Buổi 1

Địa tiễn
M. polymorpha L.
Địa tiễn
M.
polymorpha
L.

CHUẨN BỊ MẪU ĐỂ SẮC KÝ CỘT

ĐẠI HỌC KHOA HỌC TỰ NHIÊN

Môn học: Hóa học dành cho khoa Sinh
GS. TS. Nguyễn Kim Phi Phụng
Tháng 09 năm 2023
 PHÂN LOẠI HỢP CHẤT 02
Hợp chất hữu cơ (Hợp chất phải chứa carbon, hydrogen Hợp chất
và có thể oxygen, nitrogen, halogen,..)
vô cơ

Hợp chất đại phân tử Hợp chất tiểu phân tử

(Trọng lƣợng phân tử M > 1.500 (Trọng lƣợng phân tử M  1.500

đơn vị khối lƣợng, atomic mass unit) đơn vị khối lƣợng, atomic mass unit)

Có nguồn gốc từ tổng hợp Có nguồn gốc từ tự nhiên

(Synthesis.Phải thực hiện Hiện diện tự nhiên (Natural)
các phản ứng hóa học)

☻ Địa y Sinh vật sống ☻ Vi khuẩn

☻ Rong
(Seaweed) (Lichen)
☻Ngƣời
(Bacteria) Thực vật
☻ Tảo ☻ Địa tiển ☻ Nấm. Mốc
(Liverwort) ☻ Động vật (Fungus. Mould)
(Algae)
 Đại phân tử tổng hợp: nhựa PVC Hợp chất đại phân tử
(Trọng lƣợng phân tử M > 1.500 03
đơn vị khối lƣợng, atomic mass unit)

CH Dibenzoyl peroxide HC C
H2C
n Cl (Catalyst) Cl
n
Vinyl chloride
Polyvinyl chloride
Màng nhựa polyvinyl chloride (viết tắt là PVC) là
loại polymer đƣợc tổng hợp từ vinyl chloride

https://guanxin-machinery.com/plastic-injection-molding-polyvinyl-chloride-pvc/ (20 Sept 2023)

Đại phân tử tổng hợp: nhựa ABS Hợp chất đại phân tử
(Trọng lƣợng phân tử M > 1.500
04
đơn vị khối lƣợng, atomic mass unit)

CH2 CH + CH2 CH CH CH2 + CH CH2 H2C HC CH2 CH CH CH2 CH2 CH

CN
CN n
Acrylonitril Buta-1,3-diene Styrene
Polymer ABS
Màng nhựa acrylonitrile butadiene styrene (viết tắt là ABS) là loại polymer
đƣợc tổng hợp từ 3 hợp chất là acrylonitril, buta-1,3-diene và styrene

Hạt nhựa
ABS

Valis đƣợc làm từ

Xếp hình Lego nhựa ABS
https://www.google.com.vn/search?tbm=isch&q=polymer+ABS (30 June 2022)
Đại phân tử thiên nhiên Hợp chất đại phân tử
(Trọng lƣợng phân tử M > 1.500
05
từ thực vật: Fucoidan đơn vị khối lƣợng, atomic mass unit)

Cấu trúc hoá học

của L-fucose

Fucoidan đƣợc trích ly từ vài loại rong biển

Natural Fucoidan for 1 month from Japan

300 mg. Anti-oncology. Anti-cancer https://www.researchgate.net/figure/Typical-structure-of-fucoidan-FCSPs-obtained-from-
some-brown-seaweed-species (05 Oct2022)
Tiểu phân tử thiên nhiên Hợp chất tiểu phân tử
cô lập từ vi khuẩn (Trọng lƣợng phân tử M  1.500
06
Streptomyces verticellus đơn vị khối lƣợng, atomic mass unit)

Bleomycin A2
C55H81O20S3N17
M = 1.395,5137 amu

https://www.google.com.vn/search?tbm=isch&q=Strept
omyces%20verticellus-%20Image (03 Jan 2023)

C: 660,0000
O: 319,8983
H: 81,6338 Hợp chất Bleomycin B2 đƣợc cô lập
S: 95,9181 từ vi khuẩn Streptomyces verticellus
N: 238,0635 Nó đƣợc sử dụng để chữa trị
………………. bệnh ung thƣ vào thập niên 1970.
M=1.395,5137 amu

Câu hỏi: Vi khuẩn Streptomyces verticellus ngoài Bleomycin A2 và Bleomycin B2

còn chứa những hợp chất hữu cơ khác hay không ?
Tiểu phân tử thiên nhiên
từ thực vật: cây thông Taxus
07
O
H3 C
O O
H3 C OH
O HN O
O
O Paclitaxel
OH
HO O (Taxol)
O Các nghiên cứu cho thấy
CH3
O O paclitaxel còn hiện diện trong
C47H51NO14 vài loài thông thuộc chi Taxus.
(M = 853.33 amu) Ở Việt Nam có loài cây
thông đỏ Taxus wallichiana,
cây đƣợc liệt kê trong danh
Vào năm 1977, paclitaxel đƣợc chứng minh có sách đỏ
hoạt tính trị ung thƣ trên nhiều dòng tế bào.
Năm 1992, paclitaxel đƣợc FDA (the Food and
cấp phép để làm thuốc
Drug Administration)
chữa bệnh ung thƣ vú.
Paclitaxel đƣợc bán dƣới tên thƣơng mại là
Taxol, là một loại thuốc hóa trị liệu đƣợc sử dụng
để điều trị một số loại ung thƣ: buồng trứng,
vú, phổi, cổ tử cung và tuyến tụy.
Thuốc đƣợc đƣa vào cơ thể bằng cách tiêm vào https://coccoc.com/search?query=Paclit
tĩnh mạch. axel+structure (07 Oct 2022 )

Câu hỏi: cây thông Taxus có chứa hợp chất paclitaxel thì
còn chứa những hợp chất hữu cơ khác hay không ?
Tiểu phân tử thiên nhiên
từ thực vật: cây Canh kina
H
CH2
H
CH2
08
H
HO N N
HO
H H H
H3CO H3CO
Quinidine

N N
https://www. Quinine H
google.com. H
CH2
vn/search?tb CH2
m=isch&q=c
inchona%20l N
H
edgeriana%2 HO N HO
0trees#imgr H H
(01 Avril H
2021) Quinidine
N
N
Cinchonidine HO
O Quinamine
CH2OH
N
CH=CH2 H
CH=CH2
H N
N Cinchonamine
H H N

Quinine, dân gian gọi là ký ninh, đƣợc cô lập năm

1820 từ vỏ của nhiều loài cây Cinchona.
Quinine đƣợc sử dụng làm thuốc chữa bệnh sốt rét
do ký sinh trùng Plasmodium falciparum gây ra

Câu hỏi: Vài loài cây Cinchona có chứa những hợp chất quinine, quinidine,
quiniline,.., còn chứa những hợp chất hữu cơ khác hay không ?
Tiểu phân tử thiên nhiên
từ thực vật: cây anh túc
09
H3CO

N
H3CO

Papaverine https://www.istockphoto.com/vi/anh/chi-
ti%E1%BA%BFt-thu%E1%BB%91c-
H3CO phi%E1%BB%87n-anh-t%C3%BAc-papaver-
somniferum-gm1304784774-395847582 (22 Sept
H3CO 2023)

Papaverine, benzyl isoquinoline

đƣợc cô lập từ cây Papaver somniferum
(cây anh túc, cây thuốc phiện)

Papaverin hiện là thuốc

để chữa trị bệnh
cao huyết áp (Hypertension)
Papaverine decrease the tone
of smooth muscles. It has
spasmolytic and vasodilatation
effect used for treatment of
pulmonary embolism and
cerebrovuscular thrombosis

Câu hỏi: Nhựa của quả cây anh túc có chứa hợp chất papaverin,
còn chứa những hợp chất hữu cơ khác hay không ?
Tiểu phân tử thiên nhiên
từ thực vật: cây ba gạc Ấn độ
10
H3CO

H3CO OCH3
N
N
H
H OCH3
H
H3CO
O
O
Reserpine O OCH3

Reserpine đƣợc cô lập từ rể cây ba https://co

ccoc.com
gạc Ấn độ Rauvolfia serpentina /search?q
uery=ajm
(Apocinaceae). Cây thuốc này đƣợc sử aline%20
challenge
dụng trong dân gian cả 3.000 năm %20test
(01 Avril
nay. 2021)

Reserpine đƣợc sử dụng để chữa

sử dụng để chữa trị
cao huyyết áp (Hypertension),
ngăn ngừa đột qụy, nhồi máu cơ tim
(Prevent strokes, heart attacks and kidney problems), Thuốc Reserpine sử dụng cho
chữa viêm loét bao tử (Treatment of gastric ulcer), bệnh nhân bị cao huyết áp
kiểm soát nhịp đập của tim
(Control heart rate and force of cardiac contraction) Câu hỏi: cây ba gạc Ấn độ có chứa hợp chất reserpie,
còn chứa những hợp chất hữu cơ khác hay không ?
Tiểu phân tử thiên nhiên
từ thực vật: cây Vàng đắng
https://baoquangninh.vn/nhu
ng-cay-thuoc-chua-hop-chat-
11
berberin-2431989.html (01
Feb 2023)

Berberine (100 mg) để điều trị: Tiêu chảy, lỵ trực khuẩn, hội
chứng lỵ, lỵ Amipe, viêm ruột...

Vàng đắng (Coscinium fenestratum (Gaertn.) Colebr., họ Tiết dê

(Menispermaceae): là loại dây leo, ruột có màu vàng, vị rất đắng nên có tên
gọi vàng đắng, thƣờng thấy ở các tỉnh Thừa Thiên Huế, Đà Nẵng, Kon
Tum, Gia Lai... Thân và rễ chứa hợp chất berberin tới 3,5% và acid
palmitic, sitosterol...
Hoàng bá (Phellodendron amurense Rupr.), họ Cam (Rutaceae): đƣợc nhập
trồng ở Sa Pa và Hà Nội. Vỏ thân chứa hợp chất berberin và palmatin,
jatrorrhizin...
Câu hỏi: cây Vàng đắng và cây Hoàng bá có chứa hợp chất berberine,
còn chứa những hợp chất hữu cơ khác hay không ?
Tiểu phân tử thiên nhiên
từ thực vật: cây tỏi độc
12

Colchicine Cây tỏi độc (Colchicum autumnale, Liliaceae)

Colchicine đƣợc tìm thấy trong cây

https://www.int
Colchicum autumnale (Liliaceae) và cây
echopen.com/b cùng chi C. crocifolium, C. turicum,
ooks/cytotoxici
ty/cytotoxic- C. kesselvingii, C. luteum, C. byzantinum,
colchicine-
alkaloids-from- C. crocifolium, C. szovitsii, C. soboliferum.
plants-to-drugs

Colchicine hiện đƣợc sử dụng để

(05 Avril 2021)

điều trị bệnh gout

Beside 1 in these plants of Colchicum species also are present: 2-
demethylcolchicine 2, 3-demethylcolchicine 3, demecolcine 4, 2-
demethylcolchiceine 5, 3-demethylcolchiceine 6, N-methyl-demecolcine 7, 3-
demethyl-N-methyl-demecolcine 8, N-formyl-N-deacetylcolchicine 9, N-
deacetylcolchicine 10, N-deacetylcolchiceine 11, and colchiceine 12. Many of
colchicine alkaloids exist in plants in glycoside form

Câu hỏi: Cây tỏi độc Colchicum autumnale có chứa hợp chất colchicine,
còn chứa những hợp chất hữu cơ khác hay không ?
Tiểu phân tử thiên nhiên
từ thực vật: cây dừa cạn Catharanthus roseus
13

https://www.researchgate.net/figure/Fig-4-
Vinblastine-13-and-vincristine-14-two-natural-vinca-
Các alkaloid chính đƣợc cô lập từ alkaloids-isolated_fig16_260311482 (01 Feb 2023)

cây dừa cạn Catharanthus roseus là

vindolicine, anhydrovinblastine,
Vincristine, ajmalicine, tabersonine,
catharanthine, vindoline, vinblastine
và ajmalicine.

Vinblastine và vincristine
đƣợc làm thuốc chữa
bệnh ung thƣ
Câu hỏi: Cây dừa cạn Catharanthus roseus có chứa hợp chất Vincristine, ajmalicine,
tabersonine, catharanthine, vindoline, vinblastine và ajmalicine.
còn chứa những hợp chất hữu cơ khác hay không ?
Đại phân tử thiên nhiên 14
OH
từ động vật: Chitin OH OH OH
O O O
O 2
O 2 2
O HO
1 O HO 3 1 O HO 3 3
2
HO 3 1 1 O
NH NH NH NH
O O O O
Chitin là polysaccharide hình CH3 CH3 3 CH3 CH
sợi, mạch dài gồm monomer là Chitin
D-glucose nhƣng carbon C-2 Chitin là poly(β-[14]-N-acetyl-D-glucoamine.
thay vì nối với –OH thì lại nối
với nhóm –NH-CO-CH3
Chitin đƣợc tìm thấy
trong nhiều nguồn nguyên liệu
nhƣ võ tôm, cua, mực, côn
trùng, nấm, rong tảo biển,…

https://www.goo
gle.com.vn/searc
h?tbm=isch&q=s
ource+of+chitin-
+Image#imgrc=P
5zIN--ZcPVpxM
(03 Jan 2023)

Sợi chitin nhìn dƣới

kính hiển vi điện tử
Đại phân tử tổng hợp: Chitosan Hợp chất đại phân tử
(Trọng lƣợng phân tử M > 1.500 amu) 15
OH OH OH OH
O O O O
O 2 2
2
HO 3 1 O HO 3 1 O HO 3 O HO 2
1 3 1 O
NH NH
O NH NH
O O O
CH3 CH3
CH3 CH3
Chitin
Hot 40-50% NaOH/KOH
Reaction of deacetylation

