Current Events - September To February

चाणक्य मंडल परिवाि......
जिथे लोकसेवा हीच देशसेवा
MPSC COMPREHENSIVE COURSE

2023-2024
CURRENT EVENTS
September 2023 to February 2024
By, Abhijeet Shinde Sir
Guidance : Shri. Avinash Dharmadhikari Sir (IAS)
BY, ABHIJEET SHINDE SIR

चाणक्य मंडल परिवाि...... जिथे लोकसेवा हीच देशसेवा
अ नु क्र म णि का
भाग 1: सामाजिक
1. 2023 जागतिक मलेरिया अहवाल 1
2. श्रेयस योजनेद्वािे 21 हजािाांहून अतिक लाभार्थयाांचे सक्षमीकिण 1
3. 'नमो ड्रोन दीदी' योजना 2
4. मेिा गाव मेिी ििोहि प्रकल्प (MGMD) 2
5. आतद शांकिाचायाांचा 'Statue of Oneness' 2
6. 'बैगा' पीव्हीटीजी जमािीला अतिवास हक्क प्रदान 3
7. इांतड्या स्माटट तसटीज ॲवॉड्ट कॉन्टेस्ट (ISAC) 2022 3
8. पीएम जनजािी आतदवासी न्याय महाअतभयानाचा (PM-JANMAN) शुभािांभ 3
9. 'हुरुन इांतड्या पिोपकाि यादी 2023' मध्ये तशव नाड्ि अव्वल 4
10. NCERT ला अतभमि तवद्यापीठाचा दजाट 4
11. आयुष्मान भव मोहीम सुरू 5
12. 'नई चेिना 2.0' अतभयान 5
13. पाळणा योजना 6
14. तशक्षण मांत्रालयाद्वािे प्रेिणा कायटक्रम सुरू 6
15. 'मेड्टेक तमत्र'चे अनाविण 6
16. स्वच्छ सवेक्षण पुिस्काि 2023 7
17. स्वच्छ भािि अतभयानाांिगटि स्वच्छ सवेक्षणाि पुणे महानगिपातलकेला फाइव्ह स्टाि िँतकिंग 7
18. शाश्वििेसाठी QS जागतिक तवद्यापीठ क्रमवािी 2024 8
19. वांतचि गटाांच्या तहिाचे िक्षण किण्यासाठी िाजीव गौबा सतमिी 8
20. प्रिानमांत्री सूयोदय योजना 9
21. नातशकमध्ये 27 व्या 'िाष्ट्रीय युवा महोत्सवा'चे उद्घाटन 9
22. भाििाचा बहुआयामी दारिद्र्याची स्स्ििी 10
23. आिाि काड्ट 11
24. मनोिैयट योजनेचा तवस्िाि 11
25. PVTGs साठी गृहतनमाटण 12
26. प्रिानमांत्री जनजािी आतदवासी न्याय महाअतभयान 12
27. पांिप्रिान गिीब कल्याण अन्न योजना 13
28. आयुष्मान आिोग्य मांतदि 13
अनुसूतचि जािीजमािी अत्याचाि प्रतिबांिक कायद्यान्वये (ॲटरॉतसटी) देशाि दाखल होणाऱ्या
29. 14
गुन््ाांमध्ये लक्षणीय वाढ
30. मेघालय िाज्याची 'अन्न सुिक्षा' मोहीम 14
31. . वल्ड्ट फूड् इांतड्या 2023 15
32. तहपॅटायटीस A च्या उपचािासाठी ‘हॅतवस्युअि’ ही लस 15
33. 'मेिा युवा भािि' (माय भािि) चे उद्घाटन 31 ऑक्टोबि िोजी 16
34. युवकासाांठी ‘माय भािि 16
35. सहावा िाष्ट्रीय पोषण सप्ताह 17

36. . पीएम-तकसान योजनेसाठी AI चॅटबॉट 18
37. पांिप्रिान जनिन योजनेने (PMJDY) नऊ वषे पूणट 19
38. लेक लाड्की योजना 2023 20
39. At A Glance 20
भाग 2 : रािकीय
1. उत्ििाखांड् तविानसभेि समान नागिी कायदा तविेयक बहुमिाने मांजूि 22
2. िाज्यसभा तनवड्णूक 23
3. महािाष्ट्र िाज्य मागासवगट आयोगाचा अहवाल 23
4. महािाष्ट्राचे नवीन सहकाि िोिण आखण्यासाठी सतमिी स्िापन 24
5. महािाष्ट्र िाज्याच्या मुख्य सतचवपदी ड्ॉ. तनिीन किीि याांची तनयुक्ती 26
6. तमझोिाम तविानसभा तनवड्णुकाांचा तनकाल 26
7. तहट अँड् िन तवरुद्ध नवीन कायदा 27
8. देशाि महािाष्ट्र भ्रष्ट्ाचािाि पतहल्या क्रमाांकावि 27
9. अस्खल भाििीय न्यातयक सेवा 28
10. जम्मू-काश्मीि आिक्षण दुरुस्िी तविेयक 29
11. CERT-In मातहिी अतिकाि कायद्याच्या कक्षेबाहेि 30
12. पुन्हा मांजूि केलले ी तविेयके िाष्ट्रपिींकड्े पाठवू नयेि: सवोच्च न्यायालयाचे तनदेश 31
13. हरियाणा सिकािचा खाजगी क्षेत्रािील स्िातनक आिक्षणाबाबिचा कायदा अवैि 32
14. तनवड्णूक आयोगाचा तशक्षण मांत्रालयाशी किाि 34
15. देशािील पतहले दतलि मुख्य मातहिी आयुक्त: तहिालाल समरिया 34
16. अतभनेिा िाजकुमाि िाव याची भाििीय तनवड्णूक आयोगाचा नॅशनल आयकॉन म्हणून तनवड् 35
17. तबहाि सिकािची जातिय जनगणना 36
18. महािाष्ट्र लोकसेवा आयोगाच्या अध्यक्षपदी िजनीश सेठ याांची तनयुक्ती 38
19. एन. शाांि कुमाि याांची प्रेस टरस्ट ऑफ इांतड्याच्या अध्यक्षपदी तनयुक्ती 38
20. प्रस्िावनेिील 'समाजवादी' व 'िमटतनिपेक्ष' या शबदाांवरून सांसदेि वाद 39
21. मिदािाांना तनवड्णुकीबद्दल जागृि किण्यासाठी कॉतमक पुस्िकाचे प्रकाशन 41
22. मतहला आिक्षण तविेयक, 2023 41
तफल्म अँड् टेतलस्व्हजन इतन्स्टट्यूट ऑफ इांतड्याच्या (एफटीआयआय) अध्यक्षपदी अतभनेिा
23. 44
आि. मािवन याची तनयुक्ती
24. एक देश, एक तनवड्णूक 44
25. इांतड्या की भािि 47
26. सीबीआय अकादमी इांटिपोल ग्लोबल अकादमी नेटवककमध्ये सामील 49
27. जम्मू आतण काश्मीिच्या अनुसतू चि जमािींच्या यादीमध्ये नवीन समुदायाांचा समावेश 49
28. नॅशनल ज्युतड्तशयल ड्ेटा ग्रीड् 50
29. पोइला बैशाखला पस्श्चम बांगाल िाज्याचा स्िापना तदवस म्हणून स्वीकृिी 50
30. सांसदेचे तवशेष अतिवेशन 2023 51
31. 106 वी घटनादुरुस्िी अतितनयम 2023 51
32. भाििीय तनवड्णूक आयोगाचे 'एनकोअि' सॉफ्टवेअि 52
33. तहिेश कुमाि एस मकवाना याांची भाििाच्या तबयि जनिल म्हणून तनयुक्ती 52
34. भाििीय िाज्याांचा स्िापना तदवस 52
35. सांसदेिील घुसखोिी 53
36. न्या. सांजीव खन्ना याांची नालसा (NALSA) च्या कायटकािी अध्यक्षपदी तनयुक्ती 53
37. दक्षिा सप्ताह 2023 54
38. फास्ट टरॅक स्पेशल कोटट (FTSCs) 2026 पयांि सुरू िाहणाि 54
39. शाही ईदगाह आतण कृष्ण जन्मभूमी मांतदि बाद 55
40. पोस्ट ऑतफस तबल, 2023 55
भाग 3: आजथिक
1. 16 वा तवत्ि आयोग 57
2. अितवांद पानगतढया 16व्या तवत्ि आयोगाच्या प्रमुखपदी 58
3. कच्छच्या खजूिास GI टॅग 59
भाििाच्या सकल देशाांिगटि उत्पादनचे प्रत्यक्ष किाशी असलेले गुणोत्िि 6.11% च्या
4. 59
उच्चाांकावि
5. भाििाचा बहुआयामी दारिद्र्याची स्स्ििी 60
6. भाििीय शेअि बाजाि जगािील चौर्थया क्रमाांकाचा सवाांि मोठा शेअि बाजाि 61
7. गुगल पे आतण NPCI मध्ये सामांजस्य किाि 61
8. िाज्यािील 100 महातवद्यालयाांमध्ये कौशल्य तवकास केंद्रे 62
9. भाििािील पतहल्या िाष्ट्रीय महामागाटविील स्टील कचऱ्यापासून बनवलेल्या िस्त्याचे अनाविण 63
10. शेिकऱ्याांच्या कजाटचे पुनगटठन 63
11. अटल सेिू 64
12. महािाष्ट्राला नऊ भौगोतलक मानाांकने जाहीि 65
13. तहमाचल प्रदेशाि सवाटतिक बेिोजगािी 65
14. इांतड्यन चेंबि ऑफ कॉमसट’ च्या अध्यक्षपदी अमेय प्रभू याांची तनवड् 66
15. कोतझकोड् व ग्वाल्हेि या शहिाांचा युनेस्कोच्या ‘सजटनशील शहिाां’च्या यादीि समावेश 66
16. लुईस मॉड्ेल आतण भािि 68
17. स्वीतड्श किंपनीद्वािा सांिक्षण क्षेत्राि 100 % FDI साध्य 69
18. देशािील पतहली प्रादेतशक िॅतपड् टरास्न्झट प्रणाली 70
19. तनयिकातलक श्रमशक्ती सवेक्षण: 2022-2023 71
20. देशािील पतहले व्हाईट लेबल युपीआय- एटीएम (UPI-ATM) 73
21. आिबीआय अहवाल : भाििािील िेट तवदेशी गुांिवणुक 74
22. भाििािील तनयाटिीमध्ये गुजिाि आघाड्ीवि 74
23. िाष्ट्रीय हळद मांड्ळाची स्िापना 75
24. स्टेट ऑफ वतकिंग इांतड्या 2023 76
25. भाििािील अन्न प्रतक्रया क्षेत्र 77
26. गुवाहाटी तवमानिळ : 'तड्जी यात्रा' सुतविा तमळवणािे ईशान्येिील पतहले तवमानिळ 78
27. जया वमाट तसन्हा : िेल्वे बोड्ाटच्या पतहल्या मतहला सीईओ व अध्यक्षा 79
28. नोएड्ा आांिििाष्ट्रीय तवमानिळाला DXN कोड् 79
29. िळागाळामध्ये तक्रप्टोच्या स्वीकािाबाबि भािि अव्वल 79
30. 'यशोभूमी'चे उद्घाटन 80
31. नवी तदल्लीिील प्रगिी मैदान येिे 42 वा भाििीय आांिििाष्ट्रीय व्यापाि मेळावा 80
32. अरुणाचल प्रदेशला िीन उत्पादनाांसाठी जीआय टॅग 81
33. भाििाची पतहली आांिििाष्ट्रीय क्रूझ लाइनि सुरू 81
34. इांतड्या मोबाइल काँग्रसे (IMC) 2023 आतण 100 5G लॅब इतनतशएतटव्ह 81
35. गहू आतण इिि 5 िबबी तपकाांच्या हमीभावाि (MSP) वाढ 82
36. 'अदानी ग्रीन एनजी' भाििािील अक्षय ऊजाट क्षेत्रािील आघाड्ीची किंपनी 82
37. ईसीएल आिारिि फ्रेमवककवि आि. नािायणस्वामी कायटगटाची स्िापना 83
38. RITES Ltd आतण IRCON किंपन्याांना नवित्न दजाट 83
39. 2022-23 मध्ये कृषी क्षेत्राचा GDP िील वाटा 15% पयांि घसिला 84
40. सूिि ड्ायमांड् बोसट (SDB) चे उद्घाटन 84
41. िाग शेिकऱ्याांच्या सोयीसाठी 'पाट-तमत्रो' अॅप 85
42. At a Glance 85
भाग 4: पयािवरण आजण कृषी
1. पेंच व्याघ्र प्रकल्प: भाििािील पतहले ड्ाकक स्काय पाकक 87
2. NGEL चा महािाष्ट्र सिकािसोबि किाि 88
3. कुमकी हत्िी 88
4. भाििािील पाच स्िळाांचा िामसाि यादीि समावेश 89
5. स्वच्छ भािि अतभयानाांिगटि स्वच्छ सवेक्षणाि पुणे महानगिपातलकेला फाइव्ह स्टाि िँतकिंग 91
6. नॅशनल टरास्न्झट पास तसस्टम (NTPS) 91
7. इिेनॉल तनतमटिीसाठी उसाच्या वापिास बांदी 92
8. 2 तड्सेंबि : िाष्ट्रीय प्रदूषण तनयांत्रण तदन 93
9. हरििगृह वायू उत्सजटन 94
10. LOSS AND DAMAGE (L&D) FUND 96
11. 26 नोव्हेंबि : िाष्ट्रीय दूि तदवस 96
12. प्रोजेक्ट तचत्िा'चे एक वषट 97
13. िाज्यािील पतहली माळिान सफािी पुण्यािील इांदापूि व बािामिी येिे सुरू 98
14. पूवट लड्ाख प्रदेशाि प्रवाळ तभस्त्िकाांचे जीवाश्म 99
15. HAWK प्रणाली 100
16. अांटास्क्टटकावि मोठे ओझोन तछद्र 101
17. तदल्लीि GRAP चा चौिा टप्पा लागू 102
18. ग्रीन क्रेतड्ट प्रोग्रॅम/ कायटक्रम आतण इकोमाकक 103
19. उत्ििाखांड्मिील मसुिी येिे देशािील पतहले काटोग्राफी सांग्रहालय 104
20. सवोत्कृष्ट् ग्रामीण पयटटन स्व्हलेज’ स्पिेि कोल्हापूि तजल््ािील पाटगावला काांस्यपदक 105
21. कृषी मांत्रालयाचे शेिकऱ्याांसाठी क्राांतिकािक उपक्रम 105
22. देशभिािील 150 हत्िी कॉरिड्ॉिमध्ये पस्श्चम बांगाल आघाड्ीवि 106
महािाष्ट्रािील पतहला तगिाड् सांविटन व प्रजनन प्रकल्प पुणे तजल््ािील तपांगोिी येिे स्िापन
23. 108
होणाि
24. महािाष्ट्राचा िाज्य मासा म्हणून "तसल्व्हि पॉम्फ्रेट" या माशाला तमळाला दजाट 108
25. स्वच्छ हवा सवेक्षण, 2023 109
26. प्रदूषणामचळे तदल्लीकिाांचे आयुष्य 11.9 वषाांनी कमी होण्याची शक्यिा 110
27. गेल्या 122 वषाटिील सवाटि कोिड्ा ऑगस्ट 111
28. िुमाळवाड्ी िाज्यािील पतहले फळाांचे गाव 112
29. भाििासाठी 2011-20 दशक अतिवृष्ट्ीचे आतण उष्ण 112
30. गुजिािचा िाज्य मासा : घोल 112
भाग 5: जवज्ञान आजण तंत्रज्ञान
1. ई- साक्षी मोबाईल ॲप 113
2. नॅशनल टरास्न्झट पास तसस्टम (NTPS) 114
3. CERT-In मातहिी अतिकाि कायद्याच्या कक्षेबाहेि 115
4. शक्तीशाली MQ 9-B प्रीड्ेटि ड्रोन 116
5. 'बोईंग सुकन्या' कायटक्रम 117
6. भाििीय भाषाांमध्ये सवट अभ्यासक्रमाांसाठी तड्तजटल अभ्यास सातहत्य 117
7. ड्ीपफेक िांत्रज्ञान 118
8. गुगल पे आतण NPCI मध्ये सामांजस्य किाि 119
9. सहािनपूि येिे देशािील पतहल्या 'टेतलकॉम सेंटि ऑफ एक्सलन्स'ची पायाभिणी 120
10. प्रगि वाहिूक व्यवस्िापन प्रणालीचे अनाविण 120
11. प्रा. अभय किांदीकि याांची देशाच्या केंद्रीय तवज्ञान व िांत्रज्ञान तवभागाच्या सतचवपदी तनवड् 121
12. पांिप्रिान वाय-फाय ऍक्सेस नेटवकक इांटिफेस (PM WANI) योजना 122
13. िाष्ट्रीय तवज्ञान पुिस्कािाची घोषणा 123
14. ग्लोबल इांतड्या एआय 2023 124
15. टॅटलम (Tantalum) चा शोि 124
16. इलेक्टरॉतनक मािी (eSoil) 125
17. हत्िीिोग (तलम्फॅतटक तफलेरियातसस) 126
18. हवाना तसांड्रोम (Havana Syndrome) 126
19. @LK-99: सामान्य - िापमानाच्या सुपिकिंड्क्टिचा शोि 127
20. 'ड्ॉली द शीप'चे तनमाटिे इयान तवल्मुट याांचे तनिन 127
21. तमिेन उत्सजटन कमी किण्यासाठी तजवाणूांचा वापि 128
22. 'पायबॉट' (Pibot): सुितक्षिपणे तवमान चालवू शकणािा मानवीय िोबोट 128
23. गुलाबी बोंड्अळी (Pink Bollworm) 128
24. तनपाह तनदानासाठी टूनेट चाचणी (Truenat Test) 129
25. RISUG : रिव्हसीबल पुरुष गभटतनिोिक 129
26. भाििािील पतहली 'काि टी सेल' (CAR T- Cell) िेिपी मांजूि 130
27. तिलातपया पिव्होव्हायिस 130
28. भाििाचे पतहले तहवाळी आस्क्टटक सांशोिन 131
29. 9वा भाििीय आांिििाष्ट्रीय तवज्ञान महोत्सव 131
30. R21/Matrix-M मलेरिया लसीचा WHO पूवट- पात्र लसींच्या यादीि समावेश 132
31. 'तमका': जगािील पतहली एआय ्ुमनॉइड् िोबोट सीईओ 132
32. पृर्थवी तवज्ञान योजना 133
33. At a Glance 133
भाग 6: सांिक्षण व अांिरिक्ष
1. गगनयान 135
2. 'सांभव' नेटवकक प्रणाली 136
3. आतदत्य-L1 वि मॅग्नेटोमीटि बूम िैनाि 137
4. जपानचे स्स्लम मून तमशन, यशस्वी 137
5. नीना तसांह : केंद्रीय औद्योतगक सुिक्षा दलाच्या पतहल्या मतहला महासांचालक 138
6. सांयुक्त िाष्ट्राच्या सनदेचे कलम 99 139
7. किािकड्ून भाििीय नौदलाच्या अतिकाऱ्याांची फाशीची तशक्षा कमी 139
8. गाझा पट्टीसांबांिी UNSC मध्ये ठिाव 140
9. इांटिपोलची 91 वी महासभा 141
10. NATO कड्ून CFE किाि तनलांतबि 142
11. आय एन एस महेंद्रतगिीचे जलावििण 143
12. इस्रायलकड्ून लष्कि-ए-िैयबा ही दहशिवादी सांघटना म्हणून घोतषि 143
13. ऑपिेशन अजय 144
14. ऑपिेशन सजग 144
15. आतदत्य-एल 1 तमशनचे प्रक्षेपण 145
16. 'आतदत्य एल-1' हे 'एल-1 तबांद'ू जवळ पोहोचले 146
17. चाांद्रयान ३ तवषयी 146
18. भाििीय लष्किाने तसयाचीन ग्लते शयिवि पतहला मोबाईल टॉवि बसवला 147
19. नीिाक्षी - जलसुरुिंग शोिण्यासाठीचे पाण्याखालील वाहन 147
20. आयएनएस इांफाळ नौदलाकड्े सुपूदट 147
21. युस्िड् तमशन 148
22. चीन व पातकस्िानसोबिच्या सीमाांवि एस-400 टरायम्फ हवाई सांिक्षण क्षेपणास्त्र स्वॉड्रन िैनाि 148
23. शातलजा िामीीः भाििीय हवाई दलाच्या पिेड्चे नेित्ृ व किणाऱ्या पतहल्या मतहला अतिकािी 149
24. प्रेिणा देवस्िळी भाििीय नौदलाच्या युद्धनौकेचे नेिृत्व किणाऱ्या पतहल्या मतहला अतिकािी 149
25. महािाष्ट्रािील िाजकोट तकल्ल्यावि छत्रपिी तशवाजी महािाजाांच्या पुिळ्याचे अनाविण 149
26. 'प्रलय' बॅलेस्स्टक क्षेपणास्त्राची यशस्वी चाचणी 150
27. वायु शक्ती सिाव 2024 150
28. सहयोग कैतजन- 2024 150
29. भािि, फ्रान्स आतण यूएई याांच्याि तत्रपक्षीय वायुसेना सिाव : Ex Desert Knight 151
30. 'अयुर्थिया सिाव' (Ex-Ayutthaya): भािि आतण िायलांड्मिील पतहला नौदल सिाव 151
31. भाििीय सशस्त्र दल ऑस्टरेतलयाि 'AUSTRAHIND-23' सिावाि सहभागी 152
32. वज्र प्रहाि 2023 : उमिोई, मेघालय येिे 14 वा भािि-अमेरिका सांयुक्त सिाव 152
33. भािि-तकितगझस्िानमिील तवशेष दलाांचा सांयुक्त सिाव - Ex Khanjar 2024 153
34. सांयुक्त लष्किी सिाव 'तमत्र शक्ती-2023' ला पुण्याि सुरुवाि 154
35. हरिमाऊ शक्ती 2023 सिाव 154
36. 'वरुण' नौदल सिावाची 21 वी आवृत्िी 155
37. युद्ध अभ्यास 2023 155
38. महत्त्वाचे लष्कि सिाव 156
भाग 7 : क्रीडा
1. ICC पुिस्काि 2023 161
2. कॅिम, शिीिसौष्ठव, घोड्ेस्वािी िसेच इिि खेळाांचा तशवछत्रपिी क्रीड्ा पुिस्कािाांि समावेश 161
3. ऑस्टरेतलयन ओपन - 2024 162
4. अमेरिकन खुल्या टेतनस स्पिाट- 2023 163
5. खेलो इांतड्याची 6 वी आवृत्िी 164
6. आि. वैशाली भाििाची तिसिी मतहला ग्रँड्मास्टि 164
7. खाशाबा जािव याांचा जन्मतदन आिा िाज्य क्रीड्ातदन म्हणून साजिा किण्यास मान्यिा 165
8. खेलो इांतड्या पॅिा गेम्स 2023 लोगो आतण शुभांकि उज्ज्वला चे उद्घाटन 165
9. तक्रकेट तवश्वचषक 2023 166
10. माउांट एव्हिेस्टजवळ स्कायड्ायव्ह किणािी जगािील पतहली मतहला - शीिल महाजन 167
तलएांड्ि पेस आांिििाष्ट्रीय टेतनस हॉल ऑफ फेममध्ये नामाांतकि झालेला पतहला आतशयाई पुरुष
11. 167
खेळाड्ू
12. 2036 मिील ऑतलस्म्पक स्पिेच्या यजमानपदासाठी भाििाची महत्त्वाकाांक्षी बोली 168
आतशयाई क्रीड्ा स्पिेि भाििाला 10 मीटि एअि िायफल्स प्रकािाि सुवणटपदक तमळवून देण्याि
13. 169
महािाष्ट्राच्या रुद्राांक्ष पाटीलची मोलाची कामतगिी
श्री तशवछत्रपिी जीवनगौिव क्रीड्ा पुिस्काि श्रीकाांि वाड्, तदलीप वेंगसिकि आतण आतदल
14. 169
सुमािीवाला याांना प्रदान
15. महािाष्ट्राच्या तदव्या देशमुखने पटकावले टाटा स्टील बुस्द्धबळ स्पिेचे जेिेपद 170
16. हरियाणा: तवजय हजािे किांड्क 2023-24 तवजेिा 170
17. मुांबईि 141 व्या आांिििाष्ट्रीय ऑतलस्म्पक सतमिी (IOC) अतिवेशनाचे आयोजन 170
18. तसकिंदि शेख ठिला महािाष्ट्र केसिी 171
19. तशविाज िाक्षे दुसऱ्याांदा महािाष्ट्र केसिी 171
20. मध्य प्रदेशला पतहल्या 'बीच गेम्स 2024' चे तवजेिेपद 171
21. िाष्ट्रीय क्रीड्ा पुिस्काि 2023 172
22. ड्ॅतनयल मॅकगेहेीः आांिििाष्ट्रीय तक्रकेट खेळणािी पतहली िृिीयपांिी खेळाड्ू 173
23. नीिज चोप्रा ठिला जगज्जेिा 173
24. मॅग्नस कालटसनने 2023 चा बुस्द्धबळ तवश्वचषक तजांकला 174
25. अँजेलो मॅर्थयूज ठिला 'टाइम आउट'चा बळी 174
26. स्पेनने मतहला तफफा तवश्वचषक 2023 तजांकला 174
27. तलओनेल मेसीला तवक्रमी आठव्याांदा बॅलन ड्ी ओि पुिस्काि 175
28. मॅक्स व्हटाटपेन 2023 चा फॉम्युल ट ा वन चॅस्म्पयन 175
29. िेनतझांग नॉगे िाष्ट्रीय साहस पुिस्काि 2022 176
30. जोकोतवच आतण सबालेन्का याांना 2023 सालचे 'आयटीएफ वल्ड्ट चॅस्म्पयन' पुिस्काि 176
31. 19 वे आतशयाई खेळ 2022 (Asian Games 2022) 177
32. तमचेल स्टाकक ठिला आयपीएलमिील आिापयांिचा सवाटि महागड्ा खेळाड्ू 179
33. भाििाला 'आतशया कप 2023' तवजेिेपद 179
At A Glance
34. 180

