedniničnu težinu suhog uzorka dmax za najgušće stanje, i
minimalnu jediničnu težinu suhog uzorka dmin za najrahlije stanje. Maximalni i minimalni
koeficijent poroznosti se dobije iz izraza 2.33. .

Jedinična težina čvrstih čestica s se odredi iz gustoće čvrstih čestica tla s koja se dobije
pomoću piknometra.
Indeks relativne gustoće se može izraziti i preko minimalne i maksimalne jedinične težine
suhog uzorka dmin i dmax, te jedinične težine suhog uzorka tla u prirodnom stanju o:

(2.44)

Prema indeksu relativne gustoće može se klasificirati zbijenost prirodnog krupnozrnog tla. U
Tabeli 2.3 je data jedna takva klasifikacija:

Tabela 2.3 Indeks relativne gustoće prema Terzaghiju (a) i drugim autorima (Mayne i dr. 2001):
(a) (b)
vrhlo rahlo 0-0,20
rahlo ID = 0-0,33 rahlo 0,20-0,40
srednje zbijeno ID = 0,33-0,66 srednje zbijeno 0,40-0,70
zbijeno ID = 0,66-1,00 zbijeno 0,70-0,85
vrlo zbijeno 0,85-1,00

Granične vrijednosti indeksa relativne gustoće su I D = 0 za najrahlije stanje (emax = eo) i ID =

1,0 za najgušće stanje (emax = emin).
Indeks relativne gustoće je važan i za određivanje podložnosti tla dinamičkim utjecajima, koja
je veća što je relativna gustoća manja.

2.4.2 Granice konzistencije (granice plastičnosti, Atterbergove granice)

Fizičke osobine glina i prašina se mijenjaju sa promjenom sadržaja vlažnosti. Vlažna

koherentna tla pokazuju osobinu plastičnosti i njihova stanja se definišu preko granica
plastičnosti (konzistencije). Plastičnost je osobina materijala da zadržava deformisani oblik i
nakon prestanka djelovanja opterećenja kojega je deformisalo, pri čemu se na materijalu ne
pojavljuju pukotine niti dolazi do njegovog mrvljenja.
Švedski geohemičar Albert Atterberg je početkom dvadesetog vijeka na osnovu empirijskih
opita definisao stanja i granice konzistentnih stanja za koherentna tla, Slika 2.15. Stoga ih
često nazivaju Atterbergove granice i one nam služe da još bliže definišemo osobine
glinovitog tla.
Razlikujemo čvrsto, polučvrsto, plastično i tečno stanje, a Atterbergove granice između tih
stanja su:
- granica skupljanja s (SL - shrinkage limit), s = 0-30%,
- granica plastičnosti p (PL - plastic limit), p = 0-100%, uglavnom p  40% i
- granica tečenja l (LL - liquid limit), l = 0-1000%, uglavnom l  100%.

Na slici 2.15 vidimo kako zavise konzistentna stanja i zapremina koherentnog tla od sadržaja
vlažnosti. Određena količina glinovitog tla je pomiješana sa znatnom količinom vode kojoj
odgovara vlažnost z (tačka P na dijagramu). Na ovaj način se dobije žitka tečnost koja po
svojoj gustini podsjeća na „krem-supu“. Tada kažemo da se glina nalazi u tečnom
konzistentnom stanju. Smičuća čvrstoća ove tečnosti je jednaka nuli. Ako sada smanjujemo
sadržaja vode u glini, isparavanjem, smanjivaće se zapremina uzorka, masa će postati gušća,
viskozitet tečnosti veći, a materijal će imati sasvim malu ali mjerljivu smičuću čvrstoću od 1,6
do 2 kN/m2. U ovome stanju glina podsjeća na zubnu pastu, i ima vlažnost na granici tečenja
l.

Slika 2.15 Konzistentna stanja koherentnog tla u zavisnosti od vlažnosti

Daljim smanjivanjem vlažnosti, smanjuje se zapremina, još više povećava gustoća materijala,
sve do granice pri kojoj se oblik mase ne može mijenjati bez narušavanja kontinuiteta
materijala, odnosno pojave pukotina u materijalu. Tada kažemo da je materijal na granici
plastičnosti p i ima smičuću čvrstoću reda veličine od 170 - 200 kN/m2. U intervalu vlažnosti
od l do p materijal je plastičan, kao na primjer, margarin na sobnoj temperaturi, te nakon
deformisanja zadržava nametnut deformisani oblik i poslije prestanka delovanja opterećenja.
Ako se sušenje nastavi, smanjuje se zapremina do stanja kada se zrna počinju međusobno
oslanjati na način da se zapremina više ne mijenja i voda se evakuiše iz pora bez promjene
zapremine skeleta. Kaže se da zapremina skeleta tla, koju čine zapremina čvrstih čestica i
zapremine pora, ostaje približno konstantna pri svim vlažnostima manjim od granice
skupljanja s.
Kada je vlažnost gline između p i s, materijal ima konzistenciju tvrdog sira, plastično se
deformiše, ali se na njemu pojavljuju pukotine. Glina je tada u polučvrstom konzistentnom
stanju. Ako je vlažnost gline manja od s, tlo ima čvrstu konzistenciju i drobi se pri
deformisanju kao tvrda bombona.
Granice konzistencije se određuju pomoću jednostavnih opita koji će biti opisani u nastavku.
Granica tečenja
LITERATURA:
[1] Craig, R. F. (1998): „Soil Mechanics“, sixth edition, Department of Civil Engineering,
University of Dundee UK.
[2] Maksimović, M. M. (2008): „Mehanika tla“, četvrto izdanje, AGM knjiga, Beograd.
[3] Nonveiller, E. (1979): „Mehanika tla i temeljenje građevina“, Školska knjiga, Zagreb.
[4] Roje Bonacci, T. (2007): "Mehanika tla", treće izdanje, Građevinsko-arhitektonski
fakultet Sveučilišta u Splitu.
[5] Selimović, M. (2000): „Mehanika tla i temeljenje“ – dio I, Mehanika tla, Građevinski
fakultet „Univerziteta „Džemal Bijedić“ Mostar.
[6] Szavit-Nossan, V.: Predavanja iz predmeta „Mehanika tla i stijena“, Građevinski
fakultet Sveučilišta u Zagrebu.