OH OH OH OH
O O O O
O 2 2
2
HO 3 1 O HO 3 1 O HO 3 O HO 2
1 3 1

NH2 NH2 NH2 NH2

Chitosan

Chitin là poly(β-[14]-N--acetyl-D-glucoamine.
Chitosan là sản phẩm thƣơng mại khi thực hiện
phản ứng hóa học deacetyl hóa trên chitin
Chitin không hòa tan trong nƣớc,
chitosan tan đƣợc trong nƣớc
nên có nhều ứng dụng Ứng dụng của chitosan
Giúp nhanh lên da non cho vết phỏng
https://www.mdpi.com/1420-
3049/25/17/3981/htm(05 Oct 2022)
CÁC CÔNG VIỆC PHẢI THỰC HIỆN
để có một hợp chất thiên nhiên Hợp chất có nguồn gốc từ tự nhiên 16
Sinh vật sống
☻ Rong ☻ Địa y ☻Ngƣời ☻ Vi khuẩn
Thực vật ☻ Địa tiển ☻ Nấm. Mốc
☻ Tảo ☻ Động vật
 Chọn một nguồn nguyên liệu nào để nghiên cứu ?
Thí dụ chọn một loại thiên nhiên, loại này có chứa
● Hợp chất vô cơ, hữu cơ đại phân tử , hữu cơ tiểu phân tử,
● Có hợp chất hiện diện ở hàm lƣợng lớn, có hợp chất hiện diện ở hàm lƣợng bé
Nhận xét: Các hợp chất có hoạt tính sinh học, cần cô lập, thì thƣờng hiện diện ở hàm lƣợng bé
 Chọn xong, phải chiết tách hợp chất quan tâm ra khỏi nguyên liệu đầu
●a/ Có nhiều phƣơng pháp chiết tách (Giảng 1) mỗi phƣơng pháp có ƣu và nhƣợc điểm
Chọn phƣơng pháp nào phù hợp với tính chất của nguyên liệu và các trang thiết bị
●b/ Chiết xong, thu đƣợc cao chiết. Kiểm tra cao bằng sắc ký lớp mỏng (Giảng 2) thấy cao chiết gồm
nhiều hợp chất hữu cơ
, ●c/ Từ cao chiết, muốn cô lập đƣợc một hợp chất, có độ tinh sạch khoảng 95%, thì phải sử dụng
sắc ký cột (Giảng 3). Có đƣợc hợp chất tinh sạch rồi vẫn chƣa biết cấu trúc hóa học của nó là gì ⁈
, ●d/ Sử dụng các phƣơng pháp quang phổ hiện đại để xác định cấu trúc hóa học:
Phổ cộng hƣởng từ hạt nhân: Phổ 13C-NMR (Giảng 4), phổ 1H-NMR (Giảng 5),
Phổ khối MS (Giảng 6), và nhiều loại phổ cần thiết khác (không có trong chƣơng trinh 30 tiết)
 Xác định cấu trúc hóa học xong, phải thử nghiệm vài loại hoạt tính sinh học
trên hợp chất vừa cô lập để biết đƣợc giá trị ứng dụng trong đời sống
 Các khó khăn khi thực hiện một phản ứng hoa học (hƣớng tổng hợp hữu cơ)
Sau khi thực hiện xong phản ứng, trong bình cầu có
17
 Nguyên liệu đầu chitin chưa phản ứng hết
 Chất xúc tác NaOH và KOH vẫn còn y nguyên vì là chất xúc tác
 Các sản phẩm tạo thành : 2‒3 hợp chất khác nhau
Trong khi đó, thực hiện phản ứng chỉ mong có đƣợc chitosan

OH OH OH OH
O O O O
O 2 2
2
HO 1 O HO 3 1 O HO 3 O HO 2
3 1 3 1 O Chitin
NH NH
O C NH NH
O C O C O C
Thực hiện một CH3 CH3 CH3 CH3

phản ứng hóa Hot 40-50% NaOH/KOH

học là Reaction of deacetylation

nhằm có đƣợc OH OH
O
OH OH
O O
sản phẩm O 2 2 O
2
HO 3 1 O HO 3 1 O HO 3 O HO 2
1 3 1

mong muốn NH2 NH2 NH2 NH2

Chitosan
+
OH OH OH OH
O O O O
O 2 2
2
HO 3 1 O HO 3 1 O HO 3 O HO 2
1 3 1

NH NH2 NH2 NH
O C O C What is it ?
CH3
CH3
MỤC ĐÍCH CỦA LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP ĐẠI HỌC HOẶC THẠC SĨ 18
THEO ĐỊNH HƢỚNG HÓA HỌC

Dù thực hiện luận văn theo hƣớng nào

về hƣớng hóa học các hợp chất tự nhiên
về hƣớng tổng hợp hữu cơ, điều chế các dẫn xuất hóa học
kết quả cuối cùng là có đƣợc vài hợp chất (thiên nhiên hoặc tổng hợp)
để gửi đo nhiều loại phổ [Phổ khối MS, phổ cộng hƣởng từ hạt nhân một chiều (1H-NMR,
13C-NMR , DEPT-NMR) phổ cộng hƣởng từ hạt nhân hai chiều (COSY, HSQC, HMBC,
NOESY,…), phổ lƣỡng sắc tròn (CD), phổ tia X đơn tinh thể và so sánh dữ liệu phổ với số liệu
trong các tài liệu tham khảo] nhằm xác định cấu trúc hóa học của hợp chất
và có thể
thử vài hoạt tính sinh học (gia tăng giá trị cho hợp chất vừa cô lập, để dễ đăng báo)
ức chế sự phát triển của vài dòng vi khuẩn, nấm
ức chế vài dòng tế bào ung thƣ ngƣời
ức chế enzyme α-glucosidase (liên quan đến bệnh tiểu đƣờng)
ức chế enzyme tyrosidase (liên quan đến làm trắng da)
v..v...........
Để có kết quả cuối cùng báo cáo trong luận án, các sinh viên, học viên cao
học và nghiên cứu sinh đã phải làm thực nghiệm dài ngày trong phòng thí
19
nghiệm để sắc ký cột, nhằm cô lập các hợp chất nhƣ trình bày
Các hợp chất cô lập đƣợc từ cây là do đã thực hiện sắc ký cột,
sử dụng cột kích thƣớc lớn, vừa, nhỏ khác nhau để cô lập hợp chất.
Muốn thực hiện sắc ký cột thì cần phải
có cao chiết để nạp lên cột sắc ký

Cấu trúc hóa học

16 hợp chất mới

19
Luận án tiến sĩ Đỗ Thị Mỹ Liên, Trƣờng Đại Học Khoa Học Tự Nhiên. 19/07/2014
Các hợp chất cô lập đƣợc từ cây là do đã thực hiện 20
sắc ký cột, sử dụng cột kích thƣớc lớn, vừa, nhỏ khác
nhau để cô lập hợp chất.
Muốn thực hiện sắc ký cột thì cần phải
có cao chiết để nạp lên cột sắc ký

Lobaria
orientalis

OH
OH
HO CH3 OCH3 CH3
OCOCH3
CH3 OCH3 CH3 OCOCH3 H HO OH
HO O
CH3 O H HO OH COOH
O
H C
OCH3 15-Acetoxyhopan-22-ol. OH H CO 3 O
O
H3CO
O
O Retigeric acid A O
H3CO O
OH
O (STIC 22) 16β-Acetoxyhopan-6α,22-diol H3CO
H3CO (LOBA 22)
H2C CH3
HO O
(LOBA 4) HC 3 O
O
O OH Lobariether D CH3 OCH3 CH3 OH
Lobariether C
HOOC
Lobariether A
O H HO OH HO O (LOBA 6)
(LOBA 23) O
H3C
O
CH3
(LOBA 2) H3CO
O
O HO OH OH
COOH
HO H3CO
O
O Zeorin
H3CO O
H
CH3 OCH3
HO
CH3
OH Retigeric acid B H2C
O O (LOBA 19)
O
Lobariether B Lobarientalone B
O
H3CO
O
O O (LOBA 25)
O O
(LOBA 12) N
H3CO O
H3CO
HO (LOBA 28) C
N
Ergosterol-5α,8α-peroxide H
H O
N
Lobariether E (LOBA 5) Cerevisterol H
N Evodiamine H
(LOBA 26) (LOBA 11) HO
OH
N (STIC 29) Rutaecarpine
OH N
H3C
H (STIC 15)
Luận án tiến sĩ Nguyễn Thị Mỹ Dung, Trƣờng Đại Học Khoa Học Tự Nhiên. 11/06/2018
TỪ MẪU CÂY LÀM SAO CÔ LẬP HỢP CHẤT HỮU CƠ
21

Hedyotis auricularia
Hedyotis biflora Hedyotis nigricans
OH OH
3'
2
CH2OH OH 2' 4' OH
3' H
3'
2' 4' 1' 2' 4'

H3CO
1
C
1"
HO O 5'
HO O
1' 5'
CH2OH HO 1' 5' 1 6' 6'
O
8
8 9 1 2
6' 9 2 7
8 1 7 6
5
10 3
4
O 9 2 6 10 H
7 3 O
6' 5 4
4' 6 10 3 O
O OH O

Luteolin
5
5' 4 OH
HO H
Chrysin
1"'
2' OH O H3C O O
HO O OH HO HO
OH 3' 4' HO
3' OH 1' H 2'
HO OH
1"
1'
HO O 5' OH H
Rutin H 20
H 6' 29
7
8
9 1 2 HO H
19
H
1'-Desoxy-6'-O-(1-hydroxymetyl-2-hydroxy-1-metoxy)
30
6 18
10 3
5 4 11 12
etylglucopyranosid H OH 25 26
21 22

3' OH 28 16
O
2' 4' OH O
MeO OMe 1'
4'
O H OH
HO O 5' H
Quercetin
5' 3
2'
3'
4' 6' HO 27
8
MeO O
1'
5' 7 9 2 O 3'
2' 1' O
6'
8
6 10 3 5"
7 9 2
5 4
6" 1" HO 24 23
6 10 3 H 3C O H
HO H H
Spergulacin
5 4
OMe 3"
OH O OH O 4"
HO 2"
OH
3,7,2',4'-Tetrametoxy- Naringenin OH

5-hydroxyflavon
3'
4' OH
2'
O
O OH OH OH O 1' IB
5'
4 3 7
8 1
2 6' OH
OH 6 IA
12 9
13
1
5 2 4'
6'
5' O OH OH
5 4 3
H
OH
14 1 O O
2' O OH O
11
10 HOH2C O CHO O 2
HO IIB
HO 3' 1'
1 CH3 H
HO
HO
HO
1"" O
1" 1"'

2-Formyl-5- IIA
1""'
O OH OH HO H
H

Quinizanin 1'-O- Etyl--D- H

hydroxymetylfuran OH O
galactopyranosid Philonotisflavon-7- O-[4""-O-- D-
galactopyranosyl]--D- glucopyranosid
Luận án tiến sĩ Phạm Nguyễn KimTuyến. Trƣờng Đại Học Khoa Học Tự Nhiên. 20/01/2009
 Muốn chiết các hợp chất hữu cơ trong bột cây khô (lá, thân, rễ…)
22

Trong bộ phận của cây có chứa

nhiều loại hợp chất với tính phân
cực khác nhau
a/ Chiết bằng phƣơng pháp gì ?
b/ Chiết bằng
dung môi phân cực hay Tuỳ theo ý muốn có đƣợc loại hợp chất nào
dung môi kém phân cực
mà chọn
phƣơng pháp chiết
Loại dung môi,
 Một qui trình thực nghiệm từ cây lựa chọn đến cuối cùng là có hợp chất để gửi đo phổ NMR, MS
23

Cây tƣơi
Cao thô ban đầu
Máy cô quay ở áp suất thấp,
đuỗi dung môi, cho cao khô
Bột khô Chiết rắnlỏng với
dung môi bằng các
phƣơng pháp khác
nhau Trích
lỏnglỏng
bằng bình
Phơi khô, xay nhuyễn
lóng

Trích rắnlỏng
bằng bình lọc xốp

Tinh chế thu hợp chất

bằng sắc ký lớp mỏng
điều chế

Hợp chất tinh sạch để

gửi đo phổ NMR, MS Tinh chế thu hợp chất bằng Các cao phân đoạn
hoặc thử hoạt tính sinh học sắc ký cột (Cột với đủ kích cỡ) có tính phân cực khác nhau
LỰA CHỌN DUNG MÔI NÀO ĐỂ CHIẾT 24
Chiết rắnlỏng là sử dụng dung môi lỏng để chiết tách hợp chất cần quan
tâm đang ở trong một nguyên liệu ban đầu ở dạng bột khô

Chiết lỏnglỏng là sử dụng dung môi lỏng để chiết tách hợp chất cần
quan tâm đang ở trong một dung dịch (ở dạng lỏng)
Không trình bày trong chƣơng trình học

Nhóm chức hóa học

Tên dung môi

Phƣơng pháp chiết nào cũng

cần sử dụng dung môi.
Nguyên tắc chọn dung môi là
“Like dissolves like”

● Hợp chất hữu cơ sẽ hòa tan

tốt trong dung môi hữu cơ

● Hợp chất vô cơ (là dạng ion)

sẽ hòa tan tốt trong dung môi
là nƣớc
Một số kỹ thuật chiết (Extraction) 25
 Chiết rắnlỏng là sử dụng dung môi (lỏng) để chiết tách hợp chất cần quan tâm
đang ở trong một nguyên liệu ban đầu ở dạng bột khô
(Thí dụ mẫu lá cây khô,
hoặc hỗn hợp sau phản ứng được đuỗi hết dung môi để có bột khô,...)
Có nhiều phƣơng pháp khác nhau

 Chiết lỏnglỏng là sử dụng dung môi (lỏng) để chiết tách hợp chất cần quan tâm
đang ở trong một dung dịch (ở dạng lỏng)
Một phƣơng pháp duy nhất là chiết phân bố, sử dụng bình lóng
(liquidliquid partition using separatory funnel)
Tuỳ vào điều kiện thực nghiệm để chọn một phƣơng pháp và khi
thực nghiệm với phƣơng pháp nào cần hiểu rõ ƣu và nhƣợc
điểm của phƣơng pháp đó

2 Thí dụ về chiết lỏnglỏng

 Từ dung dịch nuôi cấy, chiết lỏng-lỏng để có hợp chất penicillin để làm
thuốc kháng sinh 26

Alexander Flemming Ernst Chain Howard Florey

(18811955) (19061979) (18981968)

Nhờ vào ba nhà khoa

học mà penicillin đƣợc
sản xuất ở lƣợng nhiều
vào năm 1943, là thuốc
kháng sinh đã cứu sống
nhiều mạng ngƣời trong
chiến tranh thế giới lần
thứ hai
Penicillium chrysogenum
https://www.alamy.com/stock-photo/penicillin-
bacteria.html?sortBy=relevant (23 Sept 2023)
Lên men và chiết lỏng‒lỏng để thu đƣợc penicillin (Lƣợng nhỏ)
27