भाग 8 : पुिस्काि
1. भारतरत्न 182
2. ज्येष्ठ अतभनेिे अशोक सिाफ याांना महािाष्ट्र भूषण पुिस्काि जाहीि 187
3. भाििीय वकील अतजि तमश्रा "फ्रीड्म ऑफ द तसटी ऑफ लांड्न" पुिस्कािाने सन्मातनि 187
अशोक पेठकि, तहिाबाई काांबळे याांना िमाशासम्राज्ञी तवठाबाई नािायणगावांकि जीवनगौिव
4. 188
पुिस्काि जाहीि
5. महािाष्ट्राच्या आतदत्य ब्राह्मनेला मिणोत्िि प्रिानमांत्री िाष्ट्रीय बाल पुिस्काि प्रदान 189
6. ज्येष्ठ गीिकाि जावेद अख्िि याांना पद्मपाणी जीवन गौिव पुिस्काि जाहीि 189
7. िांगू सौरिया याांना महषी बाया कवे पुिस्काि जाहीि 190
8. यशवांििाव चव्हाण िाज्यस्ििीय पुिस्काि ड्ॉ. यशवांि मनोहि याांना जाहीि 190
9. िन्वीि नाट्यिमी पुिस्काि िांगकमी लकी गुप्ता याांना जाहीि 190
10. तवष्णुदास भावे गौिवपदक पुिस्काि जेष्ठ अतभनेिे प्रशाांि दामले याांना जाहीि 191
11. गणेश देवी आतण तजग्नेश मेवाणी याांना पद्मश्री दया पवाि स्मृति पुिस्काि जाहीि 191
12. तजना महसा अतमनी आतण इिाणच्या मतहलाांना 2023चा युिोतपयन सांसदेचा सखािोव्ह पुिस्काि 192
13. ड्ॉ. तमतलांद बोकील याांना अनांि भालेिाव स्मृिी पुिस्काि जाहीि 193
14. महािाष्ट्रािील िीन शास्त्रज्ञाांना शाांिी स्वरूप भटनागि पुिस्काि जाहीि 193
15. ड्ॉ. पांजाबिाव देशमुख जैतवक शेिी तमशनला 'जैतवक इांतड्या पुिस्काि' 194
16. आि िवी कन्नन याांना 2023 च िॅमन मॅगसेसे पुिस्काि 194
17. तहांदी लेस्खका पुष्पा भाििी याांना 33 वा व्यास सन्मान 195
18. 2023 च्या इांटिनॅशनल यांग इको-तहिो पुिस्काि तवजेत्याांमध्ये पाच युवा भाििीय 195
19. नवीन तवज्ञान पुिस्कािाांची घोषणा 196
20. रुईतझयाांग झाांग याांना गतणिािील 'SASTRA िामानुजन पारििोतषक 2023' 196
21. नोबेल पुिस्काि, 2023 197
22. ग्रॅमी पुिस्काि 2024 200
23. गोल्ड्न ग्लोब पुिस्काि-2024 201
24. बुकि पुिस्काि 2023 202
25. टेलि स्स्वफ्टीः टाइम पसटन ऑफ द इयि 2023 203
26. ड्ॉ. स्वािी नायक याांना नॉमटन ई. बोिलॉग पुिस्काि 204
27. वतहदा िेहमान याांना 53 वा दादासाहेब फाळके पुिस्काि 204
28. गुजिािचे िोड्ो: UNWTO चे सवोत्िम पयटटन गाव 206
29. ईयुचा सखािोव्ह पुिस्काि 2023 206
30. बेंगळुरूच्या तवहान िाल्या तवकासला 'वाइल्ड्लाइफ फोटोग्राफि ऑफ द इयि' पुिस्काि 207
31. 2022 व 2023 सालचे इांतदिा गाांिी शाांििा पारििोतषक 207
32. महािाष्ट्राचे साांस्कृतिक पुिस्काि जाहीि 208
33. इांतदिा गाांिी शाांििा पुिस्काि 208
34. सातहत्य अकादमी पुिस्काि 2023 209
35. भाििित्न पांतड्ि भीमसेन जोशी शास्त्रीय सांगीि जीवन गौिव पुिस्काि 210
36. गानसम्राज्ञी लिा मांगेशकि पुिस्काि 2023 सुिेश वाड्कि याांना जाहीि 211
37. िाज्य साांस्कृतिक पुिस्काि 2022 व 23 (अनुक्रमे) 211
38. 54 वा भाििीय आांिििाष्ट्रीय तचत्रपट महोत्सव (IFFI) 211
39. कवतयत्री सुकृिा पॉल कुमाि याांना िवींद्रनाि टागोि सातहत्य पुिस्काि 2023 212
40. 6 भाििीय ऐतिहातसक स्िळाांना युनेस्को आतशया-पॅतसतफक पुिस्काि 2023 213
41. At A Glance 213
भाग 9 : जनर्देशांक
1. जागतिक नवोन्मेष तनदेशाांक 2023 215
2. टाइम्स हायि एज्युकेशन वल्ड्ट युतनव्हतसटटी िँतकिंग 2024 217
3. अन्न सुिक्षा तनदेशाांक: 2022-2023 218
4. सवटसमावेशकिा तनदेशाांकाि 129 देशाांमध्ये भािि 117 व्या क्रमाांकावि 219
5. भाििाच्या बहुआयामी दारिद्र्याची स्स्ििी 220
6. QS जागतिक तवद्यापीठ क्रमवािीीः आतशया 2024 221
7. हवामान बदल कामतगिी तनदेशाांक 2024 222
8. . बहुआयामी दारिद्र्य तनदेशाांक (MPI) 223
9. QS सवोत्कृष्ट् तवद्यािी शहिे 2024 223
10. तनयाटि सज्जिा तनदेशाांकाि महािाष्ट्र स्द्विीय क्रमाांकावि 224
11. तसांगापूि ठिली जगािील सवाटि मुक्त अिटव्यवस्िा 224
12. 2023 च्या जागतिक सवोत्िम देशाांच्या अहवालाि स्स्वत्झलांड् अव्वल 224
13. 2023 च्या जागतिक प्रतिभा क्रमवािीि भािि 56 वा 225
14. जागतिक भूक तनदेशाांक (GHI) 2023 225
15. 'ग्लोबल रिमोट वकक इांड्क्े स'मध्ये भािि 64 व्या स्िानावि 226
16. हेन्ली पासपोटट इांड्क्े स 2024 226
17. ग्लोबल पेन्शन इांड्क्े सनुसाि भािि 45 वा 226
18. ग्लोबल िायमेट पिफॉमटन्स इांड्ेक्स 2024 मध्ये भािि 7 व्या स्िानावि 227
19. िाहणीमानाच्या गुणवत्िेि हैदिाबादनांिि पुणे भाििाि स्द्विीय क्रमाांकावि 227
भाग 10 : िागजतक
1. NCGG द्वािा आतफ्रकन प्रदेशािील नागिी सेवकाांसाठी तवकास कायटक्रम 228
2. कृतत्रम टरान्स फॅट्सचे उच्चाटन किणाऱ्या देशाांचा सन्मान 228
3. तब्रक्स सांघटनेि पाच नवीन देशाांचा समावेश 229
4. भािि आतण सौदी अिेतबयाद्वािा जेद्दाह येिे स्द्वपक्षीय हज किािावि स्वाक्षिी 230
5. कॅनड्ाची ब्रुकफील्ड् किंपनी ATC इांतड्या तवकि घेणाि 231
6. काठमाांड्ू येिे भािि-नेपाळ सांयुक्त आयोगाची बैठक 231
7. शेख हसीना याांची पाचव्याांदा बाांगलादेशच्या पांिप्रिानपदी तनवड् 232
8. अजेंतटनाकड्ून तब्रक्सच्या सदस्यत्वाला नकाि 233
9. जपानमध्ये शस्क्तशाली भूकिंप 233
10. जागतिक मलेरिया अहवाल 2023 234
11. किािकड्ून भाििीय नौदलाच्या अतिकाऱ्याांची फाशीची तशक्षा कमी 235
12. भाििाची आांिििाष्ट्रीय सागिी सांघटना परिषदेि पुनतनटवड् 236
13. सांयुक्त िाष्ट्राच्या सनदेचे कलम 99 236
14. इस्रायलकड्ून लष्कि-ए-िैयबा ही दहशिवादी सांघटना म्हणून घोतषि 236
15. गिबा नृत्यास अमूिट साांस्कृतिक वािशाचा दजाट 238
सांयुक्त िाष्ट्राांच्या बा्लेखापिीक्षकाांच्या पॅनेलमध्ये भाििाचे CAG तगिीश चांद्र मुमूट याांची
16. 239
उपाध्यक्षपदी तनवड्
17. सवाटि मोठे 'अांगकोि वाट' मांतदि हे जगािील आठवे आश्चयट म्हणून घोतषि 239
18. बीबीसीच्या 100 मतहलाांच्या यादीि 4 भाििीय मतहलाांचा समावेश 240
19. आतशया-पॅतसतफक आतिटक सहकायाटसांदभाटि जागतिक नेत्याांची बैठक 242
20. NATO कड्ून CFE किाि तनलांतबि 243
21. माउांट एटना 246
22. गाझा पट्टीसांबांिी UNSC मध्ये ठिाव 247
23. ड्ॉ. आांबेड्किाांचा भाििाबाहेिील सवाटि उांच पुिळा 248
24. कोतझकोड् व ग्वाल्हेि या शहिाांचा युनेस्कोच्या ‘सजटनशील शहिाां’च्या यादीि समावेश 249
25. कृतत्रम बुस्द्धमत्िा सुिक्षा सांमेलन 2023 250
26. आांिििाष्ट्रीय सौि आघाड्ीची सहावी सभा 251
27. भािि-बाांगलादेशकड्ून सांयक्त ु पणे मोठ्या तवकास प्रकल्पाांचे उद्घाटन 252
28. भािि-जपान सेमीकिंड्क्टि पुिवठा साखळी भागीदािी 253
29. इलेक्टरोमॅग्नेतटक िेलगन कायाटस्न्वि किणािा जपान हा पतहला देश 254
UNWTO च्या 2023 च्या सवोत्कृष्ट् पयटटन खेड्ाांमध्ये गुजिािमिील िोड्ो गावाचा
30. 255
समावेश
31. . उत्िि अमेरिकेिील पतहले गाांिी सांग्रहालय ्ूस्टनमध्ये 255
32. 2023 चा 'पतहला आांिििाष्ट्रीय काळजी आतण सहाय्य तदवस 256
33. . SDG परिषद 2023 256
34. आतशया-पॅतसतफक इांस्स्टट्यूट फॉि ब्रॉड्कास्स्टांग ड्ेव्हलपमेंट 257
35. प्रादेतशक सवटसमावेशक आतिटक भागीदािी 258
36. माउांट एव्हिेस्टजवळ स्कायड्ायव्ह किणािी जगािील पतहली मतहला - शीिल महाजन 259
37. जागतिक तवद्यािी तदन 2023 260
38. इांतड्यन ओशन रिम असोतसएशन 260
39. भािि-मालदीव सांबिां 261
40. जागतिक कॉफी परिषद 2023 262
ग्राहकाांना सवोत्िम अनुभव देण्याच्या क्रमवािीि छ. तशवाजी महािाज आांिििाष्ट्रीय तवमानिळ
41. 262
जगाि चौिे
42. शाांतितनकेिन हे भाििािील 41 वे जागतिक वािसा स्िळ 263
43. इिेनॉलवि चालणािी जगािील पतहली काि 265
अरिांदम बागची याांची सांयुक्त िाष्ट्रसांघाच्या कायाटलयाि (तजतनव्हा) भाििाचे स्िायी प्रतितनिी
44. 266
म्हणून तनयुक्ती
45. जागतिक आिोग्य तशखि परिषद 2023 267
46. 5 तड्सेंबि : जागतिक मृदा तदवस 267