Penicillin đƣợc nuôi trong dung dịch nuôi cấy

gồm Penicillium chrysogenum
môi trƣờng gồm lactose 6%, sucrose, glucose, ammonium sulfate,
ammonium acetate, sodium phosphate, ion vô cơ nhƣ MgSO4 , MnSO4
FeCl3 , ZnCl2 CuCl2
điều kiện nuôi cấy: pH 6.06.5, nhiệt dộ 2628 °C, áp suất 1.02 atm
(cao hơn áp suất không khí), có sục thêm khí oxygen
 Sau khi lên men xong, cho thêm dung dịch đệm nƣớc phosphate
Từ dung dịch nƣớc này, sử dụng dung môi là butyl acetate hoặc
pentyl acetate để chiết lỏng‒lỏng nhằm tách lấy penicillin
 Làm khô penicillin
https://www.youtube.com/watch?app
=desktop&v=RgQBwZxTt64 (22
Sept 2023)
Lên men và chiết lỏng‒lỏng để thu đƣợc penicillin (Lƣợng vừa)
28

Penicillin đƣợc nuôi trong dung dịch nuôi

cấy gồm
Penicillium chrysogenum
môi trƣờng gồm lactose 6%, sucrose,
glucose, ammonium sulfate,
ammonium acetate, phosphate, ion vô cơ
nhƣ sulfur, magnesium, iron, zinc, copper

điều kiện nuôi cấy: pH 6.06.5,

nhiệt dộ 2628 °C,
áp suất 1.02 atm
(cao hơn áp suất không khí),
có sục thêm khí oxygen
 Sau khi lên men xong, cho thêm
dung dịch đệm nƣớc phosphate.
Từ dung dịch nƣớc này, sử dụng dung
môi là butyl acetate hoặc pentyl acetate
để chiết lỏng‒lỏng nhằm tách lấy
penicillin https://biology-igcse.weebly.com/use-of-
microorganisms-to-manufacture-antibiotic-
 Làm khô penicillin penicillin.html (22 Sept 2023)
Từ dung dịch nuôi cấy, chiết lỏng-lỏng để có hợp chất penicillin để làm
thuốc kháng sinh 29

Penicillium chrysogenum Penicillium rubens Penicillium notatum

H
CH2 N
S CH3
C CH CH
C
O C CH CH3
CH google.com.vn/search?q=penici
O llium%20chrysogenum&tbm=is
Penicilline G C ch&hl (30 Sept 2023)
OH
O
 Penicillin đƣợc nuôi trong dung dịch nuôi cấy gồm Penicillium chrysogenum, môi trƣờng gồm lactose
6%, sucrose, glucose, ammonium sulfate, ammonium acetate, sodium phosphate, ion vô cơ nhƣ MgSO4 , 30
MnSO4, FeCl3 , ZnCl2 , CuCl2 Điều kiện nuôi cấy: pH 6.06.5, nhiệt dộ 2628 °C, áp suất 1.02 atm
(cao hơn áp suất không khí), có sục thêm khí oxygen.
Sau khi lên men xong, cho thêm dung dịch nƣớc và từ dung dịch nƣớc này, sử dụng bằng bình lóng
và dung môi là butyl acetate để chiết lỏng‒lỏng, nhằm tách lấy penicillin.
Trong môi trƣờng nuôi cấy gồm tất cả các hợp chất có cấu trúc hóa học và tên gọi nhƣ bên trái của
hình, cho biết trong bình lóng tách làm hai pha, các hợp chất sẽ phân bố vào pha nào.

Ghi tên các hợp chất là hữu cơ

H
CH2 N
S CH3 OH Na
sẽ hòa tan vào pha hữu cơ
C CH CH
C
butyl acetate là
O C CH CH3 NaHO P O Na Butyl acetate
CH (d= 0.87) ............................................
O
Penicilline G C
OH
O ...........................................
O
Sodium phosphate
............................................
OH OH

O O Mg SO ...........................................
O 4
HO HO OH
HO Magnesium sulfate
OH Water
Lactose OH
(d = 1.0) Ghi tên các hợp chất ion vô cơ
CH2OH CuSO
4 Copper sulfate
sẽ hòa tan vào nƣớc là
OH
O
O
FeCl .................................................
HO HO 3 Ferric chloride
HO
................................................
OH CH2OH ZnCl Zinc chloride
Sucrose 2
O OH ................................................
...............................................
H3C C O Na H 3C C OHNH4
....................................................
Sodium acetate O O Ammonium acetate
Điều kiện chọn dung môi để chiết lỏnglỏng
a/ Không chọn dung môi hòa tan vô hạn vào nƣớc, vì sẽ không tách thành 2 lớp
31
trong kỹ thuật chiết lỏng  lỏng
Chọn dung môi có tỷ trọng d khác biệt so với nƣớc, để dễ dàng tách thành 2 lớp
b/ ● Không chọn dung môi có nhiệt độ sôi > 100 C (thí dụ DMSO) vì khó đuỗi dung môi
ra khỏi mẫu bằng máy cô quay chân không
● Không chọn dung môi có nhiệt độ sôi < 40 ⸰C (thí dụ diethyl ether), vì điều kiện khí hậu
ở miền nam Việt Nam thƣờng nắng nóng, nhiệt độ ngoài trời đã là 35‒36 °C, nên dung
môi có nhiệt độ sôi thấp sẽ nhanh chóng bay hơi đi mất, khó quan sát thực nghiệm.
● Chọn dung môi có nhiệt độ sôi 50‒95 ⸰C, sẽ dễ dàng đuỗi dung môi ra khỏi hõn hợp
chiết, để thu sản phẩm
c/ Lý do không thể sử dụng lại dung môi sau khi chiết , sẽ đổ bỏ, vì thế chọn
dung môi thông dụng, giá thành rẻ; không chọn đắt tiền, hoặc khó tìm mua
d/ Không chọn dung môi đƣợc Tổ chức Y tế Thế giới chứng minh là có gây độc, nguy hại
đến sức khỏe cho ngƣời sử dụng (thí dụ benzene).
e/ Không nên chọn dung môi có tính acid hoặc tính base vì có thể xúc tác, gây ra các
phản ứng không mong muốn với sản phẩm cần phải chiết
f/ Muốn thu đƣợc các hợp chất sản phẩm có tính phân cực khác nhau,
bằng phƣơng pháp chiết lỏng‒lỏng.
Trƣớc tiên ,sử dụng dung môi không phân cực (n-hexane)
Kế đến, sử dụng dung môi phân cực khá (ethyl acetate)
Sau cùng, sử dụng dung môi phân cực mạnh (n-butanol)
Lƣu ý: vài dung môi có thể hòa tan một lƣợng nhỏ trong nƣớc, nên những mL đầu tiên rót vào bình
lóng thì không thấy tách thành 2 lớp (các dung môi này phải bão hòa trong nƣớc, rồi
các mL thêm vô sau, mới tách thành hai lớp (độ hòa tan của dung môi trong 100 g nƣớc)
Làm sao biết pha nào là pha hữu cơ, pha nào là pha nƣớc 32
Không chọn dung môi hòa
tan vô hạn vào nƣớc, vì sẽ
không tách thành 2 lớp

trong kỹ thuật chiết lỏng 

lỏng
Chọn dung môi có tỷ
trọng d khác biệt so với
nƣớc, để dễ dàng tách thành
2 lớp

Pha hữu cơ chứa các

hợp chất hữu cơ
Pha nƣớc chứa các hợp
chất vô cơ
Làm sao biết pha
nào là pha hữu cơ,
pha nào là pha
nƣớc? https://www.google.com.vn/search?tbm=isch&q=aqueous+pha
se+in+a+separatory+funnel#i (22 Avril 2022)
 Tên DUNG MÔI Nhiệt độ Tỷ trọng Độ hòa tan Nếu phù hợp để chiết
(trong ngoặc là tính phân cực) sôi (C) (d) g/mL trong nƣớc
(g/100 g nƣớc)
lỏng‒lỏng cho bài này
thì ghi chữ ″CHỌN″
33
n-Pentane (kém phân cực) 36 0.626
Ether dầu hóa (kém phân cực) 60‒90 0.653
n-Hexane (kém phân cực) 69 0.655 0.0014
Diethyl ether (kém phân cực) 35 0.713 7.5
n-Butanol (phân cực mạnh) 118 0.809 6.3
n-Propanol (phân cực mạnh) 92 Tan trong nƣớc
Dichloromethane (phân cực trung bình) 39.6 1.245
Chloroform (kém phân cực) 61 1.490 0.795
Ethyl acetate (phân cực trung bình) 77 0.902 8.7
Acetone (phân cực trung bình) 56 Tan trong nƣớc
Methanol (phân cực mạnh) 65 Tan trong nƣớc
Ethanol (phân cực mạnh) 78 Tan trong nƣớc
Phenol (C6H5-OH) (tính acid) 182
Anillin (C6H5-NH2) (tính base) 184.4
Pyridine (C6H5N) (tính base) 115.5
Benzonitril (C6H5-CN) (phân cực mạnh) 190.7
Dimethylsulfoxide (DMSO) (phân cực mạnh) 189 Tan trong nƣớc
Nƣớc (phân cực mạnh) 1.0

Chọn các dung môi hữu cơ nào để chiết lỏnglỏng

Thí dụ 2 về chiết lỏnglỏng 34
 để chiết các hợp chất hữu cơ trong hỗn hợp xử lý sau phản ứng tổng hợp
8
8
CH 3 O
CH 3 O 9' Butyl acetate
9' 6 CH 2 O-C2H5
6
CH3CH2I (21 mmol) 7 O (d= 0.87)
5
7 O CH 2 OH 5
1 3'
3'
1
4'
DMSO (2.00 mL) 2
4'
2 2' 4 OH
4 OH K2CO3 (pH8) C2H5-O 3 O 5' 2'
HO 3 O 5'
1' 6' 1'
H 9
O O-C2H5
H 9 O
6'
OH Khuấy từ ở nhiệt độ H3C 7'
H3C 8'
8'
O
7'
phòng trong 8 giờ O
4,7’,9’-Triethylprotocetraric acid
x x xxx xx x
xxxx xxxxx Protocetraric acid (QH48) 18 mg (Hiệu suất 66 %) Water
xx x
xxxxxxx
(0.06 mmol; 24 mg) (d = 1.0)

Sau khi phản ứng hoàn tất, trong bình phản ứng có chứa Nguyên tắc chọn dung môi là
● Dung môi DMSO (hoặc acetone) “Like dissolves like”
● Các hợp chất vô cơ NaBO3, KBr, H2SO4 ● Hợp chất hữu cơ sẽ hòa tan
● Các hợp chất hữu cơ (B), (C), (D) và (A) còn thừa tốt trong dung môi hữu cơ.
● Hợp chất vô cơ (là dạng ion)
Làm sao lấy riêng các hợp chất hữu cơ này sẽ hòa tan tốt trong dung môi
là nƣớc
Một sinh viên thực hiện phản ứng hóa học bằng cách đun hoàn lƣu hợp chất A trong hỗn hợp dung
môi acetone và nƣớc, và các chất xúc tác vô cơ nhƣ NaBO3, KBr, H2SO4, đun nóng 80 ⸰C trong
35
một giờ. Sau khi ngƣng phản ứng, rót tất cả các hợp chất trong bình phản ứng vào một becher. Rồi
sử dụng bình lóng và chiết lỏng‒lỏng bằng dung môi

Ghi tên các hợp chất là hữu cơ

sẽ hòa tan vào pha hữu cơ
............................................
...........................................
............................................
...........................................
Water Ghi tên các hợp chất ion vô cơ
(d = 1.0)
sẽ hòa tan vào nƣớc là
.................................................
................................................
................................................
...............................................
Chiết rắnlỏng 36

 Chiết rắnlỏng là sử dụng dung môi lỏng để chiết tách hợp chất cần
quan tâm đang ở trong một nguyên liệu ban đầu ở dạng bột khô
(Thí dụ mẫu lá cây khô, hoặc hỗn hợp sau phản ứng được đuỗi hết dung
môi để có bột khô,...).
Có nhiều phương pháp chiết rắnlỏng
ngấm kiệt
ngâm dầm ở nhiệt độ phòng
chiết với máy chiết Soxhlet , máy Kumagawa
chiết bằng cách đun hoàn lƣu với dung môi hữu cơ hoặc với nƣớc
chiết tinh dầu bằng cách lôi cuốn theo hơi nƣớc hoặc tẩm trực tiếp với mỡ
chiết bằng chất lỏng siêu tới hạn

Lƣu ý
Chiết ở nhiệt độ phòng hay chiết có gia nhiệt
sẽ cho cao chiết có số lƣợng cao khác và thành phần hợp chất khác nhau
Nguyên liệu để chiết 37

Cây tƣơi đƣợc phơi héo khô tự nhiên
Lá (leave) có chứa 6090% nƣớc
Rễ (root and rhizhome) chứa 70 85% nƣớc
Thân (wood) chứa 40 50% nƣớc
Hạt (seed) chứa 5 10% nƣớc
Nguyên liệu khô đƣợc cắt bằng kéo, giã bằng cối,
bằm bằng dao phay, thành mảnh nhỏ (1‒3 mm)
https://www.google.com.vn/search?
tbm=isch&q=leaves%20powder#im
grc=2A4DDHYxcm_eXM (15
Avril 2022)

Nguyên liệu đƣợc Nguyên liệu đƣợc Nguyên liệu đƣợc Xay thành bột quá mịn
cắt thành mảnh nhỏ giã thô (1‒3 mm) băm thành mảnh nhỏ dễ gây tắt nghẻn
(1‒3 mm) (1‒3 mm) dòng chảy dung môi
Mẫu lá cây nên thu loại lá già, 38
không vàng úa, héo khô, sâu bệnh

https://stock.adobe.com/vn
/images/leaves-of-
different-age-different-
stages-of-life-young-to-
old-concept-aging-growth-
leaf-on-white-back (02
June 2022)
 Cùng một loài cây, lá cây mọc ngoài ánh sáng hoặc trong bóng râm 39

Lá cây mọc ngoài ánh sáng Lá cây mọc trong bóng râm

https://www.google.com.vn/search?tbm=isch&q=old+leaves+and+young+leaves-
+photo#imgrc=1kfJI2vwnavoPM&imgdii=Le9zWQI5c (02 June 2022)
Mẫu cây là võ của thân (the bark) 40

https://www.go
ogle.com.vn/se
arch?tbm=isch
&q=The+bark+
with+the+liche
n+on+the+bark
#imgrc=TYRG
0f8vkrVnzM&i
mgdii= (16
April 2023)

Trên võ của thân cây già thƣờng có địa y và rêu mọc bám vào.
Lƣu ý cạo để loại bỏ vì địa y và rêu cũng chứa các hợp chất hữu cơ đặc trƣng
Khó yêu cầu vệ sinh lƣới rây nếu nhờ xay cây nguyên liệu tại tiệm thuốc bắc
41
Các tiệm thuốc bắc có máy lớn để xay cây. Nhƣng cối xay đƣợc
gắn chặt trong máy, nên khó yêu cầu tháo lƣới để làm vệ sinh
lƣới rây.
Lƣu ý: nguyên liệu sau khi xay bằng máy của tiệm sẽ có
lẫn loại bột cây khác mà máy này đã xay trƣớc đó

lƣới rây

https://www.google.com.vn/se
arch?tbm=isch&q=a+grinder+
machine+image# (29 Avril
2022)
Chiết rắn‒lỏng 42

Nguyên liệu khô đƣợc Xay bột quá mịn dễ

cắt bằng kéo, giã bằng gây tắt nghẻn trong
cối, bằm bằng dao quá trình trích
phay, thành mảnh nhỏ
(1‒3 mm)

Lƣợng mẫu cây ban đầu lớn

(1‒15 ký)

sử dụng lƣợng dung môi nhiều

(50‒200 lít)
Nguyên tắc chọn loại dung môi hữu cơ (Thƣờng sử dụng) 43
Dung môi loại nào thì hoà tan hợp chất loại đó (Nhiệt độ phòng)

Alkane (C, CH, CH2, CH3)

Ether dầu hỏa
Alkene (‒CH=CH‒)
n-Hexane
Alkyne (‒C≡C‒)
Benzene
Toluene CH2
Benzene
(aromatic)
Ether diethyl
H2C O CH2 ether
Chloroform H2C C CH2
H2C C H
Dichloromethane aldehyde O ketone
O

H2C C O H2C C N
Ethyl acetate ester
O amide O

Acetone O H H
N
N
Methanol. Ethanol alcohol H
amine
H

Nƣớc H2C C O H
5% Acetic acid/nƣớc O carboxylic acid
Vì sao lại chọn methanol (hoặc ethanol) Boät caây (...g) 44
để điều chế cao tổng ban đầu - Chieát kieät vôùi ether daàu hoûa,
baèng phöông phaùp ???.
- Loïc, thu hoài dung moâi

Cao ether daàu hoûa (...g) Boät caây coøn laïi

Tuy biết rằng muốn có các loại cao chứa nhóm hợp chất có (Chöùa hôïp chaát coù - Chieát kieät vôùi chloroform
tính phaân cöïc keùm) - Loïc, thu hoài dung moâi
độ phân cực khác nhau thì phải sử dụng lần lƣợt
● Sử dung môi từ không phân cực nhƣ ether dầu hỏa, Cao chloroform (...g) Boät caây coøn laïi
- Chieát kieät vôùi ethyl acetate
hexane (để chiết hợp chất không phân cực) (Chöùa hôïp chaát coù
tính phaân cöïc trung bình) - Loïc, thu hoài dung moâi
● rồi đến dung môi phân cực nhƣ etlyl acetate
Cao ethyl acetate (...g) Boät caây coøn laïi
(để chiết hợp chất phân cực trung bình) (Chöùa hôïp chaát coù - Chieát kieät vôùi methanol
● rồi methanol (để chiết hợp chất có tính phân cực), tính phaân cöïc khaù) hoaëc butanol
- Loïc, thu hoài dung moâi

nhƣng trong thực nghiệm, để điều chế cao tổng thƣờng sử Cao methanol (...g) Boät caây coøn laïi
(hoaëc butanol) - Chieát vôùi nöôùc
dụng ethanol hoặc ethanol (Chöùa hôïp chaát coù
tính phaân cöïc maïnh) - Loïc, thu hoài dung moâi

Boät coøn laïi boû

Thuận lợi Cao nöôùc (...g)
(Chöùa hôïp chaát coù
tính phaân cöïc maïnh)
 Dung môi ethanol (hoặc methanol) có giá tiền tƣơng đối rẻ, dễ mua
 Phần lớn các hợp chất có hoạt tính sinh học, đều là loại hợp chất có tính phân cực,
vì thế sử dụng chiết ethanol (hoặc methanol) để chiết tốt các hợp chất này.
Nhƣợc điểm
 Theo nguyên tắc chiết, cao chiết tổng methanol chứa rất ít các hợp chất
kém phân cực nhƣ phytosterol, alcol béo, acid béo, triglyceride…. và những hợp
chất này ít có hoạt tính sinh học, nên nếu có loại bỏ chúng ra khỏi cao chiết
ban đầu cũng không ảnh hƣởng nhiều đến kết quả về thành phần hóa học của cây
 Nếu qua nghiên cứu nhận thấy cây có chứa một số hợp chất kém phân cực nhƣng
có hoạt tính sinh học đánng quan tâm thì ngay từ ban đàu nên chiết bột cây bằng
dung môi kém phân cực nhƣ ether dầu hỏa, n-hexane,...,
Tổng tiền mua dung môi để có cao chiết methanol ban đầu 45

x xxx xxxxxxx
xxxxxxxxxx xxx
x x
x x x x
x xx xx x
xx
xxxxxxxxxxxxxxxx
xxx xx xxx xxx
xx xx
xx xx xxx x
xxxx x xx
x xxx
xxxxxxx xx
x

Để chiết kiệt hợp chất,

cần thực hiện:
chiết nhiều lần,
mỗi lần một ít dung
môi

Tiền chi mua methanol:

18.000 đồng x 50 lít #
1 triệu đồng
(thời điểm cuối năm 2019)

Học viên cao học của đại học Sƣ phạm TP. HCM Phạm Thị Hoa Thắm,
bảo vệ luận án thạc sĩ thành công ngày 12/2019, thực nghiệm tại bộ môn
hoá hữu cơ, trƣờng ĐH KHTN
Vì sao cần lƣợng nhiều cao ban đầu 46
Vậy cần nhiều dung môi và sẽ tốn nhiều chi phí

Để chiết kiệt
45 kg bột cây
x xxx xxxx
xxxxxxxxxx
xxxxx x x
xxx
x xxxxx
x
xx
xxxxxxxxxxxxxxxx
x cần 200 lít
xxx xx xxx xxx
xx
xx x
xx
xx
xx xx xxx x
xxxxxxxxx xx
xx x
xx
ethanol

Để chiết kiệt hợp chất,

cần thực hiện:
chiết nhiều lần,
mỗi lần một ít dung
môi

Học viên cao học Phạm Thị Hoa Thắm, bảo vệ
12/2019, để chiết kiệt 1.5 kg bột khô rễ cây
Jasminanthes tuyetanhiae đã thực hiện chiết
bằng phƣơng pháp ngâm dầm ở nhiệt độ phòng
trong 29 ngày, mỗi lần 10 lít methanol. Cô quay
thu hồi dung môi, nên tổng cộng sử dụng 50
lít methanol, thu đƣợc 185 g cao methanol.
Do biết phải phải cô lập 3040 hợp chất ra
khỏi cây khảo sát, NCS. Nguyễn Thị Mỹ
Hƣơng, khoá đậu 10/2019, Bộ môn Hoá
hữu cơ KHTN đã thực nghiệm với 45 kg
bột cây dủ dẻ Melodorum fruticosum, và
tốn 200 lít ethanol (nhờ thu hồi
dung môi và làm khan rồi sử dụng lại)
Từ bột cây khô 47
1/ Trƣớc tiên, điều chế cao ethanol tổng Boät caây (...g)
2/ Từ cao thô ethanol, muốn phân thành các cao phân đoạn - Chieát kieät vôùi ethanol
có tính phân cực khác nhau - Loïc, thu hoài dung moâi

Muốn chiết lỏng‒lỏng (chƣơng 1) cao ethanol (...g) baèng phöông phaùp ?

phải có một pha là nƣớc.

Mà muốn có pha nƣớc thì Cao ether daàu hoûa (...g) Boät caây coøn laïi
 Nếu có cao khô ethanol mà muốn chuyển đổi cao ethanol này (Chöùa hôïp chaát coù - Chieát kieät vôùi chloroform
tính phaân cöïc keùm) - Loïc, thu hoài dung moâi
thành cao nƣớc thì hòa tan cao này vào hỗn hợp ethanol
hoặc methanol : nƣớc (1 : 9) hoặc (2 : 8) (nƣớc vẫn chiếm đa số)
Cao chloroform (...g) Boät caây coøn laïi
 Nếu có dung dịch ethanol thì đuỗi bớt ethanol (Chöùa hôïp chaát coù
- Chieát kieät vôùi ethyl acetate
tính phaân cöïc trung bình) - Loïc, thu hoài dung moâi
bằng cô quay ở áp suất kém để có dung dịch
ethanol đậm đặc. Rồi cho thêm nƣớc vào, có pha nƣớc Cao ethyl acetate (...g) Boät caây coøn laïi
Muốn chiết rắn‒lỏng (chƣơng này) (Chöùa hôïp chaát coù
tính phaân cöïc khaù)
- Chieát kieät vôùi methanol
hoaëc butanol
- Loïc, thu hoài dung moâi
Đang có dung dịch ethanol thì cô quay ở
áp suất kém đến khô, để có cao khô ethanol Cao methanol (...g) Boät caây coøn laïi
(hoaëc butanol)
Rồi áp dụng các phƣơng pháp trích rắn-lỏng (Chöùa hôïp chaát coù
tính phaân cöïc maïnh)

Tuỳ vào điều kiện thực nghiệm để chọn một phƣơng pháp
Mỗi phƣơng pháp đều có ƣu và nhƣợc điểm

Khảo sát sơ đồ điều chế các loại cao có tính phân cực khác nhau
một số luận án tiến sĩ và luận văn thạc sĩ đã thực hiện tại trƣờng
đại học Khoa Học Tự Nhiên, đại học Sài Gòn và đại học Sƣ Phạm TP HCM
 48
Rễ cây Xuân hoa
đỏ lá xanh

Bột rễ khô (5 kg)

Ngâm dầm ở nhiệt độ phòng

Cao ethanol (0.6 kg)

Cao chloroform Chiết lỏng-lỏng
(XR-C, 120 g)

Cao ethyl acetate

Thu hái tại quận Thủ Đức, (XR-E, 20 g)
Tp. Hồ Chí Minh,
vào tháng 6/2008
Cao methanol-nƣớc
(XR-MN, 20 g)
Khảo sát thành phần hóa học của cây xuân Chiết lỏng-lỏng
hoa đỏ Pseuderanthemum carruthersii Họ Ô
rô (Acanthaceae) Luận án tiến sĩ hóa học
trƣờng ĐH KHTN. Võ Thị Ngà. 01/2012
 Nam sâm bò đỏ Boerhaavia diffusa var sub thu hái ở Phan Thiết
49
Bột lá khô (6 kg)

Cao methanol (330 g)

trích lỏng-lỏng

Cao ethyl acetate

20.5 g

trích lỏng-lỏng

14
13 18 19 20 22
12 15 23 24 25 26 27 28 29 30
3 6 21
16
17
Nghiên cứu hóa học và thử nghiệm một số hoạt tính sinh học trên ba loài cây thuộc chi Boerhavia, Họ Bông phấn (Nyctaginaceae)
Luận án tiến sĩ Trƣờng Đại Học Khoa Học Tự Nhiên. Đỗ Thị Mỹ Liên. 07/2014
 50
Bột lá khô cây bần
Soneratia alba (13.5 Kg)
- Ngâm dầm với methanol ở nhiệt đọ phòng (3 x 50 L)
- Lọc và thu hồi dung môi ở áp suất kém

Cây bần Cao methanol

Methanolic crude residue (2.01 kg)
(2,011.0 g)
Sonneratia alba - Dissolved in solvent system of methanol : water (1:9)
- Partitioned with petroleum ether and then with ethyl acetate
- Evaporated under reduced pressure trích lỏng-lỏng

Petroleum ether extract Ethyl acetate extract Remaining aqueous

(690.0 g) (415.0 g) residue (885.0 g)

Silica gel column chromatography CC PE: EA (1:4 – 0:1)

(CC) EA: M (9:1 – 0:1)
PE: EA (9:1 – 0:1); EA: M (9:1 – 1:1)
E1 E2 E3 E4 A1 A2 A3 A4 A5
(110.0 g) (90.0 g) (60.0 g) (220.0 (6.6 g) (40.0 (107.0 (30.0 (47.0

CC
g) g) g) g) g) trích lỏng-lỏng
PE: EA (9:1 – 0:1)

E2.1 E2.3 E2.4 E2.5 A2.3- A4.4-

E2.2 A2.1 A2.2 A4.1 A4.2 A4.3
(12.9 (11.4 (14.9 (25.3 A2.5 A4.8
(6.9 g) (3.2 g) (4.5 g) (1.8g) (1.2 g) (4.0 g)
g) g) g) g) (24.7 g) (21.6g)

7 156
38 125
10 12 22 30 155 133 138
27 150
17 122
154
129 160 151
18 164 137 157 152

Khảo sát thành phần hoá học của vài loài cây thuộc chi Sonneratia (Họ Bần, Sonneraticeae) mọc ở rừng ngập mặn Cần Giờ,
TP. HCM Luận án tiến sĩ hóa học trƣờng ĐH KHTN. Nguyễn Thị Hoài Thu 06/2015
 51

Địa y (5.0 kg)

0) - Rửa sạch, phơi khô, xay nhuyễn.

Bột địa y khô (3.0 kg)

Trích pha rắn
Parmotrema - Trích bằng methanol ở nhiệt độ phòng.
- Cô quay thu hồi dung môi. silica gel
praesorediosum Cao methanol (450 g) (trích rắn-lỏng)
Cao methanol (450.0 g) trích pha rắn silica gel (9.0
Tủa
g)
- Trích pha rắn trên silica gel với các loại dung
môi có độ phân cực tăng dần. - CC with P:C (9:1-0:10).