भाग 1: सामाजिक
1. 2023 जागतिक मलेरिया अहवाल
• वर्ल्ड हेर्लथ ऑगडनायझेशन (WHO) ने नोव्हेंबि 2023 मध्ये प्रतिद्ध केलेला 'जागतिक मलेरिया अहवाल 2023'
भाििािील आति जागतिक स्ििावि मलेरियाच्या त िंिाजनक स्स्थिीवि प्रकाश टाकिो.
• अहवालािील ठळक मुद्ेेः
• 2022 मध्ये अिंदाजे 249 दशलक्ष प्रकििािंिह मलेरियामध्ये जागतिक वाढ तदिून येिे, जी महामािीपूवड पािळीला मागे
टाकिे.
भाििािील मलेरिया परिस्स्थिीेः
• 2022 मध्ये, WHO दतक्षि-पूवड आतशया प्रदेशािील मलेरियाच्या प्रकििािंमध्ये भाििा ा वाटा िब्बल 66% होिा.
• एक प्रोटोझोअल पिजीवी 'प्लास्मोत्यम वायवॅक्ि' हा या प्रदेशािील जवळजवळ 46% मलेरिया प्रकििािंिाठी
काििीभूि ठिला.
• 2015 पािून मलेरिया प्रकििािंमध्ये 55% घट झाली अिूनही, जागतिक मलेरियाच्या ओझ्यामध्ये भाििा े महत्त्वपूिड
योगदान िातहले आहे.
• WHO दतक्षि-पूवड आतशया प्रदेशाि मलेरियामुळे होिाऱ्या मृतयूिंपैकी 94% मृतयू भािि आति इिं्ोनेतशयामध्ये आहेि.
****************
2. श्रेयि योजनेद्वािे 21 हजािािंहून अतिक लाभार्थयाां े िक्षमीकिि
• 2014-15 पािून 2022-23 पयांि श्रेयि योजनेच्या माध्यमािून 21326 लाभार्थयाांना लाभ देण्यािाठी एकूि
1628.89 कोटी रुपये जािी किण्याि आर्लया ी मातहिी िामातजक न्याय आति अतिकारििा मिंत्रालयाने िप्टेंबि 2023
मध्ये तदली.
श्रेयि योजनाेः
• SHREYAS: Scholarships for Higher Education for Young Achievers Scheme
• श्रेयि ही िामातजक न्याय आति िक्षमीकिि मिंत्रालयाच्या अिंिगडि एक छत्री योजना आहे.
• उस्द्ष्टेः दजेदाि उच्च तशक्षि तमळतवण्यािाठी फेलोतशप (आतथडक िहाय्य) आति पिदेशािील अभ्यािािाठी शैक्षतिक
कजाडवि व्याज अनुदान देऊन इिि मागािवगीय (OBC), अनुिूत ि जािी (SC) आति आतथडकदृष्ट्या मागािवगीय
(EBC) तवद्यार्थयाां े शैक्षतिक िशक्तीकिि कििे.
योजनेंिगडि 4 केंद्रीय क्षेत्र उप-योजना (4 Central Sector Sub-schemes):
1. अनुिूत ि जािींिाठी उच्च श्रेिी े तशक्षि (Top Class Education for SCs)
2. एििी आति ओबीिींिाठी मोफि कोत िंग योजना (Free Coaching Scheme for SCs and OBCs)
3. अनुिूत ि जािींिाठी िाष्टरीय पिदेशी योजना (National Overseas Scheme for SCs)
4. अनुिूत ि जािींिाठी िाष्टरीय फेलोतशप (National Fellowship for SCs)
****************
BY, ABHIJEET SHINDE SIR 1

3.'नमो ्रोन दीदी' योजना

• पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी 30 नोव्हेंबि 2023 िोजी तवकतिि भािि ििंकर्लप यात्रेच्या लाभार्थयाांशी ििंवाद िाििाना 'नमो
्रोन दीदी' कायडक्रमा ा शुभाििंभ केला.
• कृषी उद्ेशािंिाठी शेिकऱ्यािंना भाड्याने ्रोन िेवा देण्यािाठी 2024-25 िे 2025 2026 या कालाविीि 15,000
मतहला ब ि गटािंना (SHGs) ्रोन पुिवण्या े उस्द्ष्ट या कायडक्रमा े आहे.
• मतहला ब ि गटािं े (SHGs) िक्षमीकिि कििे आति कृषी क्षेत्राि िेवा ्रोनद्वािे नवीन ििंत्रज्ञान आिण्या ा प्रयतन
ही योजना किेल.
• या उद्घाटनावेळी पिंिप्रिान मोदींनी अनुदातनि दिाि औषिे तवकिाऱ्या जनऔषिी केंद्रािं ी ििंख्या 10,000 वरून
25,000 पयांि वाढवण्या ा उपक्रमही िुरू केला.
• पिंिप्रिानािंनी झािखिं्च्या देवघि येथील एम्ि येथील 10,000 वे जनऔषिी केंद्रही िाष्टराला िमतपडि केल.े
****************
4. मेिा गाव मेिी ििोहि प्रकर्लप (MGMD)
• िािंस्कृतिक मिंत्रालयाने 'मेिा गाव, मेिी ििोहि' (MGMD) कायडक्रमािंिगडि िवड गावािं ा नकाशा ियाि किण्या ा आति
दस्िऐवजीकिि किण्या ा तनिडय घेिला आहे.
• िािंस्कृतिक मॅतपिंग े हे िाष्टरीय अतभयान िािंस्कृतिक मिंत्रालयाच्या अिंिगडि इिंतदिा गािंिी नॅशनल िेंटि फॉि द आटडि्‌
(IGNCA) च्या िमन्वयाने आयोतजि केले जाईल.
• MGMD वि एक वेब पोटडल देखील िुरू किण्याि आले आहे.
• MGMD भाििीय खेड्यािं े जीवन, इतिहाि आति लोकभावने ी मातहिी देिािी िवडिमावेशक मातहिी ििंकतलि
किण्या ा आति िी आभािी आति रिअल-टाइम अभ्यागिािंना उपलब्ि करून देण्या ा प्रयतन कििे.
• MGMD अिंिगडि, कला आति हस्िकले े गाव, पयाडवििातभमुख गाव इतयादी िाि तवस्िृि श्रेिींमध्ये मातहिी ििंकतलि
केली जािे.
****************
5. आतद शिंकिा ायाां ा 'Statue of Oneness'
• मध्य प्रदेश े मुख्यमिंत्री तशविाज तििंग ौहान यािंच्या हस्िे खािं्वा
तजर्लयािील ओंकािेश्वि येथे मािंिािा पवडिावि आतद शिंकिा ायाांच्या
108 फूट उिं ीच्या 'स्टॅच्यू ऑफ वननेि' े (Statue of Oneness)
अनाविि किण्याि आले.
• 'स्टॅच्यू ऑफ वननेि' मध्ये ओंकािेश्विाला भेट तदलेले 12 वषाां े
शिंकिा ायड त तत्रि किण्याि आले आहेि.
• ििे मुख्यमिंत्री ौहान यािंनी 2,200 कोटी रुपयािंच्या 'अद्वैि लोक' ििंग्रहालया ी पायाभििी देखील केली. हे
ििंग्रहालय नमडदा नदी े दशडन घेि ओंकािेश्वि मािंिािा टेक्ीवि स्थापन केले जािाि आहे.
• नमडदा नदीवि विलेले मािंिािा बेट हे 12 ज्योतितलांगािंपैकी दोन ओंकािेश्वि (बेटाच्या दतक्षि बाजूला स्स्थि) आति
अमिेश्विा े घि आहे. बेटावि 14व्या आति 18व्या शिकािील शैव, वैष्ट्िव आति जैन मिंतदिे आहेि.
****************
6.'बैगा' पीव्हीटीजी जमािीला अतिवाि हक्क प्रदान

• छतिीिग् ििकािने ऑगस्ट 2023 मध्ये 'कमाि' (Kamar) नामक तवशेषिेः अिुितक्षि आतदवािी गटाला
(Particularly Vulnerable Tribal Group: PVTG) अतिवाि हक्क प्रदान केर्लयानिंिि ऑक्टोबि 2023 मध्ये
'बैगा' (Baiga) नामक PVTG जमािीलाही अतिवाि हक्क प्रदान केल.े
• छतिीिग्मिील 7 PVTG जमािी: कमाि, बैगा, पहा्ी कोिबा, अबुझमत्या, तबिहोि, पािं्ो आति भुतजया.
अतिवाि हक्केः
• अनुिूत ि जमािी आति इिि पाििंपरिक वनवािी (वन हक्कािं ी मान्यिा) कायदा, 2006 (याला वन हक्क कायदा
म्हिूनही ओळखले जािे) च्या कलम 3(1)(e) अिंिगडि PVTGs ला अतिवाि हक्क प्रदान केले जािाि.
****************
7. इिंत्या स्माटड तिटीज ॲवॉ्ड कॉन्टेस्ट (ISAC) 2022
• गृहतनमाडि आति शहिी व्यवहाि मिंत्रालयाने (MoHUA) स्माटड तिटीज तमशन (SCM) अिंिगडि 'इिंत्या स्माटड तिटीज
अवॉ्ड कॉन्टेस्ट (ISAC) 2022' तवजेतयािं ी घोषिा ऑगस्ट 2023 मध्ये केली. तयािंिगडि िाष्टरपिी द्रौपदी मुमूड यािंच्या
हस्िे िप्टेंबि 2023 मध्ये इिंदोि येथे तवतवि श्रेिींमध्ये 66 तवजेतयािं ा ितकाि किण्याि आला.
ठळक तवजेिेःे
िाष्टरीय स्माटड तिटी केंद्रशातिि प्रदेश झोनल स्माटड तिटी पुिस्काि
िाज्य पुिस्काि प्रशािनािाठी पुिस्काि
पुिस्काि पुिस्काि (पस्श् म तवभाग)
1. इिंदोि 1. मध्य प्रदेश
2. िुिि 2. िातमळ ना्ू िंदीग् िोलापूि तपिंपिी-त िं व्
3. आग्रा 3. िाजस्थान व उतिि (स्माटड िािथी अॅप)
प्रदेश
****************
8. पीएम जनजािी आतदवािी न्याय महाअतभयाना ा (PM-JANMAN) शुभाििंभ

• आतदवािी श्रद्धास्थान अििाऱ्या तबििा मुिं्ा यािं ी जयिंिी आति तििऱ्या 'जनजािी गौिव तदविा'च्या तनतमतिाने 15
नोव्हेंबि 2023 िोजी देशािील िुमािे 28 लाख पीव्हीटीजींच्या िवाांगीि तवकािािाठी 24104 कोटी रुपयािंच्या 'प्रिान
मिंत्री तवशेषिेः अिुितक्षि आतदवािी गट (PM PVTG) तमशन' तकिंवा 'पीएम जनजािी आतदवािी न्याय
महाअतभयाना' ा (PM- JANMAN) ा शुभाििंभ झािखिं्च्या खुिंटी तजर्लयािून पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी केला.
• तवकतिि भािि ििंकर्लप यात्राेः 'जनजािी गौिव तदविा'च्या तनतमतिाने पिंिप्रिान मोदींनी 'तबकिीि भािि ििंकर्लप
यात्रे' ा शुभाििंभ केला. लोकािंपयांि पोहो िे, जनजागृिी कििे आति कर्लयािकािी योजनािं ा लाभ तमळवून देिे यावि
यात्रे ा भि अिेल. ही यात्रा िुरुवािीला लक्षिीय आतदवािी लोकििंख्या अिलेर्लया तजर्लयािंमिून जाि 25 जानेवािी
2024 पयांि देशभिािील िवड तजर्लयािं ा िमावेश किेल.
****************