Cao ether dầu Cao ether dầu Cao chloroform Cao ethyl acetate Cao acetone Cao methanol Phân đoạn T2
hỏa E1 (25.0 g) hảo E2 (15.0 g) (105.0 g) (50.0 g) (45.0 g) (37.0 g) (1.0 g)

- Sắc ký cột P:EA (10:0-5:5). - Sắc ký cột P:EA (9:1-5:5). P:EA (95:5) - Sắc ký cột H:C (8:2).
E2.4 (2.8 g) PRAES-E11 (1.5 g) Nghiên cứu hóa
P:EA (98:2) học và thử nghiệm
E1.3 (4.5 g) PRAES-E2 (5.0 mg) PRAES-T1 (9.0 mg)
P:EA 0) (5.0 mg)
PRAES-E13 một số hoạt tính
E2.5 (4.5 g)
(9:1) sinh học trên hai
0) (200.0
PRAES-E1 0) (7.0 mg)
PRAES-T2
P:EA 0)
0) (25.0 mg)
PRAES-E14 loài địa y
E1.4 (3.7 g) mg) Parmotrema
(98:2) 0) (5.0 mg)
PRAES-T3
PRAES-E6 (5.0 mg) 0) (30.0 mg)
PRAES-E15 (Parmeliaceae)
0) 0) P:EA Luận án tiến sĩ
E2.6 (3.7 g) 0) (45.0 g)
PRAES-T4
E1.5 (2.5 g) 0)
PRAES-E3 (4.0 mg) (9:1) 0) (50.0 g) hóa học trƣờng
PRAES-E17 ĐH KHTN.
0) 0) (40.0 g)
0) 0) (1.0 g) PRAES-T6 Huỳnh Bùi Linh
E1.6 (4.7 g) PRAES-E5 0) (15.0 mg)
P:EA PRAES-E18 Chi. 11/2014
E2.7 (2.5 g) 0)
0) 0) (9:1) 0) (250.0 g)
PRAES-E19
0)
 CÂY CỌC ĐỎ (LUMNITZERA LITTOREA, 52
COMBRETACEAE)

Bột lá khô (15 kg)

Cao ethanol (1 kg)

trích pha rắn

silica gel
(solid phase
extraction)

Khảo sát thành phần hoá học và hoạt tính sinh học của một loài thuộc chi Lumnitzera, Họ Bàng (Combretaceae) mọc ở
rừng ngập mặn Cần Giờ, TP Hồ Chí Minh. Luận án tiến sĩ hóa học trƣờng ĐH KHTN. Nguyễn Thị Lệ Thủy. 10/2020
 53
Ground material of Lobaria orientalis
(1,400.0 g) - Phân thành cao
phân đoạn
- Macerate with methanol at room temperature (10x4 L)
- Filtrate, evaporate in the reduced pressure bằng sắc ký cột
Methanolic residue (170.0 g) silica gel
Địa y Lobaria orientalis - Phân thành cao phân đoạn bằng
- sắc ký cột silica gel
n-hexane EtOAc /MeOH EtOAc /MeOH MeOH
EtOAc EtOAc /MeOH
(100%) (8:2) (5/5) (100%)
(100 %) ((9:1)

n-Hexane (5.5g) EA1 (13.5 g) EA2 (8.3 g) EA3 (7.7 g) EA4 (96.5 g) MeOH residue
(34.5 g)

LOBA 11 (17 mg)

LOBA 1 (1.3 g) LOBA 2 (5 mg) EA 3-1

EA 1-2 (1.8 g)
LOBA 25 (0.45 g)
(6.3 g) EA 2-1
LOBA 9 (0.1 g) (1.5 g) LOBA 8 (30 mg)
EA 3-2 LOBA 14 (0.1 g )
LOBA 26 (7 mg) (1.9 g)
LOBA 19 (30 mg)
LOBA 21 (0.2 g)
EA 1-3
(4.5 g) LOBA 6 (14 mg)
LOBA 20 (12 mg)
LOBA 22 (0.12 g)
LOBA 7 (32 mg)
LOBA 28 (30 mg)
LOBA 4 (5 mg)
EA 2-2 LOBA 12 (10 mg)
EA 1-4 EA 3-3
(6.8 g) LOBA 29 (7 mg)
(1.9 g) LOBA 15 (14 mg) (2.1 g)
LOBA 13 (0.8 g)
LOBA 31 (16 mg)
LOBA 34 (12 mg) LOBA 23 (5 mg)
LOBA 33 (25 mg)

Khảo sát thành phần hóa học của hai loài địa y họ Lobariaceae ở Việt Nam nhằm tìm
kiếm các hợp chất có hoạt tính sinh học. Luận án tiến sĩ hóa học Trƣờng Đại Học Khoa
Học Tự Nhiên. Nguyễn Thị Mỹ Dung, 6/2018
 54
Ảnh hƣởng của việc chiết bằng dung môi nóng hay nguội

CHIẾT NÓNG HAY CHIẾT Ở NHIỆT ĐỘ PHÒNG

sẽ cho cao chiết về
 lƣợng cao khác nhau
 thành phần các loại hợp chất khác nhau

https://www.google.com.vn/search?q=Image+of+reflux+instrument (29 Avril 2022)

Chiết ở nhiệt độ phòng, hợp chất Chiết có gia nhiệt 55
làm gia tăng độ hoà tan OÁng ngöng
hoà tan vào dung môi phù hợp hôi
của hợp chất vào dung môi

Tuùi vaûi
chöùa
boät caây

Beáp
Maùy Soxhlet
Bài tập Có một học viên cao học muốn chiết tách mẫu bột cây bằng 56
dung môi ethanol bằng phƣơng pháp ngâm dầm ở nhiệt độ phòng.

Hỏi nếu mẫu đƣợc đun hòan lƣu trong

dung môi ở nhiệt độ sôi của dung môi,
độ hòa tan của mẫu sẽ đạt mức trong
trƣờng hợp (A) hay tăng thêm nhƣ ( E).
Giải thích rõ.

Sau một thời gian cần

thiết, mẫu ngâm trong
Khả năng hợp chất hoà tan vào dung môi
dung môi ở nhiệt độ
khi có gia nhiệt
phòng đã hòa tan đạt đến
độ bão hòa, thí dụ 12 g/lít
 vừa tăng số lƣợng một loại hợp chất
dung môi ethanol.  vừa tăng số loại hợp chất (thêm nhóm phân cực hơn)
Nếu muốn cô lập riêng 57
nhóm hợp chất kém phân cực Boät caây (...g)
thì sử dụng dung môi gì? - Chieát kieät vôùi ether daàu hoûa,
- Loïc, thu hoài dung moâi

Cao ether daàu hoûa (...g) Boät caây coøn laïi

(Chöùa hôïp chaát coù - Chieát kieät vôùi chloroform
tính phaân cöïc keùm) - Loïc, thu hoài dung moâi
Chiết bằng dung môi ethanol,
methanol, thì cao sẽ không
Cao chloroform (...g) Boät caây coøn laïi
chứa hoặc chứa rất ít các hợp
(Chöùa hôïp chaát coù
chất kém phân cực. tính phaân cöïc trung bình)
Và nếu muốn cô lập
Cao ethyl acetate (...g) Boät caây coøn laïi
riêng nhóm hợp chất (Chöùa hôïp chaát coù
kém phân cực thì sử tính phaân cöïc khaù)

dụng dung môi gì? Boät caây coøn laïi

(Chöùa hôïp chaát coù Cao methanol (...g)
tính phaân cöïc maïnh) (hoaëc butanol)

Hợp chất béo thƣờng đƣợc nghĩ đến loại hợp chất hữu cơ có tính kém phân cực,
đƣợc chiết bởi loại dung môi kém phân cực nhƣ ether dầu hỏa, n-hexane, …
Thật ra các hợp chất béo đƣợc chia là 3 nhóm với độ phân cực từ không
phân cực đến rất phân cực
VỀ TỶ LỆ GiỮA LƢỢNG MẪU 58
VÀ THỂ TÍCH DUNG MÔI
Cho bột cây khô vào bình, châm
dung môi vào bình sao cho xấp
xấp lớp bột cây

Rót dung môi xấp

xấp lớp bột cây
Chiết nhiều lần, mỗi
lần một lƣợng vừa
đủ lƣợng dung môi,
giúp chiết kiệt

Rót dung môi đầy

bình, rồi chiết 3
lần, sẽ không giúp
chiết kiệt hợp chất
ra khỏi bột cây, đã
vạy, tốn công để
đuỗi lƣợng lớn
dung môi
VỀ THỜI GIAN NGÂM BỘT CÂY TRONG DUNG MÔI 59
Có một học viên cao học muốn chiết tách mẫu bột cây bằng dung môi ethanol bằng phƣơng pháp ngâm
dầm ở nhiệt độ phòng. Sau 24 giờ, với một thể tích dung môi cô định, hợp chất hữu cơ trong bột cây đã
hòa tan vào dung môi đạt đến độ bão hòa, thí dụ nhƣ 12 g/lít dung môi ethanol.
Hỏi trƣờng hợp ở nhiệt độ phòng nhƣng thời gian ngâm dầm để lâu thêm, thí dụ thêm
2 tuần hoặc để cả tháng, số lƣợng mẫu sẽ
(tăng thêm một chút xíu) nhƣ trong bình (A)?
(tăng thêm rất nhiều) nhƣ trong bình (B)?

x x xx x xxxx x x x xx x xxxx x ? (A)

xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx xxxxx
x x xxx xx x x x x x xxx xx x x x
xxx x xxxxxxxxxxxxx xxx x xxxxxxxxxxxxx
x x xx xx xxx xx x x x xx xx xxx xx x
x xxxx x x x xx x xxxx x x x xx
xxx xxxxxxxx x xx xxxx
x xxx xxxxxxxx x xx xxxx
x
x xx x x x x xx x x x

1 ky boät caây ñöôïc 1 ky boät caây ñöôïc

ngaâm trong ngaâm trong ? (B)
500 mL dung moâi 500 mL dung moâi
trong 24 giôø trong 7 ngaøy

Nguyên tắc của sự chiết: Chiết nhiều lần, mỗi lần một lượng nhỏ dung môi
Mỗi một hợp chất có độ hoà tan bão hòa trong một loại dung môi nào đó (x mg/mL),
vì vậy ngâm bột cây trong dung môi với thời gian lâu hơn 24 giờ tốn thời gian vô ích
vì không gia tăng bao nhiêu lƣợng hợp chất chiết vào dung môi
Do thời gian thực nghiệm cho một luận văn có giới hạn, 60
MỘT LẦN NGÂM TRONG DUNG MÔI CẦN ĐỂ THỜI GIAN TRONG BAO LÂU ?

x x xx x xxxx x
xxxxx xxxxx xxxxx
x x xxx xx x x x
xxx x xxxxxxxxxxxxx
x x xx xx xxx xx x
x xxxx x x x xx
xxxx xxxxxxxxxxx xx xxxx
x xx x
300 gam bột cây ngâm
với 1 lít dung môi,
trong 24 giờ
x x xx x xxxx x
xxxxx xxxxx xxxxx
x x xx x xxxx x
xxxxx xxx x xxxxx
x x xxx xx x x x x x xxx xxx x x x
xxx x xxxxxxxxxxxxx xxx x xxxxxxxxxxxxx
x x xx xx xxx xx x
x xxxx x x xx xx xxx xx x
x xxxx
x x x xx
xxxx xxxxxxxx x xx xxxx
x x x xx
xxxx xxxxxxxx x xx xxxx
x xx x x x x xx x x x
300 gam bột cây ngâm 300 gam bột cây ngâm
với 1 lít dung môi, với 1 lít dung môi,
trong 7 ngày (1 tuần) trong 30 ngày (1 tháng)

Cùng một lƣợng bột cây, cùng thể tích

dung môi liệu rằng ngâm càng lâu sẽ
giúp thu nhận đƣợc càng nhiều cao
???
(Thật ra ngâm lâu cũng có tăng hợp chất chiết lên chút
ít, nhƣng quá trình thực nghiệm luận văn thạc sĩ bị giới
hạn trong khoảng thời gian cụ thể, vì vậy cho nên …..)
Tính toán lý thuyết: Muốn chiết kiệt, cần chiết nhiều lần, 61
mỗi lần một lƣợng nhỏ thể tích dung môi hữu cơ

https://ww
w.slideshar
e.net/vikash
_94/liquid-
liquid-
extraction-
and-
flocculation
(30-04-
2019)
Chiết kiệt chƣa (Kiểm tra bằng cách nhỏ dung dịch chiết lên mặt kính đồng hồ) 62
Xem xét lƣợng mẫu hiện diện trong dung dịch chiết: Nhoû moät gioït dung dòch
của lần chieát thöù n leân treân moät taám kieáng saïch, sau khi thổi bay heát
dung moâi, quan sát thấy khoâng coøn ñeå laïi dấu vết veát gì treân maët kieáng,
nghĩa là đã chiết kiệt

Nhoû moät gioït dung

dòch chieát laàn thöù n
lên mặt kính đồng
hồ

1 2 3 4 5

Đĩa 3: sau khi dung Đĩa 5: lần chiết thứ n,

môi bay hết, còn để sau khi dung môi bay
lại chút cắn hết, hầu nhƣ không còn
(residue) vết nào trên kính
Chƣa chiết kiệt Đã chiết kiệt
Kiến thức cơ bản về sắc ký lớp mỏng 63
Saéc kyù lôùp moûng Saéc kyù lôùp moûng
Heä dung moâi coù tính phaân cöïc trung bình Heä dung moâi coù tính phaân cöïc maïnh
Chloroform: ethyl acetate (9:1) Ethyl acetate: methanol; acetic acid (2: 8: 0.5)
Möùc
tieàn tuyeán
dung moâi (M) (N)

Möùc
dung moâi Cao Cao Cao ethyl Cao
Cao ethyl Cao
xuaát phaùt hexane acetate emathol hexane acetate emathol

 Nếu sắc ký lỏng-lỏng đạt hiệu quả tốt thì cho ba cao chứa các loại hợp chất có
tính chất khác nhau rõ rệt (Cao hexane chứa các hợp chất kém phân cực, Cao ethyl acetate chứa các hợp
chất phân cực khá, cao emethanol chứa các hợp chất phân cực mạnh)

 Dù sắc ký lỏng-lỏng đạt hiệu quả tốt, cao hexane vẫn có lẫn chút ít các hợp chất
phân cực khá, và cao ethyl acetate vẫn còn lẫn chút ít hợp chất kém phân cực

 Cần thực hiện 2 bản sắc ký lớp mỏng với hai hệ dung môi khác nhau: với hệ dung môi có tính phân cực
trung bình thì các cao hexane, ethyl acetate cho vết rõ, nhƣng cao ethanol dồn cục tại mức xuất phát.
Ngƣợc lại, với hệ dung môi có tính phân cực mạnh thì các cao hexane, ethyl acetate dồn cục tại mức tiền
tuyến dung môi nhƣng cao ethanol cho vết rõ
Hệ quả nếu chiết chƣa kiệt (Kiểm tra bằng sắc ký lớp mỏng) 64

Saéc kyù lôùp moûng

(X) (Y)

Cao Cao Cao Cao Cao Cao Cao Cao Cao

Cao
ether chloroform ethyl butanol ether chloroform ethyl butanol
toång toång
daàu hoaû acetate daàu hoaû acetate

Hình X sắc ký lớp mỏng cho thấy

sự chiết kiệt với một loại dung môi, Hình Y sắc ký lớp mỏng cho
rồi mới thay đổi qua chiết với thấy với từng loại dung môi,
loại dung môi khác chƣa chiết kiệt thì đã vội
Cao ether dầu hoả chứa các hợp chất kém phân cực
Cao chloroform chứa các hợp chất phân cực trung bình
thay bằng dung môi có tính
Cao ethyl acetate chứa các hợp chất phân cực khá phân cực hơn, hệ quả là …
Cao butanol chứa các hợp chất phân cực mạnh

Nếu đang chiết bằng ether dầu hoả mà chƣa chiết kiệt đã vội thay bằng dung môi có tính phân
cực hơn, thí dụ chloroform, thì dung môi chloroform này sẽ vừa chiết các hợp chất phân cực
trung bình và đồng thời chiết luôn các hợp chất kém phân cực còn sót lại (nhƣ minh hoạ trong
hình B). Tƣơng tự cho các loại cao chiết còn lại trong sơ đồ.
Chiết kiệt chƣa (Kiểm tra bằng sắc ký lớp mỏng) 65
Saéc kyù lôùp moûng

Sau mỗi lần chiết bằng dung

môi phù hợp, mỗi lần chiết
với một thể tích cố định (mỗi
lần một ít thể tích), để có
dung dịch chiết lần 1, lần 2,
lần 3, …....lần thứ n.
Kiểm tra đã chiết kiệt
chƣa bằng 2 phƣơng pháp

1 2 3 4 5 6 7 8

 1/ Baèng saéc kyù lôùp moûng 1: Lần chiết

Các lần chiết kế tiếp, Các lần chiết
đầu tiên thứ n=8, các vết
Chấm sắc ký lớp mỏng các dung các vết hiện mờ dần
các vết hầu nhƣ không
dịch này lên cùng một bản mỏng và hiện rõ, xuất hiện
quan sát độ đậm/ nhạt của các vết đậm Vậy,
Quan sát các vết trên SKLM thì
đã chiết kiệt
lần thứ n các vết rất mờ, nghĩa là
dung dịch chứa rất ít hợp chất
Xem đã chiết kiệt 66
Cây Albizia myriophylla khô (3.2 kg)
chƣa ? Xay nhuyễn

Bột cây khô (3.1 kg)

Ngâm dầm với ethanol. Thu hồi dung môi
Cây Cam thảo dây
Albizia myriophylla Cao ethanol thô (220 g). Lấy 200 g để làm tiếp
- Sắc ký cột silica gel với các dung môi khác nhau
- Cô quay, thu hồi dung môi

Cao n–hexane Cao EA Cao Ea:Me (9:1) Cao Ea:Me (7:3) Cao Ea:Me (5:5) Cao Me
(1.0 g) (1) (26.0 g) (2) (7.0 g) (3) (24.0 g) (4) (79.0 g) (5) (8.0 g) (6)

1 2 3 4 5 6 1 2 3 4 5 6
Chloroform: methanol (95:5) Ethyl acetate: methanol: nƣớc (9: 1: 1 giọt)
Phạm Thị Tâm, Khảo sát thành phần hóa học cây cam thảo dây (Albizia myriophylla.) Họ Đậu (Fabaceae)
Luận văn thạc sĩ đại học Sài Gòn, 06/2019
Chiết đã kiệt chƣa, 67
kiểm tra bằng sắc ký lớp mỏng?
Cao methanol ban đầu (BĐ)

Trích lỏng-lỏng
Cao hexane (H)

Cao ethyl acetate (EA)

cây Kim Tiền Thảo
Desmodium styracifolium
Cao butanol (Bu)
Hexane Ethyl acetate Methanol

Thực nghiệm: Sắc ký lớp mỏng với các hệ giải ly bản mỏng khác nhau
để so sánh bốn loại cao chứa các loại hợp chất khác nhau
Lý thuyết: Sắc ký
lớp mỏng cho thấy đã BĐ H EA
phân chia các loại cao
Bu BĐ H EA Bu BĐ H EA Bu
đã đạt yêu cầu: thu
đƣợc 3 loại cao khác
nhau

Phân lập và xác định cấu trúc một

số hợp chất trong cây Kim n-Hexane: ethyl acetate Chloroform: methanol Ethyl acetate : methanol: nƣớc
Tiền Thảo Desmodium (1 :2) (9: 1) (7 :2:1)
styracifolium. Luận văn thạc sĩ Đại
Học KHTN. Thái Hồng Hạnh. 2015
Chiết 68
Methanol Methanol H EA Bu Methanol
đã kiệt ban đầu
H EA Bu
ban đầu ban đầu
H EA Bu
chƣa?

Ethyl acetate : n-hexane Chloroform: methanol Ethyl acetate : methanol: nƣớc

(2:1) (9:1) (7:2:1)

H H H

Ethyl acetate – methanol – nƣớc (7: 2 : 1)

Dù sắc ký lỏng-lỏng đạt hiệu quả tốt, Phân lập và xác định cấu trúc một số
hợp chất trong cây Kim Tiền Thảo
cao hexane vẫn có lẫn chút ít các hợp chất phân cực khá, Desmodium styracifolium. Luận văn
thạc sĩ Đại Học KHTN. Thái Hồng
và cao ethyl acetate vẫn còn lẫn chút ít hợp chất kém phân cực Hạnh. 2015
 69
Chiết rắnlỏng là sử dụng dung môi lỏng để chiết tách hợp chất cần quan tâm đang ở trong
một nguyên liệu ban đầu ở dạng bột khô (Thí dụ mẫu lá cây khô, hoặc hỗn hợp sau phản ứng được
đuỗi hết dung môi để có bột khô,...)
C ó một số phƣơng pháp chiết rắn-lỏng nhƣ sau
1/ Ngấm kiệt (percolation)
2/ Ngâm dầm (maceration) Cold fat extraction
3/ Pha trà (infusion). Sắc thuốc (Decoction)
4/ Chiết bằng cách đun hoàn lƣu với nƣớc hoặc dung môi hữu cơ
(Heating under refluxed at the boiling point of the organic solvent)
Chiết bằng nƣớc hoặc dung môi hữu cơ có sự hỗ trợ của sóng siêu âm
(Ultrasound-assisted extraction)
Chiết bằng nƣớc hoặc dung môi hữu cơ có sự hỗ trợ của vi sóng
(Microwave-assisted extraction)
5/ Chiết liên tục với máy chiết Soxhlet hoặc máy chiết Kumagawa
(hot continuous Soxhlet or Kumagawa extraction)
6/ Chiết bằng lôi cuốn theo hơi nƣớc (Steam distillation)
Conventional steam distillation
Steam distillation in folklore
Steam distillation with a Dean-Stark apparatus
Microwave-assisted steam distillation
7/ Chiết bằng chất lỏng siêu tới hạn (Supercritical fluid extraction)
Một số kỹ thuật chiết 70

maceration percolation

decoction

sonication

Soxhlet
https://www.slideshare.net/Sindhukub
erappa/phytochemical-extraction (14 extraction
Avril 2021)
 Phƣơng pháp ngấm kiệt (percolation) 71
Mẫu cây đƣợc xay thô với kích cỡ 3 mm.
Mẫu cây xay to hơn thì không chiết kiệt, còn mẫu xay quá mịn
có thể cản trở dòng chảy
Ñaùy cuûa bình ngaám kieät ñöôïc loùt baèng boâng thuûy tinh vaø
moät tôø giaáy loïc.
caây ñöôïc ñaët vaøo bình, leân treân lôùp boâng thuûy tinh, leân gaàn
ñaày bình.
Ñaäy beà maët lôùp boät baèng moät tôø giaáy loïc vaø chaën leân treân
baèng nhöõng hạt thủy tinh ñeå cho dung moâi khoâng laøm xaùo
troän beà maët lôùp boät.

● It is less time consuming and also does not need much

manipulation.
● Coarsely fragmented samples, passed through a 3 mm sieve are
used for the percolation process. Otherwise, having too large a
percolation method is not suitable for the equilibrium necessary
https://www.google for extraction.
.com.vn/search?tb
m=isch&q=percola ● As the sample gets exposed to fresh solvent repeatedly, this
tion%20extraction# process is more suitable for an exhaustive extraction.
imgrc=BzwGm6dt
KaeObM (28 Avril
● Hot or cold solvent may be used.
2021) ● Very fine powders, resins, and powders that swell or give a
viscous eluent cannot be extracted by this method.
In this method, the sample has to be kept in the percolator up to
24 h (repeated up to three times). The eluted materials are then
collected and pooled.
Phƣơng pháp ngấm kiệt 72
Dung moâi
(percolation) tinh khieát

Ñieàu chænh sao cho Vieân bi

Giaáy loïc thuûy tinh
vaän toác dung moâi tinh khieát x x xx x x x x
xxxx xxxx xxx
x x xx x x
chaûy vaøo bình ngaám kieät baèng x x
x x x x xxxx
Boät caây
x xx xxxxx
vôùi xx x x x
Giaáy loïc xx x x

vaän toác dung dòch chieát Boâng thuûy tinh

chaûy ra khoûi bình

Dung dòch
chieát
Mẫu cây đƣợc xay thô, kích cỡ 3 mm.
Mẫu cây xay to hơn thì không chiết kiệt, còn mẫu xay quá mịn có thể cản trở dòng chảy
Ñaùy cuûa bình ngaám kieät ñöôïc loùt baèng boâng thuûy tinh vaø moät tôø giaáy loïc.
Töø töø roùt dung moâi caàn chieát vaøo bình cho ñeán khi dung moâi phuû xaáp xaáp phía treân lôùp maët.
Coù theå söû duïng dung moâi noùng hoaëc nguoäi.
Ñeå yeân sau moät thôøi gian, thöôøng laø 1224 giôø.
Môû van bình ngaám kieät cho duïng dòch chieát chaûy ra töøng gioït nhanh vaø ñoàng thôøi môû khoùa
bình loùng ñeå dung moâi tinh khieát chaûy xuoáng bình ngaám kieät.
Chiết rắnlỏng: Phƣơng pháp ngấm kiệt 73
Ngoài kỹ nghệ

https://www.google.com.vn/search?q=
image+of+plant+percolation+in+indus
try& (30-04-2022)
Chiết bằng phƣơng pháp ngâm dầm (maceration) 74
thƣờng thấy trong dân gian
Cần phải sử dụng bình làm bằng thuỷ tinh
hoặc thép không rỉ, bình có nắp đậy
Không sử dụng bình làm bằng nhựa vì
ethanol sẽ hòa tan một phần nhựa, cho kết quả
nhầm là nghĩ hợp chất đó có trong cây

https://www.google.com.vn/search?tbm=isch&q=Image+of+macera
tion+of+plant (29 Avril 2022)
Ƣu và nhƣợc điểm của phƣơng pháp ngâm dầm (maceration) 75

Ƣu điểm
 Thƣờng đƣợc sử dụng trong phòng thí
nghiệm nhờ có thể tự chế tạo đƣợc bình
ngâm, rẻ tiền, để thực nghiệm đƣợc
lƣợng lớn mẫu cây
 Chiết ở nhiệt độ phòng là điều kiện êm dịu,
bảo đãm không làm hƣ hỏng các hợp chất
hiện diện trong mẫu cây
Coù theå gia taêng hieäu quaû söï chieát baèng
caùch thænh thoaûng ñaõo troän, xoác ñeàu lôùp boät
caây hoaëc coù theå gaén bình vaøo maùy laéc ñeå laéc
nheï

Nhƣợc điểm
● Thời gian chiết mất nhiều ngày
● Khó chiết kiệt vì chiết ở nhiệt độ phòng
Pha trà (Infusion) – Sắc thuốc (Decoction) 76
INFUSION (pha trà)
Rót nƣớc nóng vào nguyên liệu (Lá trà) đậy nắp và
để yên khoảng 15 phút, thỉnh thoảng khuấy trộn
dung dịch. Rót dung dịch trích ra một chén khác
ngang qua tờ giấy lọc hoặc cái rây

DECOCTION (Sắc thuốc)