9. 'हुरुन इिंत्या पिोपकाि यादी 2023' मध्ये तशव ना्ि अव्वल

• ए िीएल टेक े (HCL Tech) ििंस्थापक तशव ना्ि आति तयािंच्या कुटिंबीयािंनी 'ए्ेलतगव्ह हुरुन इिंत्या पिोपकाि
यादी, 2023' (EdelGive Hurun India Philanthropy List 2023) मध्ये अव्वल स्थान कायम िाखले आहे.
• 2022-23 या आतथडक वषाडि तयािंनी 2,042 कोटी रुपयािं ी भिीव देिगी तदली अिून िलग पा व्या वषी 78 वषीय
ना्ि यािंनी हा मान तमळवला आहे.
• तवप्रो े ििंस्थापक अध्यक्ष अझीम प्रेमजी आति तयािंच्या कुटिंबीयािंनी 1,774 कोटी रुपयािंच्या उल्लेखनीय देिगीिह
दुििे स्थान पटकावले आहे. तवशेष म्हिजे प्रेमजी यािंच्या पिोपकािी योगदानाि गेर्लया वषीच्या िुलनेि 267 टक्क्यािं ी
लक्षिीय वाढ झाली आहे.
• आतथडक वषड 2022-23 मध्ये 110 कोटी रुपयािं ी देिगी देिाऱ्या तनस्खल कामि (तझिोिा े िहििंस्थापक) या िवाडि
िरुि दानशूि व्यक्ती े या यादीि स्वागि किण्याि आले आहे.
या यादीिील अव्वल पा देिगीदाि:
1. तशव ना्ि आति कुटिंबीय: 2042 कोटी
2. अझीम प्रेमजी आति कुटिंबीयेः 1774 कोटी
3. मुकेश अिंबानी आति कुटिंबीय: 376 कोटी
4. कुमाि मिंगलम तबलाड आति कुटिंबीयेः 287 कोटी
5. गौिम अ्ािी आति कुटिंबीय: 285 कोटी
याव्यतिरिक्त या यादीनुिाि वषडभिाि 119 भाििीयािंनी 5 कोटी रुपयािंपेक्षा जास्ि देिग्या तदर्लया आहेि.
****************
10. NCERT ला अतभमि तवद्यापीठा ा दजाड
• 'नॅशनल कौस्न्िल ऑफ एज्युकेशनल रिि ड अँ् टरेतनिंग' (NCERT) ा 63 वा स्थापना 1 िप्टेंबि 2023 िोजी नवी
तदल्ली येथे िाजिा किण्याि आला. या कायडक्रमादिम्यान NCERT ला अतभमि तवद्यापीठा ा (Deemed-to-
be-University) दजाड देण्याि आर्लया ी घोषिा केंद्रीय तशक्षि मिंत्री िमेंद्र प्रिान यािंनी केली.
• अतभमि दजाडमुळे NCERT ला स्विेः ी पदवी, पदव्युतिि आति ्ॉक्टिेट पदव्या देिा येिील ििे नवीन अभ्यािक्रम
िुरू किण्यािंबाबि स्वायतििा तमळेल.
NCERT:
• नॅशनल कौस्न्िल ऑफ एज्युकेशनल रिि ड अँ् टरेतनिंग ही एक स्वायति ििंस्था आहे.
• 1961 मध्ये िोिायटी नोंदिी कायद्यािंिगडि या ििंस्थे ी स्थापना झाली.
• ब्रीदवाक्येः तवद्यया अमृिमश्नुिे (Life eternal through learning)
• मुख्यालय: नवी तदल्ली
कायड:
1. 'एनिीईआिटी' ही देशािील शालेय तशक्षि व्यवस्थे ी एक तथिंकटँक आहे.
2. भाििाि शालेय तशक्षिािाठी पाठ्यापुस्िके तनमाडि कििािी आघा्ी ी ििंस्था आहे.
3. ििे नवे िाष्टरीय िोिि लागू किण्या ी जबाबदािी देखील 'एनिीईआिटी'क्े आहे.
4. यातशवाय ििंशोिन, प्रतशक्षि, पाठ्यपुस्िकािं ा तवकाि, अभ्यािक्रम तनतमडिीिह तशक्षि िामग्रीच्या क्षेत्रािही
'एनिीईआिटी' कायडिि आहे.

11. आयुष्ट्मान भव मोहीम िुरू

• गुजिािमिील गािंिीनगि येथील िाजभवनािून आयुष्ट्मान भव मोहीम ििे आयुष्ट्मान भव पोटडल ा िाष्टरपिी द्रौपदी मुमूड
यािंच्या हस्िे आभािी पद्धिीने 13 िप्टेंबि 2023 िोजी शुभाििंभ झाला.
• 'युतनव्हिडल हेर्लथ कव्हिेज' (UHC) िाध्य किण्याच्या आति 'हेर्लथकेअि फॉि ऑल' िुतनस्श् ि किण्याच्या उद्ेशाने
ही मोहीम िुरू किण्याि आली आहे.
• 'आयुष्ट्मान भव' मोहीम 'िेवा पखवा्ा' (17 िप्टेंबि िे 2 ऑक्टोबि) दिम्यान िाबतवण्याि येिाि आहे ज्याि ििंपिू ड
िाष्टर आति ििंपूिड िमाजा ा िमावेश अिेल.
आयुष्ट्मान भव े िीन प्रमुख घटकेः
• आयुष्ट्मान – आपके द्वाि (AAD) 3.0: AAD 3.0 पात्र लाभार्थयाांना स्विेःिाठी / कुटिंबािील कोितयाही
िदस्यािाठी आयुष्ट्मान का्ड ियाि किण्याि िक्षम किेल. हे आिोग्यिेवा प्रवेश आति फायदे िुव्यवस्स्थि कििे.
• HWCs आति CHCs येथे आयुष्ट्मान मेळ:े
• हेर्लथ अँ् वेलनेि िेंटिड (HWCs) आति कम्युतनटी हेर्लथ स्ितनक्ि (CHCs) येथे िाप्तातहकपिे आिोग्य मेळे
आति वैद्यकीय तशतबिे आयोतजि केली जािाि.
****************
12. 'नई िे ना 2.0' अतभयान
• केंद्रीय ग्रामीि तवकाि मिंत्रालयािफे 25 नोव्हेंबि 2023 िोजी म्हिजे आिंिििाष्टरीय मतहलािंविील तहिंिा ाि तनमूलड न
तदनी ‘नई ेिना- 2.0' अतभयान िुरू किण्याि आले.
• 'नई ेिना' ही 'तलिंग आिारिि तहिंिा ािा'शी (Gender based Violence: GBV) ििंबिंतिि मोहीम आहे.
तलिंगािारिि तहिंिेतविोिाि जनजागृिी कििे हा या मोतहमे ा प्रमुख उद्ेश आहे
• ही मोहीम 23 त्िेंबि 2023 पयांि िवड िाज्ये आति केंद्रशातिि प्रदेशािंमध्ये िाष्टरीय ग्रामीि आजीतवका अतभयानािंिगडि
(DAY-NRLM) िाबवण्याि येिाि आहे.
• जनआिंदोलन तकिंवा जनआिंदोलनाच्या भावनेिून या. वातषडक अतभयाना े नेिृतव "DAY-NRLM' च्या 9.8 कोटी
ग्रामीि मतहला िदस्यािंच्या ब ि गटािंच्या नेटवककद्वािे केले जािाि आहे.
• मतहला आति मुलींना भे्िाविाऱ्या तहिंिा ािाच्या प्रश्नािंना प्रतििाद देण्यािाठी ििंस्थातमक यिंत्रिा तनमाडि करून
िमुदायािंना ििंघतटि कििे याकििा ही मोहीम प्रयतनशील आहे.
• 'नॅशनल फॅतमली हेर्लथ िव्हे - 5' (NFHS-5) च्या आक्ेवािीवरून अिे तदिून येिे की, 77% पेक्षा जास्ि स्स्त्रया
अजूनही तयािंच्या तहिंिेच्या अनुभवाबद्ल िक्राि किि नाहीि तकिंवा बोलि नाहीि.
नई िे ना अतभयानेः
• 25 नोव्हेंबि 2022 िोजी आिंिििाष्टरीय मतहला तहिंिा ाि तनमूडलन तदनातनतमति 'नई ेिना' अतभयाना ी िुरू किण्याि
आली होिी.
• ग्रामीि भागािील मतहला आपर्लया िमस्या मािं्ण्यािाठी उपलब्ि अिलेर्लया तवतवि यिंत्रिािंबाबि अनतभज्ञ आहेि.
तलिंगआिारिि तहिंिे ा मुद्ा केंद्रस्थानी आिून मतहलािंना तयािंच्या हक्कािं ी आति तयािंच्या िक्रािीं े तनवािि
किण्यािाठी उपलब्ि अिलेर्लया यिंत्रिे ी जािीव करून देिे हा या मोतहमे ा उद्ेश आहे.
****************

13. पाळिा योजना

• केंद्रीय मतहला आति बाल तवकाि मिंत्रालयाने 'पाळिा' योजनेंिगडि ििंपूिड भाििािील अिंगिवा्ी केंद्रािंमध्ये 17,000
पाळिाघिे उभािण्या ी योजना आखली आहे.
• जुलै 2022 मध्ये, मतहला आति बाल तवकाि मिंत्रालयाने 'तमशन शक्ती' अिंिगडि 'िाष्टरीय पाळिाघि योजने' े रूपािंिि
पाळिा योजनेि केले होिे.
• पाळिा योजना नोकिदाि मािािंच्या 6 मतहने िे 6 वषे वयोगटािील बालकािंिाठी तदविा े िा्े िाि िाि िुितक्षि स्थान
प्रदान कििे.
• योजने ा उद्ेशेः िुितक्षि ्े-केअि िुतविा प्रदान कििे आति बालकािं ा ििंज्ञानातमक, पोषि व आिोग्य तवकाि
वाढविे.
• 2022 मध्ये श्रमबलािील मतहलािंच्या िहभागा े प्रमाि 37% पयांि पोह ले आहे. मतहला कमड ाऱ्यािंच्या वाढीव
िहभागािह पाळिाघिािं ा तवस्िाि महत्त्वा ा ठििाि आहे.
****************
14. तशक्षि मिंत्रालयाद्वािे प्रेििा कायडक्रम िुरू
• तशक्षि मिंत्रालयाच्या शालेय तशक्षि आति िाक्षििा तवभागाने जानेवािी 2024 मध्ये 'प्रेििा' हा एक अनुभवातमक
तशक्षि- कायडक्रम (Prerana: An Experiential Learning program) िुरु केला.
• या अनोख्या उपक्रमा ा उद्ेश इयतिा नववी िे बािावीच्या तवद्यार्थयाांना नेिृतवगुिािंिह िक्षम कििे आति तयािंना
अथडपूिड, अस्द्विीय आति प्रेििादायी अनुभव प्रदान कििे आहे.
• दि आठवड्याला देशाच्या तवतवि भागािून, 20 तनव्क तवद्यार्थयाां ी (10 मुले आति 10 मुलीं ी) िुक्ी या
कायडक्रमाि िहभागी होिाि आहे.
• प्रेििा कायडक्रमा ी िुरुवाि गुजिािमिील व्नगि येथील शाळेिून किण्याि आली.
• हा कायडक्रम आयआयटी गािंिीनगिने ियाि केला आहे.
****************
15. 'मे्टेक तमत्र' े अनाविि
• त्िेंबि 2023 मध्ये आिोग्य आति कुटिंब कर्लयाि मिंत्रालयाने 'मे्टेक तमत्र' े अनाविि केल.े
• हा एक परिविडनशील प्लॅटफॉमड अिून तया ा उद्ेश मे्टेक इनोव्हेटिडला िक्षम कििे आति आिोग्य िेवा िोर्लयूशन्ि
तवकतिि कििे आहे.
• तनयामक मिंजूिी तमळवण्याि मदि कििाना मे्टेक इनोव्हेटिडच्या ििंशोिन, ज्ञान आति िकाडला आकाि देण्या ा आति
अिंतिम रूप देण्या ा प्रयतन हा प्लॅटफॉमड कििो.
• आयाि केलेर्लया वैद्यकीय उपकििािंवि देशा े अवलिंतबतव (िध्या 80%) कमी करून नवकर्लपकिा आति िेवा
िुव्यवस्स्थि किण्या े उस्द्ष्ट या प्लॅटफॉमड े आहे.
• मे्टेक (MedTech) म्हिजे वैद्यकीय ििंत्रज्ञान (Medical Technology) होय. ज्यामध्ये आिोग्यिेवा क्षेत्राि
वापिर्लया जािाऱ्या िािंतत्रक नवकर्लपना, उपकििे आति उपाय इतयादी बाबीं ा िमावेश होिो. मे्टेकच्या
उदाहििािंमध्ये एमआिआय मशीन, पेिमेकि, इन्िुतलन पिंप आति ितजडकल उपकििे यािािख्या उपकििािं ा िमावेश
आहे.
16. स्वच्छ िवेक्षि पुिस्काि 2023

• भाििाच्या िाष्टरपिी द्रौपदी मुमूड यािंनी 11 जानेवािी, 2024 िोजी नवी तदल्ली येथे गृहतनमाडि आति शहिी व्यवहाि
मिंत्रालयाने आयोतजि केलेर्लया एका कायडक्रमाि स्वच्छ िवेक्षि पुिस्काि 2023 प्रदान केले.
• इिंदूि आति िुििला ििंयुक्तपिे स्वच्छ शहिा ा तकिाब देण्याि आला.
• शहिी भागािील स्वच्छिेच्या वातषडक क्रमवािीि महािाष्टराने िाज्यािंमध्ये अव्वल स्थान पटकावले.
िवाडि स्वच्छ शहिे िवाडि स्वच्छ शहिे
िवाडि स्वच्छ िाज्ये
(10 लाखािंपक्ष
े ा अतिक लोकििंख्या) (1 लाखािंपक्ष
े ा कमी लोकििंख्या)
1. इिंदूि (िलग िािव्यािंदा अव्वल) 1. िािव् (महािाष्टर)
आति िुिि 2. पिन (गुजिाि) 1. महािाष्टर
2. नवी मुिंबई 3. लोिावळा (महािाष्टर) 2. मध्य प्रदेश
3. तवशाखापट्टिम 4. किा् (महािाष्टर) 3. छतिीिग्
4. भोपाळ 5. पा गिी (महािाष्टर)
• िवाडतिक प्रगिी कििािे शहि (1 लाख हून अतिक लोकििंख्या): पिजी (गोवा)
• िवाडतिक प्रगिी कििािे शहि (1 लाख हून कमी लोकििंख्या) : नौिोझाबाद (मध्य प्रदेश)
• स्वच्छिेबाबि िळा े िाज्येः अरुिा ल प्रदेश
• िवोतकृष्ट िफाईतमत्र िुितक्षि शहि: िं्ीग्
• िवाडि स्वच्छ गिंगा शहि: वािाििी
• िवाडि स्वच्छ कटक मिं्ळेः महू (MHOW) कॅन्टोन्मेंट बो्ड (मध्य प्रदेश)
****************
17. स्वच्छ भािि अतभयानािंिगडि स्वच्छ िवेक्षिाि पुिे महानगिपातलकेला फाइव्ह स्टाि िँतकिंग
• केंद्र ििकािच्या स्वच्छ भािि अतभयानािंिगडि स्वच्छ िवेक्षिाि पुिे महापातलकेला यिंदा फाइव्ह स्टाि िँतकिंग तमळाले
आहे.
• 2016 पािून आठ वषाांच्या प्रिीक्षेनिंिि हा बहुमान पुिे महानगिपातलकेला तमळाला आहे.
• केंद्र ििकाििफे शहि स्वच्छ व्हावे यािाठी स्वच्छ िवेक्षि ही स्पिाड आयोतजि केली जािे.
• पुिे महापातलका 2016 पािून या स्पिेि िाितयाने िहभागी होि आहे. यिंदाच्या वषी िप्टेंबि आति ऑक्टोबिमध्ये
केंद्रीय पथकाने शहिाि तवतवि तठकािी पाहिी करून स्वच्छ िवेक्षि अिंिगडि पिीक्षि केलेले होिे.
• स्वच्छ भािि अतभयाना ा तनकाल 11 जानेवािीला तदल्ली येथे लागिाि आहे.
• 24 तनकषािंवि मानािंकन : घिोघिी जाऊन क िा ििंकलन कििे, क िा वाहिूक, प्रतक्रया, िावडजतनक तठकाि ी
स्वच्छिा, मनुष्ट्यबळ व्यवस्थापन, नागरिकािं ा िहभाग यािह 24 घटकािं े पिीक्षि केंद्रीय ितमिीक्ून किण्याि
आले.
****************