Nguyên liệu và nƣớc lạnh (một lƣợng nƣớc với thể tích
qui định so với trọng lƣợng nguyên liệu) đƣợc đặt vào nồi
Đun bình trong một khoảng thời gian qui định nào đó,
sao cho nƣớc nóng chiết hoạt chất ra khỏi nguyên liệu.
Do đun hở, nên thời gian đun giúp đuỗi bớt nƣớc để
làm đậm đặc dung dịch chiết

https://www.slideshare.net/Sindhukuberappa/
phytochemical-extraction (14 Avril 2021)
 Chiết bằng máy Soxhlet (hot continuous Soxhlet extraction) 77
Chi tiết của một máy trích Soxhlet
Maùy coù baùn saün vôùi nhieàu côõ lôùn nhoû khaùc nhau, (250 mL ñeán 15 lít)
OÁng ngöng hôi C
Duïng cuï: maùy goàm ba boä phaän thaùo raùp ñöôïc taïi caùc vò trí nuùt maøi
(x), (y) vaø (z).
Maùy goàm moät bình caàu A ñaët trong moät beáp ñun coù theå ñieàu chænh
Nuùt maøi (3) nhieät ñoä.
Moät boä phaän chöùa maãu boät caây, goàm ba oáng:
Nuùt maøi (2)  oáng D coù ñöôøng kính lôùn, ôû giöõa, ñeå chöùa boät caây
Tuùi vaûi chöùa  oáng B coù ñöôøng kính trung bình, ñeå daãn dung moâi
Chuù yù: Boät caây töø bình A bay leân, ñi vaøo oáng D chöùa boät caây;
boät caây
trong oáng D khoâng  oáng E coù ñöôøng kính nhoû, laø oáng thoâng nhau,
neân cao hôn möùc ñeå daãn dung moâi töø D traû ngöôïc trôû laïi bình caàu A.
naày Treân cao nhaát laø oáng C để ngöng hôi.
OÁng B D
OÁng thoâng nhau E
Vieân bi  Caùc hôïp chaát chieát ñöôïc tröõ trong bình caàu A, ñeán moät luùc naøo ñoù noàng
thuûy tinh ñoä cuûa chaát ñaït ñeán möùc baõo hoøa thì caàn phaûi thay dung moâi môùi.
Nuùt maøi (1)  Tuyø tröôøng hôïp, vieäc chieát coù theå keùo daøi trong vaøi ngaøy. Muoán nghæ,
Dung moâi ra veà, caàn taét beáp ñieän tröôùc, chôø theâm ba möôi phuùt sau môùi taét oáng
Bình caàu nöôùc laøm laïnh oáng ngöng hôi.
A  Khi thöïc hieän söï chieát vôùi dung moâi coù nhieät ñoä soâi thaáp, phoøng thí
nghieäm ôû xöù noùng, caàn löu yù xem oáng ngöng hôi coù ñuû söùc laøm ngöng tuï
Beáp ñun hôi hay khoâng, neáu khoâng, seõ thaáy khí boác ra khoûi heä thoáng töø ñaàu treân
cao cuûa oáng ngöng hôi, trong tröôøng hôïp ñoù caàn tìm caùch noái daøi theâm
oáng ngöng hôi. Löu yù ñaây laø heä thoáng hô,û phaàn beân trong cuûa heä thoáng
thoâng vôùi khoâng khí beân ngoaøi nhôø oáng ngöng hôi, vì theá khi noái daøi oáng
ngöng hôi khoâng ñöôïc laøm oáng bò bít.
Chiết bằng máy Soxhlet (hot continuous Soxhlet extraction)
Mô tả cách hoạt động của máy trích Soxhlet
https://www.google.com.vn/search?q=s
oxhlet%20apparatus&tbm=isch&hl=en
&sa=X&ved=0CBwQtI8BKABqGAoT
CKjC5crvtP4CFQAAAAAdAAA(16
April 2023)
78
Boät caây xay thoâ ñöôïc ñaët tröïc tieáp trong oáng D
hoaëc toát nhaát laø ñaët trong moät tuùi vaûi ñeå deã laáy
boät caây ra khoûi maùy. Löu yù ñaët vaøi vieân bi thuyû
tinh döôùi ñaùy oáng D ñeå traùnh laøm ngheït loái ra vaøo
cuûa oáng thoâng nhau E. Khoâng ñöôïc ñeå löôïng boät
caây trong oáng D cao vöôït hôn möùc cong cuûa oáng
thoâng nhau E.
Roùt dung moâi ñaõ löïa choïn vaøo bình caàu baèng
caùch thaùo heä thoáng ôû choã nuùt maøi soá (2), nhö theá
dung moâi seõ thaám öôùt boät caây roài môùi chaïy xuoáng
bình caàu, ngang qua ngoõ oáng thoâng nhau E. Löu yù
ñeå theå tích löôïng dung moâi trong bình caàu khoâng
ñöôïc nhieàu hôn hai phaàn ba theå tích cuûa bình caàu.
Kieåm tra heä thoáng kín. Môû cho nöôùc chaûy
hoaøn löu trong oáng ngöng hôi. Caém beáp ñieän vaø
ñieàu chænh nhieät sao cho dung moâi trong bình caàu
soâi nheï ñeàu.
Dung moâi tinh khieát khi ñöôïc ñun noùng seõ
boác hôi leân cao, theo oáng B leân cao hôn, roài theo
oáng ngöng hôi ñeå leân cao hôn nöõa, nhöng taïi ñaây
hôi dung moâi bò oáng ngöng hôi laøm laïnh, ngöng tuï
thaønh theå loûng, rôùt thaúng xuoáng oáng D ñang chöùa
boät caây.
Dung moâi ngaám vaøo boät caây vaø chieát nhöõng
chaát höõu cô naøo coù theå hoøa tan vaøo dung moâi.
Theo quaù trình ñun noùng, löôïng dung moâi rôi vaøo
oáng D caøng nhieàu, möùc dung moâi daâng leân cao
trong oáng D vaø ñoàng thôøi cuõng
Chiết bằng máy Soxhlet 79
gia nhiệt bằng bếp đun bình cầu, hoặc siêu âm hoặc bằng vi sóng

Thiết bị tạo
siêu âm

Lò vi
sóng

gia nhiệt bằng

bếp đun bình cầu https://www.researchgate.net/figure/Similarities-and-differences-between-a-a-conventional-Soxhlet-
extractor-and-b-a-first_fig1_288196194 (16 April 2023)
 Máy Soxhlet nào bị thiết kế sai ? 80
Máy Soxhlet đƣợc thợ thổi thủy tinh hoàn thành từng chiếc và
đôi khi thợ thủy tinh không đƣợc giải thích rõ về nguyên tắc
hoạt động của hệ thống “bình thông nhau” trong máy

DD DD

(M) (N)

https://www.youtube
.com/watch?v=QEc
https://www.google.com.vn/search?q=soxhlet%20apparatus&tbm=isch&hl=en&sa=X&ved=0CBwQt WcyWWdIA (17
I8BKABqGAoTCKjC5crvtP4CFQAAAAAdAAAAABCJAQ&biw=1110&bih=683#imgrc=jrrXM-
FwXiTn3M (17 April 2023)
April 2023)
 Ƣu và nhƣợc điểm của việc chiết với máy Soxhlet 81
ª Ƣu ñieåm
 Tieát kieäm dung moâi, chæ moät löôïng ít dung moâi maø chieát kieät
ñöôïc maãu caây. Khoâng phaûi toán coâng loïc vaø chaâm dung moâi môùi.
 Khoâng toán caùc thao taùc loïc vaø chaâm dung moâi môùi nhö caùc kỹ
thuaät khaùc. Chæ caàn caém ñieän, môû nöôùc làm lạnh ống ngƣng hơi
và máy tự động thực hiện sự chiết.
 Chieát kieät hôïp chaát trong boät caây vì boät caây luoân ñöôïc lieân
tuïc chieát baèng dung moâi tinh khieát, và nhờ chiết nóng.
ª Nhöôïc ñieåm
 Giôùi haïn löôïng boät caây caàn chieát vì kích thöôùc cuûa maùy Soxhlet. Maùy
loaïi lôùn nhaát vôùi bình caàu dung tích möôøi laêm lít (15 lít), coù
theå chöùa moät laàn ñeán 10 lít dung moâi; oáng D coù theå chöùa
800 gam boät caây xay nhoû. Vôùi maùy nhoû hôn, chæ coù theå cho vaøo
moãi laàn vaøi traêm gam boät caây, muoán chieát löôïng lôùn boät caây caàn
phaûi laëp laïi nhieàu laàn.
 Nhiệt độ có thể làm hư hại mẫu: Trong quaù trình chieát, caùc hôïp
chaát chieát ra töø boät caây ñöôïc tröõ laïi trong bình caàu A, neân
chuùng luoân bò ñun noùng ôû nhieät ñoä soâi cuûa dung moâi vì theá neáu
coù hôïp chaát naøo keùm beàn nhieät thí duï nhö carotenoid coù theå bò
hö haïi.
 Máy mua đắt tiền: Do toaøn heä thoáng cuûa maùy ñeàu baèng thuûy tinh vaø
ñöôïc gia coâng thuû coâng neân giaù thaønh moät maùy khaù cao.
 Maùy baèng thuûy tinh neân deã vôõ, trong ñoù caùc boä phaän cuûa maùy, nhaát laø
caùc nuùt maøi do ñöôïc gia coâng thuû coâng neân chæ caàn laøm beå moät boä phaän
https://www.google.com.vn/search?q=sox
hlet%20apparatus&tbm=isch&hl=en&sa=

naøo ñoù thì khoù tìm ñöôïc moät boä phaän khaùc coù theå vöøa khôùp ñeå thay theá.
X&ved=0CBwQtI8BKABqGAoTCKjC5c
rvtP4CFQAAAA (17 April 2023)
Chiết với máy Kumagawa (Hot continuous Kumagawa extraction) 82
Söû duïng maùy chieát Kumagawa vôùi
thieát bò, nguyeân taéc gioáng nhö maùy
chieát Soxhlet, chæ khaùc ôû tuùi ñöïng
(X) boät caây ñöôïc ñaët gaàn nguoàn nhieät
(Y)
hôn.
Ƣu điểm
● Máy chiết Kumagawa đƣợc thiết kế riêng nhằm
để chiết loại hợp chất rất phân cực, chứa nhiều
nhóm OH nhƣ tannic acid (C76H52O46).

Chiết với Chiết với

máy Soxhlet máy Kumagawa

tuùi ñöïng boät caây ñöôïc

ñaët gaàn nguoàn nhieät hôn

https://www.researchgate.net/figure/Similarities-and-
differences-between-a-a-conventional-Soxhlet-extractor-
and-b-a-first_fig1_288196194 (16 April 2023)
Chiết bằng máy Kumagawa (hot continuous Kumagawa extraction) 83

Chiết với máy Kumagawa
gia nhiệt bằng bếp điện
Ƣu điểm
● Máy chiết Kumagawa đƣợc thiết kế riêng nhằm
để chiết loại hợp chất rất phân cực, chứa nhiều
nhóm OH nhƣ tannic acid (C76H52O46).
https://www.cphr.fr/conservatoire/collections/patrimoine-medical/autres-disciplines/biologie-
medicale/extracteur-de-kumagawa/ (16 April 2023)
Chiết nóng với dung môi 84
(Refluxed at the boiling point of
the organic solvent )
https://extractio

Öu ñieåm Thiết bị tự chế dễ dàng

nmagazine.com/
2017/11/28/ultr
asound-assisted-
với kích cỡ theo nhƣ ý muốn extraction-food-
natural-
products-

Nhöôïc ñieåm: bột cây đƣợc đun tại

mechanisms-
techniques-
combinations-
nhiệt độ sôi của dung môi protocols-

nên coù theå bò hö haïi.

applications/
(16 April 2023)

Nhiệt độ sôi vài dung môi

n-Hexane 69 ºC
Diethyl ether 35
Chloroform 61
Acetone 56
Ethyl acetate 77
Methanol 65
Ethanol 78
Toluene 110 Chiết nóng bột cây với Chiết nóng bột cây với
Dimethylformamide 153 dung môi lựa chọn, dung môi lựa chọn,
Dimethyl sulfoxide 189 gia nhiệt bằng bếp điện gia nhiệt bằng lò vi sóng

Lƣu ý: Khi chiết nóng với dung môi hữu cơ (có nhiệt độ sôi thấp, dƣới 100 °C,
dễ gây cháy) bắt buộc phải có gắn ống ngƣng hơi (hệ thống đun hoàn lƣu)
Chiết nóng với dung môi (Heating under refluxed at the boiling point of the organic solvent) 85
Öu ñieåm
● Thiết bị tự chế dễ dàng với kích cỡ lớn hoặc nhỏ theo ý muốn
● Nhờ gia nhiệt, dung môi đƣợc gia tăng khả năng hòa tan
các hợp chất hữu cơ.
● Nhanh chóng đạt sự chiết kiệt
Nhöôïc ñieåm
● Bột cây đƣợc đun tại nhiệt độ sôi của dung môi, nên
những hợp chất kém bền nhiệt sẽ bị hƣ hại.
● Phải có ống ngƣng hơi đủ dài để có thể làm lạnh hệ thống,
tránh hỏa hoạn

https://www.google.com/search?q=reflux+lab&rlz=1C1AOHY (31/12/2108)
Vài dụng cụ giúp gia nhiệt cho hệ đun hoàn lƣu 86

Đun bằng
bếp đun bình cầu
(Reflux with
an electric mantle)

Đun bằng bếp cách thủy Đun bằng bếp cách cát
(Reflux with a water bath) (Reflux with a sand bath)

Đun bằng bếp cách dầu

(Reflux with an oil bath)
 Chiết nhờ sử dụng sóng siêu âm (với khoảng tần số 20 kHz100 MHz) 87
(Ultrasound assisted extraction)

Thiết bị tạo sóng siêu âm

đƣợc gắn rời với
đầu tạo ra sóng siêu âm
Thiết bị
tạo sóng
siêu âm

Thiết bị
tạo sóng
siêu âm

https://www.google.com.vn/search?tbm=isch&q=Ultrasound+assisted+
extraction#imgrc=Lw5WA_xOI_2nvM(14 Avril 2023)
Chiết bằng máy Soxhlet có hỗ trợ bởi sóng siêu âm 88
(Extracted by a Soxhlet assisted with ultrasound) https://www.google.com.vn/search?tbm=isch&q=
extraction%20by%20ultrasound#imgrc=Ipq52Te
wid0kL (17 Avril 2021)

Chiết bằng máy

Soxhlet gia nhiệt
Chiết bằng máy Soxhlet có hỗ trợ bởi
bằng bếp điện sóng siêu âm
Phƣơng pháp lôi cuốn theo hơi nƣớc trong phòng thí nghiệm 89
(traditional steam distillation)

water

Phƣơng pháp lôi cuốn theo hơi nƣớc ñeå chieát ra khoûi caây coû caùc
loaïi hôïp chaát coù tính chaát bay hôi ñöôïc, thí duï nhö tinh daàu
Ƣu điểm : Coù theå töï raùp laáy heä thoáng loâi cuoán hôi nöôùc kieåu coå ñieån vôùi nhöõng duïng cuï
thuûy tinh coù saün trong phoøng thí nghieäm (bình caàu, erlen, beáp ñun, oáng ngöng hôi, caùc
oáng noái baèng thuûy tinh….). Nöôùc trong bình caàu khi bò ñun noùng seõ boác thaønh hôi bay leân,
hôi nöôùc bay leân mang theo tinh daàu, hôi naày bò oáng ngöng hôi laøm laïnh, ngöng tuï trôû laïi
theå loûng, rôùt xuoáng
Nhƣợc điểm: nếu muốn lôi cuốn hơi nƣớc một lƣợng lớn mẫu cây, cần sử dụng bình cung
cấp hơi nƣớc lớn hơn, ống ngƣng hơi phải dài nhiều mét mới đủ làm lạnh hơi nƣớc, gây
choáng chỗ trong phòng thí nghiệm
Phƣơng pháp lôi cuốn theo hơi nƣớc trong dân gian 90
(steam distillation in folklore)