18. शाश्वििेिाठी QS जागतिक तवद्यापीठ क्रमवािी 2024

• शाश्वििेिाठी QS जागतिक तवद्यापीठ क्रमवािी 2024 (QS World University Rankings for
sustainability 2024) मध्ये कॅन्ािील टोििंटो तवद्यापीठाने अव्वल स्थान पटकावले.
• ही क्रमवािी शैक्षतिक आति ििंशोिन केंद्र म्हिून तवद्यापीठािंच्या िामातजक, पयाडवििीय प्रभावा े मूर्लयािंकन कििे.
• एकूि क्रमवािीि 220 व्या स्थानावि अििािे तदल्ली तवद्यापीठ हे भाििािील अव्वल तवद्यापीठ ठिले.
अव्वल तवद्यापीठे:
1. टोििंटो तवद्यापीठ (कॅन्ा)
2. कॅतलफोतनडया तवद्यापीठ (अमेरिका)
3. मँ ेस्टि तवद्यापीठ (तब्रटन)
4. तब्रटीश कोलिंतबया तवद्यापीठ (कॅन्ा)
5. ऑकलिं् तवद्यापीठ (न्यूझीलिं्)
6. भाििािील अव्वल तवद्यापीठेेः
7. तदल्ली तवद्यापीठ (220)
8. आयआयटी बॉम्बे (303)
9. आयआयटी मद्राि (344)
10. आयआयटी खिगपूि (349)
11. आयआयटी रुिकी (387)
****************
19. विंत ि गटािंच्या तहिा े िक्षि किण्यािाठी िाजीव गौबा ितमिी
• भािि ििकािने (GoI) मात्गािािख्या अनुिूत ि जािी (SC) मिील िवाडि विंत ि गटािंच्या तहिा े िक्षि किण्याच्या
उद्ेशाने प्रशािकीय उपायािं े पिीक्षि किण्यािाठी एक उच्च-स्ििीय ितमिी स्थापन केली आहे. कॅतबनेट ित व
िाजीव गौबा यािंच्या अध्यक्षिेखाली ही ितमिी स्थापन किण्याि आली होिी.
• उस्द्ष्ट : अनुिूत ि जािी िमुदायािंना लाभािं े योग्य आति न्याय्य तवििि िुतनस्श् ि कििे.
• ितमिी ी ि ना : 23 जानेवािी 2024 िोजी ितमिी ी पतहली बैठक पाि प्ली. या ितमिीमध्ये पुढील िदस्यािं ा
िमावेश आहे:
1. गृह मिंत्रालय
2. कातमडक आति प्रतशक्षि तवभाग
3. आतदवािी व्यवहाि मिंत्रालय
4. कायदेशीि व्यवहाि तवभाग
5. िामातजक न्याय आति िक्षमीकिि तवभाग
पाश्वडभमू ी:
• आिंध्र प्रदेश, िेलिंगिा आति कनाडटक यािंिािख्या िाज्यािंनी अनुिूत ि जािींमध्ये आिक्षि लाभ आति कर्लयािकािी व
तवकाि योजनािंच्या अिमानिेवि अनुिूत ि जािींच्या उप-वगीकििा ी गिज अिोिेस्खि केली आहे.
• िध्या हे प्रकिि तवतवि न्यायालयािंमध्ये मािं्ण्याि आले आहे ििे िवोच्च न्यायालयाच्या 7 न्यायािीशािंच्या
खिं्पीठाच्या तव ािािीन आहे.

20. प्रिानमिंत्री िूयोदय योजना

• 22 जानेवािी 2024 िोजी, पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी 1 कोटी कुटिंबािंना रूफटॉप िोलि (RTS) ऊजाड प्रिाली प्रदान
किण्यािाठी प्रिानमिंत्री िूयोदय योजने ी घोषिा केली.
• 40 तगगावॅट रूफटॉप िोलि क्षमिे े उस्द्ष्ट िाध्य किण्यािाठी ही योजना भाििाला मदि किेल.
उस्द्ष्ट:
• घिावि बिवण्याि येिाऱ्या िोलि प्रिालीच्या माध्यमािून अतिरिक्त वीज तनतमडिी कििे आति तयािून ििंबिंतिि कुटिंबाला
अतिरिक्त उतपन्न तमळवून देिे.
• ही योजना गिीब आति मध्यम-उतपन्न कुटिंबािंना तयािं े वीज तबल कमी किण्यािाठी मदि किेल.
● 2014 मध्ये, ििकािने 'रूफटॉप िोलि प्रोग्राम' िुरू केला आहे. या ा उद्ेश केंद्रीय आतथडक िहाय्य प्रदान करून
तनवािी क्षेत्राि भाििा ी RTS क्षमिा वाढविे हा आहे.
● 2022 पयांि 40,000 मेगावॅट (MW) तकिंवा 40 तगगावॅट (GW) ी स्थातपि क्षमिा िाध्य किण्या े उस्द्ष्ट यामध्ये
ठेवण्याि आले होिे. हे लक्ष्य िाध्य किण्या ी अिंतिम मुदि 2022 वरून 2026 पयांि वाढतवण्याि आली आहे.
● पिंिप्रिान िूयोदय योजनेअिंिगडि (What is PM Suryodaya Yojana) ििकािक्ून एक कोटीहून अतिक घिािंवि
िोलि पॅनेल बिवण्याि येिाि आहे. देशाि दुगडम भागािील घिाघिाि वीज पोह ावी आति वीज तबला ा भाि कमी
व्हावा, यािाठी ििकािक्ून ही योजना िाबवण्याि येि आहे. घिावि बिवलेर्लया िोलि पॅनल तिस्स्टममुळे तनमाडि
होिाऱ्या वीजे ा वापि घिगुिी कामाि कििा येिाि आहे.
योजनेिाठी ी पात्रिा :
1. या योजने ा लाभ फक्त भाििीयािंना तमळिाि आहे.
2. या योजनेिाठी अजडदािा े वातषडक उतपन्न 1 तकिंवा 1.5 लाख रुपयािंपेक्षा जास्ि निावे.
3. अजड कििाना िवड कागदपत्रे बिोबि अििे आवश्यक आहे.
4. अजडदाि कोितयाही ििकािी िेवेशी ििंबिंतिि निावा.
****************
21. नातशकमध्ये 27 व्या 'िाष्टरीय युवा महोतिवा' े उद्घाटन
• 12 िे 16 जानेवािी 2024 या कालाविीि नातशकमध्ये प्रतिस्िि 27 व्या िाष्टरीय युवा महोतिवा े (National
Youth Festival: NYF) आयोजन किण्याि आले. पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी या महोतिवा े उद्घाटन केल.े
• ििंकर्लपनाेः तवकतिि भािि 2047: युवा के तलए, युवा के द्वािा
• 12 जानेवािी 2024 हा स्वामी तववेकानिंद यािं ी जयिंिीतदन देशभिाि िाष्टरीय युवा तदन म्हिून िाजिा केला जािो.
• िाष्टरीय एकातमिा तशतबि (NIC) च्या कायडक्रमािंिगडि एक प्रमुख तक्रयाकलाप म्हिून िाष्टरीय युवा महोतिव 1995
मध्ये िुरू झाला.

22. भाििा ा बहुआयामी दारिद्र्या ी स्स्थिी

• नीिी आयोगाने भाििा ा बहुआयामी दारिद्र्याच्या स्स्थिी ा अहवाल जाहीि केला आहे.
• नीिी आयोगानुिाि, देशािील बहुआयामी दारिद्र्य 2013-14 मध्ये 29.17 टक्के होिी, जी 2022-23 मध्ये 11.28
टक्के झाली.
• यािह या कालाविीि 24.82 कोटी लोक या श्रेिीिून बाहेि आले आहेि.
अहवाला ी वैतशष्ट्ये:
• या अहवालानुिाि उतिि प्रदेश, तबहाि आति मध्य प्रदेशमध्ये गरिबीि िवाडतिक घट झाली आहे.
• नीिी आयोगा ा िाष्टरीय बहुआयामी दारिद्र्य तनदेशािंक (Multidimensional Poverty Index:MPI) दारिद्र्य
दिािील घिििी ा अिंदाज घेण्यािाठी 'अस्र्लकिे फॉस्टि पद्धि' वापििो.
• हा अिंदाज 2005-06, 2015-16 आति 2019-21 या वषाांिील NFHS (National Family Health
Survey) च्या तििऱ्या आति पा व्या फेिीच्या अिंदाजावरून हा अहवाल प्रकातशि किण्याि आला आहे.
• िथातप, िाष्टरीय MPI मध्ये 12 तनदेशक अििाि िि जागतिक MPI मध्ये 10 तनदेशक अििाि.
• िाज्य स्ििावि, उतिि प्रदेशने 5.94 कोटी लोकािंना गरिबीिून बाहेि काढले आहे आति या ििंदभाडि िे पतहर्लया स्थानावि
आहेि.
• यानिंिि तबहािमिील 3.77 कोटी आति मध्य प्रदेशािील 2.30 कोटी लोक गरिबीिून बाहेि आले.
• 2019-21 मध्ये वातषडक आिािावि 10.66 टक्क्यािंनी घट झाली.
• भाििाच्या बहुआयामी दारिद्र्यािील या घिििीच्या दिाने, भािि 2024-25 पयांि गरिबी ा एक अिंकी स्िि गाठेल
अशी अपेक्षा आहे.
• अहवालानुिाि, 2015-16 आति 2019-21 दिम्यान, 13.5 कोटी लोक गरिबीिून िुटले.
• शहिी भागािंच्या िुलनेि ग्रामीि भागािील दारिद्र्याि अतिक लक्षिीय घट झाली आहे.
• ग्रामीि गरिबी 32.59% वरून 19.28% वि घििली, िि शहिी गरिबी 8.65% वरून 5.27% वि आली.
• 2015-16 आति 2019-21 या दोन कालाविीि िवड 12 तनदेशकािंमध्ये लक्षिीय िुिाििा तदिून आली.
• स्वच्छिेमध्ये 21.8% आति स्वयिंपाकाच्या इिंिनाि 14.6% घट तदिून आली.
प्रादेतशक तनिीक्षिे:
• बहुआयामी गरिबीि िवाडि जलद घट दशडविािी िाज्ये: उतिि प्रदेश, तबहाि, मध्य प्रदेश, ओत्शा आति िाजस्थान.
• NFHS-4 (2015-16) मध्ये िवाडतिक MPI मूर्लय अिलेर्लया तबहािमध्ये हे्काउिंट िेशोमध्ये िवाडि मोठी घट झाली
आहे.
जागतिक दृष्टीकोन:
• क्रयशक्ती िमानिेनुिाि (Purchasing Power Parity: PPP) जागतिक बँकेने आिंिििाष्टरीय दारिद्र्यिेषा प्रतितदन
2.17 अब्ज अमेरिकी ्ॉलिड ठितवली आहे.
• यानुिाि भाििािील गरिबी े प्रमाि 2015 मिील 18.73% वरून 2021 मध्ये 11.9 टक्क्यािंपयांि पयांि घििले आहे.
****************

23. आिाि का्ड

• भािि ििकािने अतिक जोि देऊन हे स्पष्ट केले आहे की आिाि का्ड तकिंवा आिाि नोंदिी हा नागरिकतवा ा पुिावा
नाही. ििे िो जन्मिािीखे ा पुिावा म्हिूनही ग्राय ििला जािाि नाही. िो केवळ ओळखी ा पुिावा अिेल.
आिाि :
• आिाि हा भािि ििकािच्या विीने युतनक आय्ेंतटतफकेशन अथॉरिटी ऑफ इिंत्या (UIDAI) द्वािे जािी केलेला 12
अिंकी वैयस्क्तक ओळख क्रमािंक आहे. हा क्रमािंक भाििाि कुठेही ओळख आति पत्त्या ा पुिावा म्हिून वापििा येिो.
• आिाि का्ड हा बायोमेतटरक दस्िऐवज आहे. िो एखाद्या व्यक्ती ी वैयस्क्तक मातहिी ििकािी ्ेटाबेिमध्ये ििंग्रतहि
कििो.
• देशाि ििि िहा मतहन्यािंपेक्षा जास्ि काळ िाहिाऱ्या कोितयाही व्यक्तीला आिाि का्ड जािी केले जाऊ शकिे. मात्र
तयाने/तिने 18 िू ीबद्ध ओळखपत्रािंपैकी एक आति पत्त्या ा पुिावा िादि कििे आवश्यक आहे.
• पिदेशी नागरिक अध्याड वषाडपािून भाििाि िाहि अिर्लयाि िे आिाि का्ड प्राप्त किण्याि पात्र आहेि.
• आिाि क्रमािंक ितहवाशािंना बँतकिंग, मोबाईल फोन कनेक्शन आति इिि ििकािी व गैि-ििकािी िेवािंद्वािे प्रदान
केलेर्लया तवतवि िेवािं ा योग्य वेळी लाभ घेण्याि मदि कििो.
****************
24. मनोिैयड योजने ा तवस्िाि
• अतया ाि, लैंतगक शोषि ििे ॲति् हर्लर्लयाि बळी प्ेलर्लया मतहलेला अथडिाहाय्य ििे पुनवडिन कििे, यािाठी
िुरू किण्याि आलेर्लया मनोिैयड योजने ा तवस्िाि किण्याि आला आहे.
नवीन िििूद:
• आिा ॲति्प्रमािे ज्वालाग्राही तकिंवा ज्वलनशील पदाथाांच्या (पेटरोल, त्झेल, िॉकेल, स्वयिंपाका ा गॅि) हर्लर्लयाि
जखमी झालेर्लया मतहलेलाही आतथडक मदि किण्याि येिाि आहे.
• अनैतिक व्यापाि प्रतिबिंिक कायद्यानुिाि पोतलिािंच्या कािवाईि िुटका किण्याि आलेर्लया 18 वषे वयोगटाखालील
पीत्िेिही या तवस्िारिि योजने ा लाभ देण्याि येिाि आहे.
• ज्वालाग्राही पदाथाांच्या हर्लर्लयाि ेहिा तवद्रूप झार्लयाि अथवा कायम े अपिंगतव आर्लयाि पीत्ि व्यक्तीि 10 लाख
रुपयािंपयांि अथडिाहाय्य तदले जािाि आहे.
• तयापैकी 25 टक्के िकमे ा िनादेश ितकाळ देण्याि येईल, तयाि वैद्यकीय ख ाडिाठीच्या 30 हजाि रुपयािं ा िमावेश
अिेल; उवडरिि 75 टक्के िक्कम पीत्िेच्या नावे बँक खातयाि दहा वषाांिाठी मुदि ठेव म्हिून ठेवण्याि येिाि आहे.
तया बिोबि मोफि उप ाि केले जािाि आहेि.
मनोिैयड योजना:
• िुरूवाि: 2013
• उद्ेश: बलातकाि आति ॲति् हर्लर्लयािील पीत्ि मतहला व बालके यािंच्या पुनवडिनिाठी आतथडक िहाय्य पुितविे.
• अमिंलबजाविी: मतहला आति बाल तवकाि तवभाग (महािाष्टर शािन)
आतथडक मदि:
1. या अिंिगडि तप्ीिािंना 1 लाख रुपयािं ी आति तवशेष प्रकििािंमध्ये 10 लाख रुपयािं ी आतथडक मदि देण्याि येिे
2. ििे तप्ीिािं े आति तयािंच्यावि अवलिंबून अििाऱ्यािं े पुनवडिन किण्यािाठी तयािंना आवश्यक तनवािा, िमुपमदेशन,
वैद्यकीय आति कायदेशीि मदि, तशक्षि आति व्याविातयक प्रतशक्षि तदले जािे.
25. PVTGs िाठी गृहतनमाडि