Hệ thống chƣng cất lôi cuốn hơi nƣớc

đƣợc dân gian thực hiện ngoài hiện
http://cungdinhvyda.tumblr.com/post/101242699438/c%C3%A1c-d%E1%BA%A1ng- trƣờng và trong tiểu thủ công nghiệp
ch%C6%B0ng-c%E1%BA%A5t-d%E1%BA%A7u-tr%C3%A0m-hu%E1%BA%BF 22-02-2016
Phƣơng pháp lôi cuốn theo hơi nƣớc gia nhiệt bởi vi sóng 91
(Microwave assisted steam distillation)

vi sóng

Phƣơng pháp lôi cuốn hơi nƣớc

có hỗ trợ bởi lò vi sóng
https://www.google.com.vn/search?q=microwave+assisted+extraction (16 Avril 2021)
Phƣơng pháp lôi cuốn theo hơi nƣớc Khi sử dụng bình đun với thể tích
92
lớn, ống ngƣng hơi phải đủ dài để
sử dụng máy Clevenger có thể hoá lạnh cho hơi, hệ quả là
(Hydrodistillation with a Clevenger apparatus) bình đun càng lớn thì ống ngƣng
hơi phải dài nhiều mét, gây choán
chỗ phòng thí nghiệm

https://en.wikip
edia.org/wiki/St
eam_distillatio
n#/media/File:S
team_distilatio
n.jpg (16 April

Phƣơng pháp lôi cuốn theo hơi nƣớc sử dụng

2023)

máy Clevenger
gioáng nhö kieåu trong phòng thí nghiệm nhöng heä thoáng goïn
gaøng, ít choán chỗ trong phòng thí nghiệm, nhôø söû duïng moät
oáng gaïn, dựng đứng, treân thaønh oáng gaïn coù khaéc caùc vaïch (mL) ñeå
giuùp bieát ngay theå tích tinh daàu vöøa ñöôïc loâi cuoán.
Nguyên tắc chiết bằng chất lỏng siêu tới hạn bằng CO2 93
Carbon Dioxide Supercritical Extraction
 Khi ra khỏi bình khí, CO2 thể khí đƣợc chỉnh ở điểm ba (ở nhiệt độ 71 C, áp suất
74 bar) sẽ hóa thành CO2 thể lỏng, rồi đƣợc dẫn đến bộ phận chứa mẫu cây cần
chiết. Tại đây CO2 thể lỏng chiết mẫu cây rắn theo phƣơng pháp chiết rắnlỏng.
 CO2 là dung môi không phân cực nên sẽ chiết chọn lọc hợp chất không phân cực.
 Dung dịch sau khi chiết sẽ đƣợc dẫn đến một bình khác. Tại bình này, áp suất
đƣợc điều chỉnh để về áp suất bình thƣờng. Trong điều kiện áp suất thƣờng,
CO2 thể lỏng sẽ trở thành CO2 thể khí, tách riêng và bay ra khỏi hỗn hợp và đƣợc
thu hồi tở vào bình khí, để tái sử dụng cho lần chiết sau.
Còn hợp chất hữu cơ vừa chiết đƣợc (ở dạng khô hoặc dạng lỏng), không thể bay
theo CO2 thể khí, phải ở lại, rớt xuống bình hứng ở bên dƣới.

CO2 ôû theå khí

CO2
ôû theå khí
CO2 loûng
Câaây
CO2 + chaát chieát
Boä phaän
loûng caàn giaûm aùp
chieát
Boä phaän thu
Noài haáp nhaän
CO2 aùp suaát thaønh phaåm
thaønh phaåm ñaõ chieát
ñöôïc ôû daïng boät khoâ
Ƣu và nhƣợc điểm của việc chiết bằng chất lỏng siêu tới hạn 94
Ƣu điểm
 Phƣơng pháp thân thiện với môi trƣờng
 Giữ nguyên đƣợc hƣơng vị của sản phẩm. Ở điều kiện thực nghiệm không quá
khó đạt (31 C, 74 bar), CO2 là thể lỏng, có tính kém phân cực, có thể chiết đƣợc
các hợp chất mà vẫn giữ nguyên vẹn mùi hƣơng tự nhiên đặc trƣng mà không
làm hƣ hại hợp chất (tinh dầu, caffeine, trà, gia vị, hoa bia....)
 Có tính chọn lọc cao khi chiết bằng CO2 : Mẫu nguyên liệu đang có chứa nhiều
hợp chất, mà chất lỏng siêu tới hạn chỉ chiết chọn lọc các hợp chất độ phân cực
phù hợp với độ phân cực của dung môi sử dụng
 Dễ dàng thu nhận sản phẩm vì sản phẩm ở dạng rắn hoặc lỏng,
còn CO2 ở thể khí
 Mẫu nguyên liệu sau khi chiết xong (thí dụ: hạt cà phê) vẫn còn nguyên
dạng nhƣ lúc ban đầu, nên có thể đƣợc sử dụng mẫu vào việc khác
 Có thể điều chỉnh các thông số kỹ thuật về nhiệt độ, áp suất để chiết
chọn lọc đƣợc các hợp chất khác nhau có chứa trong cây

Nhƣợc điểm
 Mỗi dung môi đều có một điểm siêu tới hạn (supercritical point)
gồm nhiệt độ tới hạn và áp suất tới hạn
Hỗn hợp nhiều hơn hai dung môi, rất khó điều chỉnh
điểm siêu tới hạn của hỗn hợp dung môi
 Máy đắt tiền vì phải hoạt động ở nhiệt độ và áp suất cao. Chỉ phù hợp
cho sản phẩm có giá thành cao: tinh dầu, caffein, gia vị, hoa bia
Giaûn ñoà pha khi moät dung môi ñôn chaát tinh khieát đạt trạng thái siêu tới hạn 95

Giản đồ pha cho

biết ở áp suất và
nhiệt độ nào thì
dung môi ở
trạng thái rắn,
lỏng hoặc khí

Mỗi dung môi đều có một điểm siêu tới hạn (supercritical point)
gồm nhiệt độ tới hạn và áp suất tới hạn
Rất khó điều chỉnh điểm siêu tới hạn cho hỗn hợp dung môi
(Hỗn hợp nhiều hơn hai dung môi),

Ñieåm ba (triple point) laø nôi maø ba traïng thaùi giao nhau. Caùc ñöôøng cong laø nôi hai traïng thaùi cuøng hieän dieän.
Quan saùt doïc theo “ñöôøng cong khí‒loûng”, höôùng leân cao, seõ gaëp moät ñieåm, nôi ñoù noàng ñoä cuûa khí vaø loûng
baèng nhau. Ñieåm naày ñöôïc goïi laø ñieåm sieâu tôùi haïn (supercritical point) vaø hôïp chaát luùc ñoù ñöôïc moâ taû laø chaát
loûng sieâu tôùi haïn (supercritical fluid).
Taïi ñieåm sieâu tôùi haïn, aùp suaát vaø nhieät ñoä coù caùc giaù trò ñöôïc goïi laàn löôït laø aùp suaát tôùi haïn (Pc) vaø nhieät ñoä
tôùi haïn (Tc); hai giaù trò naày laø ñaëc tröng cuûa töøng loaïi hôïp chaát.
Khaû naêng hoaø tan cuûa chaát loûng sieâu tôùi haïn coù moái quan heä chaët cheû vôùi tæ troïng cuûa noù vaø yeáu toá naày
laøm cho chaát loûng sieâu tôùi haïn laø loaïi chaát loûng hoøan haûo thích hôïp ñeå söû duïng trong kyõ thuaät chieát caùc hôïp
chaát thieân nhieân.
Chiết bằng chất lỏng siêu tới hạn sử dụng loại dung môi kém phân cực hay phân cực 96
Chiết bằng chất lỏng siêu tới
hạn sử dụng loại dung môi Giaù trò nhieät ñoä vaø aùp suaát tôùi haïn cuûa moät vaøi dung môi
coù theå söû duïng trong phöông phaùp chieát sieâu tôùi haïn
loại kém phân cực hay phân
cực thì sẽ chiết đƣợc loại hợp Sử dụng làm dung môi Nhieät ñoä Aùp suaát
chất có tính phân cực tƣơng tôùi haïn tôùi haïn
ứng C Pc (bar)
CO2 (Dung môi không phân cực) 31 74
Điều chỉnh nhiệt độ và áp suất để đạt
Ethane (Dung môi không phân cực) 32 49
điểm siêu tới hạn (supercritical point) Ethylene (Dung môi không phân cực) 9 50
cho Propane (Dung môi không phân cực) 97 43
 Cho loại dung môi kém phân cực: Acetone (Dung môi phân cực) 235 47
dễ dàng Methanol (Dung môi phân cực) 239 61
 Cho loại dung môi phân cực, Ethanol (Dung môi phân cực) 240 114
điều kiện khó hơn Nƣớc (Dung môi phân cực) 374 221
 Cho hỗn hợp hai dung môi
điều kiện rất khó

tuy vậy có thể sử dụng hỗn hợp

gồm
CO2 có thêm 1‒10% methanol
để có thể chiết các hợp chất
phân cực có trong cây
https://www.mdpi.com/
1999-4923/11/1/21/htm
(25 May 2022)
có thể sử dụng hỗn hợp gồm CO2 có thêm 1‒10% methanol để 97
hòa tan các hợp chất phân cực

https://es.slideshare.net/PragatiSingham/supercritical-fluid-extraction-40257015/15 (26 May 2022)

Hạt cà phê đƣợc lấy bớt caffein (caffee decaffeination) bằng phƣơng pháp 98
chiết bằng chất lỏng siêu tới hạn, sử dụng CO2

https://www.go
ogle.com.vn/sea
rch?tbm=isch&
q=Image+caf%
C3%A9+decafei
n#imgrc=aNU8-
F3ZscW5MM
(01 April 2023)
 Hàm lƣợng caffein trong các loại thức uống thông dụng 99

https://www.google.com.vn/search?q=decaf+meaning&tbm=isch&hl=en
&sa=X&ved=2ahUKEwiFh5ORybX-AhVu1nMBHYVWAKwQrNwC
(16 Apri 2023)
Thu hồi dung môi sau khi chiết 100

Máy đun nóng để

đuỗi dung môi ở áp
suất thƣờng
Máy cô quay thu hồi dung (heating mantle) Máy thăng hoa chân không
môi ở áp suất kém (freeze dryer or lyophiliser)
(rotatory evaporator) áp dụng để đuỗi nƣớc ra
áp dụng để thu hồi khỏi dung dịch nƣớc chiết
dung môi hữu cơ
Cám ơn các em đã chú ý theo dõi
1/………………
5/…………………… 6/………………
4/……………… ………………………
………………….. ………………………
….. …………………
3/………………
7a/………………
………………. ….
………………….
2/………………

7b/……………………….
………………. ……….

9b/…………………………
………………………….
…………………………..
9a/…………………………
10/…………………………
…………………………. 8/………………………………
……………………………
………………………… …………………………….
…………………………….
………………… ………………… ………………… ………………… …………………
………………… ………………… ………………… ………………… …………………
……………….. ……………….. ……………….. ……………….. ………………..
 H H
CH2 CH2

H
HO N N
HO
H H H
H3CO H3CO
Quinidine

N N
Quinine H
H
CH2
CH2

H N
HO N HO
H H
H
Quinidine
Cinchona ledgeriana
N
N
Cinchonidine HO
https://www.google.com.vn/search?t
O Quinamine bm=isch&q=cinchona%20ledgerian
CH2OH a%20trees#imgr (01 Avril 2021)
N
CH=CH2 H
CH=CH2
H N
N Cinchonamine
H H N
Quinine sulfate, 300 mg

Quinine, dân gian gọi là ký ninh, đƣợc cô lập năm 1820 từ vỏ của nhiều loài
cây Cinchona.
Quinine đƣợc sử dụng làm thuốc chữa bệnh sốt rét do ký sinh trùng
Plasmodium falciparum gây ra
Câu hỏi: Vài loài cây Cinchona có chứa những hợp chất quinine, quinidine, quiniline,..,
còn chứa những hợp chất hữu cơ khác hay không ?
 để chiết các hợp chất hữu cơ trong hỗn hợp xử lý sau phản ứng tổng hợp
33
8
8
CH 3 O
CH 3 O 9' Butyl acetate
9' 6 CH 2 O-C2H5
6
CH3CH2I (21 mmol) 7 O (d= 0.87)
5
7 O CH 2 OH 5
1 3'
3'
1
4'
DMSO (2.00 mL) 2
4'
2 2' 4 OH
4 OH K2CO3 (pH8) C2H5-O 3 O 5' 2'
HO 3 O 5'
1' 6' 1'
H 9
O O-C2H5
H 9 O
6'
OH Khuấy từ ở nhiệt độ H3C 7'
H3C 8'
8'
O
7'
phòng trong 8 giờ O
4,7’,9’-Triethylprotocetraric acid
x x xxx xx x
xxxx xxxxx Protocetraric acid (QH48) 18 mg (Hiệu suất 66 %) Water
xx x
xxxxxxx
(0.06 mmol; 24 mg) (d = 1.0)

Sau khi phản ứng hoàn tất, trong bình phản ứng có chứa Nguyên tắc chọn dung môi là
● Dung môi DMSO (hoặc acetone) “Like dissolves like”
● Các hợp chất vô cơ NaBO3, KBr, H2SO4 ● Hợp chất hữu cơ sẽ hòa tan
● Các hợp chất hữu cơ (B), (C), (D) và (A) còn thừa tốt trong dung môi hữu cơ.
● Hợp chất vô cơ (là dạng ion)
Làm sao lấy riêng các hợp chất hữu cơ này sẽ hòa tan tốt trong dung môi
là nƣớc