• केंद्राने 18 िाज्ये आति केंद्रशातिि प्रदेशािंमिील 75 तवशेषि: अिुितक्षि आतदवािी गटािंमिील (PVTGs) प्रिानमिंत्री
आवाि योजना-ग्रामीि (PMAY-G) िाठी पात्र लाभाथी ओळखण्यािाठी एक व्यापक िवेक्षि आति नोंदिी
प्रतक्रया िुरू केली आहे.
• ग्रामीि तवकाि मिंत्रालय हे ग्रामीि गृहतनमाडि योजनेिाठी लाभाथी ओळखण्यािाठी Aawas+ ॲप ा वापि कििे.
• प्रिानमिंत्री जनजािी आतदवािी न्याय महाअतभयान (PM JANMAN) अिंिगडि PVTG िाठी एकूि 4.9 लाख घिे
बािंिण्या ी योजना आहे.
****************
26. प्रिानमिंत्री जनजािी आतदवािी न्याय महाअतभयान
• Pradhan Mantri Janjati Adivasi Nyaya Maha Abhiyan - PM JANMAN
• आतदवािी व्यवहाि मिंत्रालयाच्या नेिृतवाखाली PM JANMAN या एका व्यापक योजनेद्वािे आतदवािी िमुदायािंना
मुख्य प्रवाहाि िामावून घेण्या ा प्रयतन किण्याि येि आहे. िाज्ये आति PVTG िमुदायािंच्या िहकायाडने हा उपक्रम
गृहतनमाडि, आिोग्यिेवा, तशक्षि, उपजीतवकेच्या ििंिींिह तवतवि क्षेत्रािील 11 प्रमुख घटकािंवि लक्ष केंतद्रि कििो.
• PVTG ी वस्िी अिलेर्लया गावािंमध्ये तवद्यमान योजनािं ी अिंमलबजाविी िुतनस्श् ि किण्यािाठी 9 मिंत्रालयािंद्वािे
या योजनेवि देखिेख केली जाईल.
• या उपक्रमा ी घोषिा पिंिप्रिानािंनी जनजािी गौिव तदवि 2023 (15 नोव्हेंबि) िोजी केली होिी.
• भाििािील 75 PVTG पैकी िवाडतिक 13 ओत्शाि आहेि आति तयानिंिि 12 आिंध्र प्रदेशाि आहेि.
प्रिानमिंत्री आवाि योजना- ग्रामीि (PMAY-G) :
• हा कायडक्रम 1 एतप्रल 2016 िोजी ग्रामीि तवकाि मिंत्रालयाद्वािे (MoRD) िुरु किण्याि आला आहे.
• ग्रामीि भागािील गरिबािंिाठी पिव्िािी घिे उपलब्ि करून देिे हे या योजने े उस्द्ष्ट आहे. यामध्ये जीिड आति
कच्चा घिािंमध्ये िाहिाऱ्यािंना मूलभूि िुतविा आति स्वच्छिापूिड स्वयिंपाकघि प्रदान कििेदेखील िमातवष्ट आहे.
• PMAY-G अिंिगडि 2.95 कोटी घिे पूिड किण्या ी अिंतिम मुदि 31 मा ड 2024 आहे.
लाभाथी:
• अनुिूत ि जािी/जमािी, PVTGs, मुक्त केलेले वेठतबगािी कामगाि, तविवा, माजी िैतनक आति तनमलष्ट्किी
दलािील तनवृति िदस्य, अपिंग व्यक्ती आति अर्लपििंख्याक.
ख ड:
• मैदानी प्रदेशािील योजनेच्या अिंमलबजाविीि केंद्र आति िाज्य ििकािािं ा वाटा 60:40 िि ईशान्येक्ील आति
्ोंगिाळ िाज्यािंिील प्रदेशािंिाठी िो वाटा 90:10 अिा अिेल.
वैतशष्ट्य:े
• PVTGs िाठीच्या मैदानी प्रदेशािील एका घिा ी तकिंमि 1.20 लाख िि ्ोंगिाळ प्रदेशािील एका घिा ी तकिंमि
1.30 लाख रुपये ठिवण्याि आली आहे.
• PMAY-G लाभाथी िाष्टरीय ग्रामीि िोजगाि हमी योजना (NREGS) अिंिगडि शौ ालय बािंिकामािाठी रु. 12,500
े अतिरिक्त आतथडक िहाय्य आति 90 तदविािंच्या कामा ा लाभ घेऊ शकिाि. तयामुळे तयािं ा एकूि लाभ रु. 2.39
लाखापयांि पोह ू शकिो.

27. पिंिप्रिान गिीब कर्लयाि अन्न योजना

• केंद्र ििकािने 1 जानेवािी 2024 पािून पुढील पा वषाांच्या कालाविीिाठी पिंिप्रिान गिीब कर्लयाि अन्न योजना
(पीएमजीकेएवाय) जाहीि केली आहे.
• पिंिप्रिान गिीब कर्लयाि अन्न योजना, ही जगािील िवाांि मोठी िमाज कर्लयाि योजना आहे.
• या योजने े उस्द्ष्ट िुमािे 140 कोटी लोकििंख्येपैकी जवळपाि 60 टक्के म्हिजे 81.35 कोटी लोकािं ी अन्न आति
पोषि िुिक्षा पुढील पा वषे िुतनस्श् ि किण्यािाठी अिंदाजे 11.80 लाख कोटी रुपये ख ड होण्या ा अिंदाज आहे.
• 1 जानेवािीपािून पुढील पा वषे मोफि िािंदूळ, गहू आति भि्िान्य, िृििान्यािं े वाटप केले जािाि आहे.
• ‘एक देश एक तशिापतत्रका’्‌(वन नेशन वन िेशन का्ड) योजना िाबतवण्याि येिाि आहे. या उपक्रमाला त्तजटल
इिंत्या ी जो् तमळिाि आहे. तयामुळे उपक्रमािंिगडि लाभाथींना देशािील कोितयाही िास्ि भाव दुकानािून मोफि
अन्निान्य घेण्या ी पिवानगी तमळिाि आहे.
• योजनेअिंिगडि अिंतयोदय कुटिंबाला एक मतहन्याला 35 तकलो िािंदूळ तमळेल. गहू 35 तकलो तमळेल. अन्निान्यािंच्या
वाहिुकीविही अनुदान देिाि आहे.
****************
28. आयुष्ट्मान आिोग्य मिंतदि
• आयुष्ट्मान भािि हेर्लथ अँ् वेलनेि िेंटि हे आिा आयुष्ट्मान आिोग्य मिंतदि या नावाने ओळखले जािाि आहेि.
• ििकािने या केंद्रािं ी टॅगलाईन देखील 'आिोग्यम पिम िनम' अशी बदलली आहे.
• आयुष्ट्मान भािि हेर्लथ वेलनेि िेंटि:
• पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी 14 एतप्रल 2018 िोजी छतिीिग्मिील तवजापूि तजर्लयािील झािंगला येथे पतहले आयुष्ट्मान
भािि हेर्लथ वेलनेि िेंटि िुरू केल.े
• याि उपकेंद्र (Sub centres) आति प्राथतमक आिोग्य केंद्र (PHC) ा िमावेश होिो.
• याद्वािे मािा आति बाल आिोग्य िेवािंबिोबि इिि ििंिगडजन्य आजािािंवि उप ाि उपलब्ि करून तदले जािाि.
• आयुष्ट्मान भािि प्रिान मिंत्री जन आिोग्य योजना
• पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी 23 िप्टेंबि 2018 िोजी िािं ी, झािखिं् येथे आयुष्ट्मान भािि प्रिान मिंत्री जन आिोग्य योजना
लाँ केली होिी.
• ही जगािील िवाडि मोठी तवमा योजना अिून स्द्विीय आति िृिीय स्ििाविील उप ािािंना या अिंिगडि प्रतयेक वषी 5
लाख रु. प्रति कुटिंब इिके तवमा ििंिक्षि देण्याि आले आहे.
• याि एकूि 10 कोटी कुटिंबािंना (50 कोटी लोकििंख्या) फायदा होिाि आहे.
• लाभाथी : 2011 िाली किण्याि आलेर्लया िामातजक- आतथडक आति जीिीतनहाय जनगिनेच्या आिािावि जे गिीब
आहेि िे या योजने े लाभाथी ठििील.
• या योजनेि पुढील 2 योजना एकतत्रि किण्याि आर्लया आहेि:
1. िाष्टरीय स्वास्र्थय तबमा योजना (RSBY) (2007)
2. ज्येि नागरिक आिोग्य तवमा योजना, (2010)

29. अनुितू ि जािीजमािी अतया ाि प्रतिबिंिक कायद्यान्वये (ॲटरॉतिटी) देशाि दाखल होिाऱ्या गुन्यािंमध्ये
लक्षिीय वाढ
• अॅटरोतिटी े िवाडतिक गुन्हे उतिि प्रदेशाि दाखल झाले अिून दुिऱ्या स्थानावि िाजस्थान आहे.(बलातकािा े िवाडतिक
गुन्हे िाजस्थानाि) यामध्ये महािाष्टरा ा िहावा क्रमािंक लागिो.
• मतहला अतया ािािील गुन्यािंमध्ये देखील उतिि प्रदेश पुढे आहे. महािाष्टर तििऱ्या स्थानी.
• िाष्टरीय गुन्हे नोंदिी तवभागाने (एनआििीबी) जाहीि केलर्ले या आक्ेवािीिून ही मातहिी िमोि आली आहे.
• देशािील महानगिािं ा तव ाि केर्लयाि आतथडक गुन्यािंबाबि मुिंबई आघा्ीवि आहे.
• आतथडक फिविुकीच्या गुन्यािंमध्ये िाज्यािंि महािाष्टर ौर्थया क्रमािंकावि आहे
****************
30. मेघालय िाज्या ी 'अन्न िुिक्षा' मोहीम
• मेघालय ििकािच्या अन्न, नागिी पुिवठा आति ग्राहक व्यवहाि तवभागाने िाष्टरीय अन्न िुिक्षा कायदा (NFSA),
2013 बद्ल लोकािंना जागरूक किण्यािाठी आति ििंयक्त ु िाष्टरािं े 2030 पयांि भुके े तनमुडलन (SDG-2) हे शाश्वि
तवकाि लक्ष्य िाध्य किण्यािाठी "अन्न िुिक्षा अतभयान" िुरू केले आहे.
उद्ेश:
• या मोतहमे ा उद्ेश लाभिािकािंपयांि पोहो ून गरिबािील गिीबािंना अन्निान्य तमळावे हे िुतनस्श् ि कििे हा आहे.
• याअिंिगडि लोकािंना वन नेशन वन िेशन का्ड (ONORC), तनवािि प्रिाली, 1967 हा टोल-फ्री हेर्लपलाइन क्रमािंक,
इलेक्टरॉतनक पॉइिंट ऑफ िेल (ePoS) ा वापि आति आिाि का्ड आति नोंदिीकृि मोबाईल निंबि तयािंच्या
िेशनका्डशी तलिंक किण्याििंबिंिी मातहिी तदली जाईल.
िाष्टरीय अन्न िुिक्षा कायदा, 2013:
• अिंमलबजाविी: 5 जुलै 2013
• वैतशष्ट्ये: या अिंिगडि कायडिि िावडजतनक तवििि प्रिालीद्वािे ग्रामीि भागाि 75% आति शहिी भागाि 50% लस्क्ष्यि
लोकििंख्येला (TPDS) मोफि अन्नपुिवठा केला जािो. तयाि अन्निान्या ा अतिकाि कायदा अिेही म्हििाि.
• याि पुढील योजनािं ा िमावेश किण्याि आला आहे : मध्यान्ह भोजन योजना, एकास्तमक बाल तवकाि िेवा योजना
आति िावडजतनक तवििि प्रिाली.
• िावडजतनक तवििि प्रिालीिील लाभार्थयाांना दिमहा 5 तकलोग्राम िान्य (अिंिोदय अन्न योजनेिील लाभाथी वगळिा)
खालील तकिंमिींवि तमळण्या े अतिकाि आहेि:
1. िािंदूळ 3 रूपये प्रति तकलो
2. गहू 2 रूपये प्रिी तकलो
3. भि् िान्य (बाजिी) 1 रूपये प्रति तकलो
• अिंिोदय अन्न योजनेअिंिगडि (AAY) गिीब कुटिंबािंना दिमहा 35 तकलो िान्य; गहू 2 रुपये प्रति तकलो व िािंदूळ 3
रुपये प्रति तकलो या दिाने तदले जािे.
• एकास्तमक बाल तवकाि िेवा (ICDS) आति मध्यान्ह भोजन योजनेंिगडि तनिाडरिि पौस्ष्टक तनयमािंनुिाि गभडविी
मतहला, स्िनपान कििािी मािा आति 6 मतहने िे 14 वषे वयोगटािील मुलािंना पोषक आहाि उपलब्ि करून तदला
जािो.

31. वर्ल्ड फू् इिंत्या 2023

• प्रगिी मैदान येथील भािि मिं्पम येथे 3 नोव्हेंबि िोजी 'वर्ल्ड फू् इिंत्या 2023' या मेगा फू् इव्हेंटच्या दुिऱ्या
आवृतिी े उद्घाटन पिंिप्रिान श्री निेंद्र मोदी यािंनी केल.े
• यावेळी भाििाच्या पिंिप्रिानािंनी एक लाखाहून अतिक ब ि गट (SHG) िदस्यािंना तबयािे तनिी देखील प्रदान केला.
वर्ल्ड फू् इिंत्या:
• 3 िे 5 नोव्हेंबि दिम्यान हा कायडक्रम पाि प्ला.
• अन्न प्रतक्रया उद्योग मिंत्रालयाने 2017 मध्ये वर्ल्ड फू् इिंत्या ी पतहली आवृतिी िुरू केली.
• पििंिु तयानिंििच्या वषाांि कोतव्-19 महामािीमुळे हा आिंिििाष्टरीय कायडक्रम आयोतजि कििा आला नाही.
वर्ल्ड फू् इिंत्या 2023:
• वर्ल्ड फू् इिंत्या 2023 हे भाििीय आति पिदेशी गुिंिविूकदािािंमिील भागीदािी िुलभ कििािे भाििीय खाद्य
अथडव्यवस्थे े प्रवेशद्वाि आहे.
• हा कायडक्रम ििकािी ििंस्था, उद्योग व्याविातयक, शेिकिी, उद्योजक आति इिि भागिािकािंना ेि िहभागी
होण्यािाठी, भागीदािी प्रस्थातपि किण्यािाठी आति कृषी-अन्न क्षेत्राि गुिंिविूकीच्या ििंिी शोिण्यािाठी नेटवतकिंग
आति व्यविाय मिं प्रदान कििो.
• कायडक्रमा े उस्द्ष्ट भाििाच्या िमृद्ध खाद्यििंस्कृिी ी जगाला ओळख करून देि,े भाििाला ‘जगािील अन्ना ी
बास्केट’्‌म्हिून दाखविे आति 2023 हे तमलेट्ि े आिंिििाष्टरीय वषड म्हिून िाजिे कििे हा होिा.
• शुभक िं ि : तमतलिंद (एक प्रोबोट) हा वर्ल्ड फू् इिंत्या 2023 ा शुभिंकि आहे.
मुख्य आिाि:
• श्री अण्िा (बाजिी): जगािाठी भाििा े िुपि फू्
• ििंयुक्त िाष्टरािंनी 2023 हे वषड आिंिििाष्टरीय भि्िान्य वषड म्हिून घोतषि केले आहे.
• वािावििािील बदल, लोकििंख्या वाढ आति कुपोषि यािािख्या जागतिक आव्हानािंना िों् देिाना बाजिी अन्न
िुिक्षा, पोषि िुिक्षा आति तटकाऊपिा वाढवू शकिे.
अन्न प्रतक्रया उद्योग:
• अन्न प्रतक्रया उद्योगाि भाििाला जागतिक केंद्र म्हिून स्थातपि कििे.
• यािाठी कृषी-अन्न मूर्लय िाखळींना तवतिपुिवठा कििे आति अन्न प्रतक्रया क्षेत्राला, तवशेषि: िूक्ष्म, लघु आति
मध्यम उद्योगािंना (एमएिएमई) पुिेिे आति पिव्िािे कजड प्रदान कििे हा या कायडक्रमा ा मुख्य एक उद्ेश होिा.
****************
32. तहपॅटायटीि A च्या उप ािािाठी ‘हॅतवस्युअि’्‌ही लि
• िाष्टरीय दूि तवकाि मिं्ळ (National Dairy Development Board: NDDB) ी उपकिंपनी आति भाििािील
एक अग्रगण्य बायोफामाडस्युतटकल किंपनी, इिंत्यन इम्युनोलॉतजकल तलतमटे् (IIL), यािंनी भाििािील पतहली स्वदेशी
तवकतिि तहपॅटायटीि A विील ‘हॅतवस्युअि’्‌ही लि लाँ केली आहे.
• तहपॅटायटीि A हा ििंिगडजन्य यकृिा ा आजाि िोखण्यािाठी ही लि महत्त्वपूिड भूतमका बजावेल अशी अपेक्षा आहे.
****************
33.'मेिा युवा भािि' (माय भािि) े उद्घाटन 31 ऑक्टोबि िोजी

• स्वायति ििंस्था अिून िाष्टरीय युवा िोििािील ‘युवा’्‌या व्याख्येनुिाि 15 िे 29 वयोगटािील िरुिािंना फायदा होईल.
• तवशेषि: तकशोिवयीन मुलािंिाठी कायडक्रम घटकािंच्या बाबिीि, लाभाथी 10-19 वषे वयोगटािील अििील.
• युवकािंच्या नेिृतवाखालील तवकािावि ििकाि े लक्ष केंतद्रि किण्याि आति युवकािंना केवळ "तनतष्ट्क्रय प्राप्तकिाड
(passive recipient)" न िाहिा तवकािा े "ितक्रय ालक (active drivers)" बनतवण्याि मदि होईल.
• हे 31 ऑक्टोबि 2023 िोजी िाष्टरीय एकिा तदनातनतमति लॉन् केले जाईल.
उस्द्ष्टे:
• मेिा युवा भािि (माय भािि) े प्राथतमक उस्द्ष्ट हे युवकािंच्या तवकािािाठी ििंपूिड ििकािी व्यािपीठ बनविे आहे.
• नवीन व्यवस्थेअिंिगडि, ििंिािनािंमध्ये प्रवेश आति ििंिींशी जो्लेले, िरुि िमुदाय बदला े एजिंट आति िाष्टर तनमाडिे
बनिील आति तयािंना ििकाि आति नागरिकािंमध्ये 'युवा िेिू' म्हिून काम किण्या ी पिवानगी तमळेल.
****************
34. युवकािािंठी ‘माय भािि’
• िरुिािंच्या तवकािािाठी केंद्रा ी युवा त्तजटल शाखा उघ्ली जािाि अिून ति े ‘माय भािि’्‌(मेिा युवा भािि) अिे
नामकिि किण्याि आले आहे.
• या त्तजटल ििंस्थेच्या प्रस्िावाला 11 ऑक्टोबि िोजी केंद्रीय मिंतत्रमिं्ळाने मिंजुिी तदली.
• या ििंस्थे े लोकापडि ििदाि पटेल यािंच्या जयिंिीला म्हिजे 31 ऑक्टोबि िोजी होिाि आहे.
माय भािि: युवा त्तजटल शाखा
• भाििाि, 15 िे 19 वयोगटािील िरुि लोकििंख्या 27.5 % आहे.
• ‘मेिा भािि’्‌या शाखे े उस्द्ष्ट िरुिािंच्या तवकािािाठी अतयािुतनक त्तजटल व्यािपीठ उपलब्ि करून देिे हे आहे.
• देशाि 15 िे 19 या वयोगटािील िुमािे 40 कोटी िरुिािंना ‘मेिा भािि’्‌या ििंस्थे ा लाभ होिाि आहे.
• ििे युवकािंना शैक्षतिक, आिोग्य, क्री्ा अशा तवतवि क्षेत्रािंमध्ये उज्ज्वल भतवष्ट्य तनमाडि किण्यािाठी ही ििंस्था
माध्यम म्हिून काम किेल.
• ििे ििकािच्या वेगवेगळया योजनािं ी मातहिी येथे उपलब्ि अिेल तयामुळे कौशर्लय तवकािाच्या कायडक्रमािंमध्ये
िरुिािंना िहभागीही होिा येईल.
भाििािील युवकािंिाठी उपाययोजना:
1. िाष्टरीय युवा िोिि: 1988, 2003, 2014 (युवक वयोगट: 15 िे 29 वषे)
2. िाष्टरीय युवा िशक्तीकिि कायडक्रम (RYSK) (2016)
3. िाष्टरीय युवा िल्लागाि परिषद (NYAC) (2020)
युवकािंिबिं तिं िि महतवा े तदवि:
• आिंिििाष्टरीय युवक वषड: 1. 1985 : आिंिििाष्टरीय युवक वषड: िहभाग, तवकाि, शािंििा, 2. 2010-11 :
आिंिििाष्टरीय युवक वषड : ििंवाद आति पिस्पि िामिंजस्य
• आिंिििाष्टरीय युवा तदवि: 12 ऑगस्ट, थीम (2023):्‌ ‘युवकािंिाठी हरिि कौशर्लय: एक शाश्वि जगाक्े…’्‌
(Green Skills For Youth: Towards a Sustainable World)
• िाष्टरीय युवा तदवि: 12 जानेवािी, थीम (2023): तवकतिि युवा- तवकतिि भािि
35. िहावा िाष्टरीय पोषि िप्ताह

• केंद्र ििकािने 1 िे 7 िप्टेंबि 2023 पयांि िाष्टरीय पोषि िप्ताहा े आयोजन केले होिे.
• िवाांगीि पोषिाला प्रोतिाहन देण्यािाठी 1 िे 7 िप्टेंबि दिम्यान िाष्टरीय पोषि स्विेः पाळला जािो.
• िाष्टरीय पोषि िप्ताह िवाडि आिी मा ड 1678 मध्ये अमेरिकन ्ायटेतटक अिोतिएशन (आिा, अकादमी ऑफ
न्यूतटरशन अँ् ्ायट िायन्िेि) द्वािे िाजिा किण्याि आला.
• पोषिाििंदभाडि लोकािंमध्ये जागरूकिा तनमाडि व्हावी हा यामागील उद्ेश होिा.
• भािि ििकािने 1982 मध्ये िाष्टरीय पोषि िप्ताह ही मोहीम िुरू किण्या ा तनिडय घेिला.
िाष्टरीय पोषि िप्ताहा े महत्त्व:
• पोषि हे आपर्लया दैनतिं दन जीवना ा अतवभाज्य अिंग अििे, िे केंद्रस्थानी अििे.
• हे क्र तनयिंत्रिाि ठेवण्यािाठी ििंिुतलि, पौस्ष्टक आहाि घेिे आवश्यक आहे.
• याबद्ल लोकािंना तशतक्षि किण्यािाठी केंद्र ििकािच्या मतहला आति बाल तवकाि मिंत्रालया े अन्न आति पोषि
मिं्ळ िाष्टरीय पोषि िप्ताह िाबतविे, आठव्ाभिािाठी वातषडक उतिवा े आयोजन कििे.
पोषि अतभयाना ी प्रमुख उस्द्ष्टे:
1.स्टिंटइिंग:
• स्टिंतटिंग (खुिंटलेली वाढ) ही अशी स्स्थिी आहे ज्याि वयानुिाि मुला ी उिं ी वाढि नाही
• लहान मुले कुपोतषि अििाना स्टिंतटिंग होिे.
• स्टिंतटिंग ा मुलािंच्या शािीरिक, मानतिक स्ििािंवि परििाम होिो, पोषि अतभयानाि या बाबींवि लक्ष तदले जािे.
• िळागाळाि काम करून स्टिंतटिंग े परििाम 38.4 वरून 25 टक्क्यािंपयांि कमी कििे, हा पोषि अतभयाना ा उद्ेश
आहे.
2.अशक्तपिा:
• िक्तािील हीमोग्लोतबन कमी होिे, लाल िक्तपेशीं ी ििंख्या कमी होिे आदींमुळे लहान मुले, तकशोिवयीन मुले,
गभडविींमध्ये अशक्तपिा येिो.
• अशक्तपिामुळे थकवा, एकाग्रिा नििे, िाप लागिे आदी लक्षिे तदििाि.
• इिि ििंभाव्य काििािंपैकी लोहा ी कमिििा है अशक्तपिा े प्रमुख कािि आहे.
• योग्य पोषिाअभावी होिािा अशक्तपिा वातषडक 3 टक्क्यािंनी कमी कििे हे पोषि अतभयाना े उस्द्ष्ट
िाष्टरीय पोषि माह 2023 (1- 30 िप्टेंबि 2023):
• उद्ेश: गभडिाििा, बार्लयावस्था, बालपि आति पौगिं्ावस्था या मानवी जीवनािर्लया गिंभीि टप्प्यािंबद्ल व्यापक
जागरूकिा तनमाडि किििं हा पोषिमाह ा उद्ेश आहे.
• घोषवाक्य: "िुपोतषि भािि, िाक्षि भािि, िशक्त भािि".
****************

36. पीएम-तकिान योजनेिाठी AI टॅ बॉट

• अलीक्े , केंद्रीय कृषी आति शेिकिी कर्लयाि िाज्यमिंत्रयािंनी प्रिानमिंत्री तकिान िन्मान तनिी (PM-KISAN)
योजनेिाठी AI ॅटबॉट लाँ केल.े
• महतव: AI ॅटबॉट लाँ कििे हे PM-KISAN योजने ी कायडक्षमिा आति पोहो वाढवण्यािाठी आति शेिकऱ्यािंना
तयािंच्या प्रश्नािं ी जलद, स्पष्ट आति अ ूक उतििे देण्यािाठी एक महत्त्वा े पाऊल आहे.
• EKstep Foundation आति Bhashini यािंच्या मदिीने हा ॅटबॉट तवकतिि किण्याि आला आहे.
• AI ॉटबॉटक्ष तयाच्या तवकािाच्या पतहर्लया टप्प्याि शेिकऱ्यािंना तयािंच्या अजाड ी स्स्थिी, पेमेंट िपशील, अपात्रिे ी
स्स्थिी आति इिि योजना-ििंबिंतिि अद्यिनािं ी मातहिी तमळतवण्याि मदि किेल.
• PM-KISAN योजनेच्या लाभार्थयाां ी भातषक आति प्रादेतशक तवतवििा लक्षाि घेऊन बहुभातषक िमथडन देण्यािाठी
हा AI ॅटबॉट PM-KISAN मोबाईल ऍस्प्लकेशनच्या माध्यमािून भातशनीशी िमाकतलि किण्याि आला आहे.
• प्रगि ििंत्रज्ञानाच्या या एकातमिेमुळे पािदशडकिा वाढेल आति शेिकऱ्यािंना मातहिीपूिड तनिडय घेण्याि मदि होईल.
AI टॅ बॉट :
• ॅटबॉट्ि हे मेिते जिंग ॲप्िमध्ये वापिले जािािे कृतत्रम बुस्द्धमतिा (AI) ा एक प्रकाि आहे.
• किंपन्यािंनी वापिलेले फेिबुक मेिेंजि ॅटबॉट्ि ििे ॲमेझॉन े अलेक्िा आति ॅटजीपीटी िािखे व्हच्युडअल अतिस्टिंट
हे या े उतिम उदाहिि आहेि.
• मेटा (फेिबुक ी मूळ किंपनी आिा ओळखली जािे) मध्ये एक मशीन लतनांग ॅटबॉट आहे, जो किंपन्यािंना मेिेंजि
ॲस्प्लकेशन्िद्वािे तयािंच्या ग्राहकािंशी ििंवाद/ििंपकक किण्यािाठी एक व्यािपीठ ियाि कििो.
प्रिानमिंत्री तकिान (PM KISAN) योजना:
• िुरुवाि: 24 फेब्रुवािी 2019 िोजी जमीनिािक शेिकऱ्यािंच्या आतथडक गिजा पूिड किण्यािाठी िुरू किण्याि आले.
• आतथडक लाभ: देशभिािील शेिकिी कुटिंबािंना प्रतयेक वषी दि ाि मतहन्यािंच्या अिंििाने िीन िमान हप्तयािंमध्ये थेट लाभ
हस्िािंििि (DBT) द्वािे तयािंच्या बँक खातयािंमध्ये रु. 6000/- ा आतथडक लाभ तदला जािो.
• योजने ी व्याप्ती: ही योजना िुरुवािीला 2 हेक््‌टिपयांि जमीन अििाऱ्या लहान आति िीमािंि शेिकऱ्यािंिाठी होिी,
पििंिु या योजने ी व्याप्ती िवड जमीनिािक शेिकऱ्यािंिाठी वाढवण्याि आली आहे.
• तवतिपुिवठा आति अिंमलबजाविी: या योजने ी अिंमलबजाविी कृषी आति शेिकिी कर्लयाि मिंत्रालयाक्ून केली
जाि आहे.
पीएम-तकिान मोबाईल ॲप:
• हे इलेक्टरॉतनक्ि आति मातहिी ििंत्रज्ञान मिंत्रालयाच्या िहकायाडने िाष्टरीय मातहिी तवज्ञान केंद्राने तवकतिि आति त्झाइन
केले आहे.
****************

37. पिंिप्रिान जनिन योजनेने (PMJDY) नऊ वषे पूिड

• लोककर्लयािकािी योजना म्हिून अर्लपाविीि नावारूपाला आलेर्लया पिंिप्रिान जनिन योजनेने (पीएमजे्ीवाय) नऊ
वषे पूिड केली आहेि.
• देशािील 50 कोटींहून अतिक नागरिक 'जनिन'च्या माध्यमािून बँतकिंग प्रिालीि आले.
पिंिप्रिान जनिन योजना:
• िुरूवाि: 28 ऑगस्ट 2014
• घोषिा: मेिा खािा, भाग्य तविािा
• उद्ेश: आतथडक िमावेशन
'जनिन' ी वैतशष्ट्ये:
• मा ड 2015 मध्ये 14.72 कोटी खािी अिलेर्लया योजनेि 16 ऑगस्ट 2023 पयांि खातयािं ी ििंख्या 3.4 पटीने वाढून
िी 50.09 कोटी झाली.
• एकूि खातयािंपैकी 55.5 टक्के खािी मतहलािंनी उघ्ली अिून, 67 टक्के खािी ही ग्रामीि तकिंवा तनमशहिी भागाि
आहेि.
• िुरुवािील 58 टक्के अिलेर्लया झीिे बॅलन्ि खातयािंच्या प्रमािाि आिा 8 टक्क्यािंपयांि घट झार्लयाने लाभाथी आतथडक
िाक्षि झार्लया ेही स्पष्ट आहे.
• िहा आिािस्ििंभ: जनिन योजनेि दोन टप्प्यािंमध्ये िहा आिािस्ििंभ तनस्श् ि केले आहेि. 1. बँतकिंग िुतविे ी वैस्श्वक
पोहो , 2. एक लाख रुपयािं ा अपघािी तवमा, 3. िूक्ष्म तवमा, 4. आतथडक िाक्षििा कायडक्रम, 5. ओव्हि्राफ्ट
खातयामिील बु्ालेर्लया कजाडिाठी पिहमी तनिी ी उभाििी, 6. अििंघतटि क्षेत्रािाठी पेन्शन योजने ा तयाि प्रामुख्याने
िमावेश आहे.
• झीिो बॅलन्ि खािे, रुपे ्ेतबट का्ड, खािेिािकािं ा ३० हजाि रुपयािं ा जीवन तवमा, पा हजाि रुपयािं े कजड आदी
िुतविाही तमळिाि. बँक ब ि, जमा खािे, तवमा, पेन्शन आदी आतथडक िेवा लाभाथीना पिव्िाऱ्या पद्धिीने तदर्लया
जाि आहेि.
आतथडक िाक्षििा अन '्ीबीटी':
• आतथडक िाक्षििेच्या प्रवाहाि निलेर्लया वगाड ी िाक्षििा वाढून ििंघतटि तवति ििंस्थािंक्ून तयािंना पिपुिवठा कििे
'जनिन'च्या माध्यमािून िहज शक्य होि आहे.
• िोबि ग्रामीि िथा व तनमशहिी वगाडच्या तवतिीय िमावेशनाला मागील आठ वषाांि गिी तमळाली आहे.
• िूक्ष्म तवमा िेवािं ा पाया तदविेंतदवि तवस्िृि होि आहे.
• केंद्र आति िाज्य ििकािािंच्या थेट लाभ हस्िािंिि योजने ा (्ीबीटी) पाया जलद गिीने मजबूि होि आहे, ही योजने ी
महत्त्वा ी उपलब्िी आहे.
• आगामी काळाि िवड ििकािी अनुदाने वा इिि लाभ थेट लाभाथीच्या खातयाि जमा कििे शक्य होिाि आहे.
• यामुळे भ्रष्टा ािाला ाप लागून गिजूिंपयांि शिंभि टक्के िक्कम पोहो ेल.
****************

38. लेक ला्की योजना 2023

• महािाष्टर ििकािने मुलींच्या िक्षमीकििािाठी लेक ला्की ही योजना िुरू केली आहे.
• या योजनेद्वािे मुलींना टप्प्याटप्प्याद्वािे आतथडक मदि किण्याि येिाि आहे.
उद्ेश :
1. मुलींच्या जन्माि प्रोतिाहन देऊन तयािं ा जन्मदि वाढविे.
2. मुलींच्या तशक्षिाि ालना देिे.
3. बालतववाह िोखिे.
4. कुपोषि िोखिे.
लाभाथी :
दारिद्र्यिेषेखालील (तपवळ्या व केशिी िेशनका्डिािक) कुटिंब मुलींना लागू
ही योजना 1 एतप्रल 2023 निंिि जन्मलेर्लया मुलींिाठी.
मुलगी 18 वषाां ी होईपयांि एक लाख रु. आतथडक मदि कििे या योजनेद्वािे ठिवण्याि आले आहे.
****************
39. At A Glance
1. तदल्लीिील पतहर्लया RO 'वॉटि एटीएम' े उद्घाटन : मुख्यमिंत्री अितविंद केजिीवाल यािंनी तदल्लीच्या पतहर्लया 'वॉटि
एटीएम' े अनाविि केले ज्या े उस्द्ष्ट पाइप पुिवठा निलेर्लया प्रदेशािंमध्ये पािी उपलब्ि करून देिे आति पाण्याच्या
टँकिविील अवलिंतबतव कमी कििे आहे. ही वॉटि एटीएम मशीन्ि शहिािील विंत ि घटकािंना िमान दजाड े RO
(रिव्हिड ऑस्मोतिि) पािी देिील जे िमाजािील अतिक ििंपन्न वगाांना पििंपिेने उपलब्ि आहे.
2. देशािील 75% गावािंद्वािे ओ्ीएफ प्लि दजाड घोतषि : भाििा े जलशक्ती मिंत्री, गजेंद्र तििंह शेखावि यािंनी िप्टेंबि
2023 मध्ये जाहीि केर्लयानुिाि, एकूि 4.4 लाख भाििीय गावािंपैकी 75% गावािंनी 'उघड्याविील शौ ापािून मुक्त
प्लि' (Open Defecation Free Plus (ODF) Plus) दजाड प्राप्त केला आहे. 2024-25 पयांि स्वच्छ भािि
तमशन ग्रामीिच्या दुिऱ्या टप्प्यािील उस्द्ष्टे पूिड किण्याच्या तदशेने हा टप्पा महत्त्वा ा आहे. 'ओ्ीएफ प्लि' गाव
म्हिजे अिे गाव ज्याने केवळ उघड्यावि शौ ाि मुक्त (ओ्ीएफ) दजाड िाखला नाही, िि घन तकिंवा द्रव क िा
व्यवस्थापन प्रिाली िुद्धा यशस्वीपिे िाबवली आहे.
3. WCCF मध्ये िामील होिािे बिंगळरू पतहले भाििीय शहि : ििंशोिन आति बुस्द्धमतिा िामातयक कििाऱ्या आति
भतवष्ट्यािील िमृद्धीमध्ये ििंस्कृिी ी भूतमका शोििाऱ्या शहिािंच्या जागतिक नेटवककच्या जागतिक शहि ििंस्कृिी
मिं ा ा (World Cities Culture Forum : WCCF) ा भाग बनिािे बिंगळरू हे पतहले भाििीय शहि ठिले
आहे. WCCF नेटवककमध्ये िध्या िहा खिं्ािंमध्ये पििलेली 40 शहिे आहेि. न्यूयॉकक, लिं्न, पॅरिि, टोतकयो आति
दुबई यािंिािख्या शहिािंच्या लीगमध्ये आिा बेंगळरू ी नवीनिम भि प्ली आहे. लिं्न े ििंस्कृिी आति तक्रएतटव्ह
इिं्स्टरीज उपमहापौि जस्स्टन तिमन्ि ओबीई यािंनी 2012 मध्ये या ग्लोबल कन्िोतटडयम ी स्थापना केली होिी.
4. भाििीय अन्न महामिं्ळा ा 60 वा विाडपन तदन : भाििाच्या अन्न स्वयिंपूिडिेि उल्लेखनीय मदि कििािी ििंस्था
अििाऱ्या भाििीय अन्न महामिं्ळाच्या (Food Corporation of India: FCI) 60 व्या विाडपन तदन कायडक्रमा े
उद्घाटन 14 जानेवािी 2024 िोजी केंद्रीय मिंत्री तपयुष गोयल यािंच्या हस्िे झाले. एफिीआय ही ग्राहक व्यवहाि, अन्न
आति िावडजतनक तवििि मिंत्रालयाच्या मालकी ी एक वैिातनक ििंस्था आहे. ति ी स्थापना अन्न महामिं्ळ कायदा,
1964 च्या अिंमलबजाविीद्वािे 14 जानेवािी 1965 िोजी झाली अिून ति े मुख्यालय नवी तदल्ली येथे आहे
(िुरुवािीला मुख्यालय ेन्नई येथे होिे). ही ििंस्था ििकािच्या िान्यिाठ्याच्या व्यवस्थापनािाठी जबाबदाि अिून िी
अन्न स्वयिंपूिडिा प्राप्त किण्याि महतवपूिड भूतमका बजाविे. ही ििंस्था भाििीय शेिकऱ्यािंक्ून लाखो टन शेिमाला ी
खिेदी कििे. या महामिं्ळामाफकि िाष्टरीय अन्निुिक्षा कायद्यािंिगडि 800 दशलक्ष गिीब नागरिकािंना मोफि िान्य वाटले
जािे.
5. तमझोिमेः ABDM मायक्रोिाइट कायाडस्न्वि कििािे पतहले िाज्य : भाििभि आयुष्ट्मान भािि त्तजटल तमशन
(ABDM) च्या अवलिंबनाला गिी देण्याच्या उद्ेशाने िाष्टरीय आिोग्य प्रातिकििाने (NHA) 100 मायक्रोिाइट्ि
(100 Microsites) प्रकर्लपा े अनाविि केले आहे. तयािंिगडि तमझोिमने िाजिानी आयझॉलमध्ये ABDM
मायक्रोिाइट कायाडस्न्वि केली अिून अिे कििािे पतहले िाज्य ठिले आहे.
6. मायक्रोिाइट्ि (100 Microsites) प्रकर्लप : खािगी दवाखाने, लहान रुग्िालये आति प्रयोगशाळािंिह िवड आिोग्य
िुतविा ABDM-िक्षम व्हाव्याि आति रुग्िािंना त्तजटल आिोग्य िेवा देऊ शकिील या ी खात्री कििे हे
मायक्रोिाइट प्रकर्लपा े उस्द्ष्ट आहे. ABDM मायक्रोिाइट्ि हे भौगोतलकदृष्ट्या परिभातषि क्षेत्र आहेि जेथे लहान
आति मध्यम-स्ििीय खािगी आिोग्य िेवा प्रदातयािंिाठी लस्क्ष्यि पोहो उपक्रम आयोतजि केले जािाि.
7. पिंिप्रिान तवश्वकमाड योजना लागू कििािा जम्मू आति काश्मीि पतहला केंद्रशातिि प्रदेश : जम्मू आति काश्मीिने
पिंिप्रिान तवश्वकमाड योजना (PMVY) लागू कििािा पतहला केंद्रशातिि प्रदेश बनून कािागीिािंच्या िमुदाया े
िक्षमीकिि किण्याच्या तदशेने एक महत्त्वपूिड पाऊल उ लले आहे. हािािंनी आति िािनािंनी काम कििाऱ्या
कािागीिािंना शेवटपयांि िमथडन देण्यािाठी पिंिप्रिान तवश्वकमाड ही केंद्रीय क्षेत्र योजना 17 िप्टेंबि 2023 िोजी
पिंिप्रिानािंच्या हस्िे िुरू किण्याि आली. या योजनेि 18 व्यविायािंमध्ये गुिंिलेले कािागीि िमातवष्ट आहेि. जम्मू
आति काश्मीिमध्ये 2 जानेवािी 2024 िोजी अतिकृिपिे या योजने ी िुरुवाि किण्याि आली. या िमाििंभाि 30
प्रतशक्षिाथीच्या (तवश्वकमाड) पतहर्लयािं िुक्ीिाठी 'दिजी कले' मध्ये प्रातवण्य अिलेर्लयािंना प्रतशक्षि देण्याि िुरुवाि
झाली.
8. पिं ायिी िाज मिंत्रालयाक्ून 'ग्राम मनत त्र' भौगोतलक मातहिी प्रिाली (GIS) अॅप लाँ : ग्रामपिं ायिींना िक्षम
कििे ििे िळागाळािील स्थातनक तनयोजन िुिािण्यािाठी पिं ायिी िाज मिंत्रालयाने 'ग्राम मनत त्र' (Gram
Manchitra) नावा े जीआयएि अॅप आति मोबाइल िोर्लयुशन 'एमअॅक्शनिॉफ्ट' (mActionSoft) िािख्या
अतयािुतनक यिंत्रिा िुरू केर्लया आहेि. भू-स्थातनक ििंत्रज्ञाना ा वापि करून ही िािने ग्रामपिं ायि तवकाि आिाख्ा
(GPDP) आति तनयोजन किण्यािाठी एकास्तमक व्यािपीठ प्रदान कििील. यातशवाय एमॲक्शनिॉफ्ट हे एक
मोबाइल-आिारिि िॉफ्टवेअि अिून तयामध्ये तजओ-टॅतगिंगिह कामा ी तवतवि टप्प्यािंविील नोंदिी कििा येिे.
9. तदव्यािंगािंिाठी स्वििंत्र औद्योतगक प्रतशक्षि ििंस्था (ITI) : िाज्यािील तदव्यािंगािंना कौशर्लय प्रतशक्षि देऊन तयािंना
आतमतनभडि बनवण्यािाठी िाज्य ििकािने स्वििंत्र औद्योतगक प्रतशक्षि ििंस्था िुरू किण्या ा तनिडय घेिला आहे. लािूि
तजर्लयाि 'ििंवेदना' या नावाने ही ििंस्था िुरू किण्याि आली आहे.

भाग 2 : रािकीय
1. उतििाखिं् तविानिभेि िमान नागिी कायदा तविेयक बहुमिाने मिंजिू
• उतििाखिं् तविानिभेि िमान नागिी कायदा तविेयक बहुमिाने मिंजूि किण्याि आले. िाज्यपालािं ी मिंजुिी तमळार्लयानिंिि
या तविेयकाला कायद्या े स्वरूप येईल. अशाप्रकािे, उतििाखिं् हे िमान नागिी कायदा लागू कििािे देशािील दुििे
िाज्य ठिले.
तववाह आति घटस्फोट :
• तववाहािाठी िरुिा े वय 21 वषाांपेक्षा आति मुली े वय 18 वषाांपेक्षा कमी निावे.
• तववाह फक्त स्त्री आति पुरुष यािंच्याि होऊ शकिो.पिी तकिंवा पतनी हयाि अिर्लयाि दुििा तववाह पूिडपिे प्रतिबिंतिि.
• घटस्फोटानिंिि स्त्रीला तया पुरुषाशी/दुिऱ्या पुरुषाशी पुन्हा लग्न किण्यािाठी कोितयाही प्रकािच्या अटीं े बिंिन नाही.
• तववातहि जो्प्यािंपैकी कोिीही दुिऱ्याच्या ििंमिीतशवाय िमड बदलर्लयाि, दुिऱ्याला घटस्फोट घेण्या ा आति
भििपोषिा ा दावा किण्या ा पूिड अतिकाि.
• लग्ना ी नोंदिी आिा अतनवायड. ही प्रतक्रया िुलभ किण्यािाठी आिा ग्रामपिं ायि, नगि पिं ायि, नगिपातलका,
महानगिपातलका आति तजर्लहा व िाज्य स्ििावि तयािं ी नोंदिी कििे शक्य. नोंदिी प्रतक्रया पूिड किण्यािाठी एक वेब
पोटडलदेखील उपलब्ि अिेल.
• स्त्री आति पुरुष यािंच्यािील तववाहाच्या िातमडक/िामातजक तविींि कायद्या ा हस्िक्षेप नाही. िप्तपदी, आशीवाडद,
तनकाह, होली युतनयन तकिंवा आनिंद करुज तकिंवा अशा इिि पििंपिािं ा वापि कििा येिाि.
• मुस्स्लम भतगनींना मूल दतिक घेण्या ा अतिकाि.
• गुलामतगिी, देवदािी, हुिं्ा, तिहेिी िलाक, बालतववाह तकिंवा इिि प्रथा कायद्याने दूि होण्या ी खात्री.
तलव्ह इन रिलेशनतशपबाबि तनयम :
• तलव्ह-इन रिलेशनतशपमध्ये िाहिाऱ्या जो्प्यािाठी मुली े वय 18 वषे तकिंवा तयाहून अतिक अििे आवश्यक.
• तलव्ह-इनमध्ये िाहण्यापूवी व्यक्तीला ओळख पटवण्याच्या उद्ेशाने नोंदिी कििे आवश्यक.
• 21 वषाांपेक्षा कमी वय अिलेर्लया मुलगा आति मुलीला या नोंदिीबद्ल तयािंच्या पालकािंना मातहिी देिे बिंिनकािक.
वाििाहक्क :
• िमान नागिी कायद्याि मृि व्यक्तीच्या मालमतिेि पालकािंना वाटा देण्या ी िििूद.
• मालमतिेच्या अतिकािाि मुलगा आति मुलींना िमान अतिकाि.
• कायद्याच्या कलम ३ (1-अ) मध्ये कोितयाही नािेििंबिंिािून जन्माला आलेले मूल हे परिभातषि केले गेले आहे, िि
दुििीक्े कलम 49 मध्ये कोितयाही पद्धिीने जन्माला आलेर्लया मुलािंना मालमतिेि िमान हक्क देण्याि आला आहे.
• कलम 55 अन्वये गभाडला इिि मुलािंप्रमािे िमान अतिकाि प्रदान.
• ििंपतिीिाठी पालकािं ा खून कििाऱ्या मुला ा वा मुली ा मालमतिेिील हक्क काढून घेिला. तयामुळे ििंपतिीिाठी
अिे खुना े गुन्हे कमी होिील.
• एखादी व्यक्ती स्वेच्छेने कोितयाही व्यक्तीला कोितयाही मागाडने तमळवलेली िवड ििंपतिी देऊ शकिे आति िी तिच्या
हयािीि मृतयूपत्र बदलू शकिे तकिंवा तया ी इच्छा अिर्लयाि मृतयूपत्र पिि घेऊ शकिे.
2. िाज्यिभा तनव्िूक
• देशभि लोकिभा तनव्िुकािं ा माहौल अििाना केंद्रीय तनव्िूक आयोगाने महािाष्टरािह 15 िाज्यािंिील 56
जागािंिाठी िाज्यिभे ा तनव्िूक कायडक्रम जाहीि केला. यानुिाि, 27 फेब्रुवािी 2024 िोजी तनव्िूक होिाि आहे.
तनवृति होिािे िदस्य:
• तविानिभेिून िाज्यिभेवि गेलेले भाजप े नािायि िािे, बी. मुिलीििन आति प्रकाश जाव्ेकि तनवृति होि आहेि,
िि काँग्रेि े कुमाि केिकि, िाष्टरवादीच्या विंदना व्हाि आति उद्धव िेने े अतनल देिाई तनवृति होि आहेि.
• भाजपच्या 3, काँग्रेि, िाष्टरवादी आति उद्धव िेनेच्या प्रतयेकी एक िाज्यिभा िदस्यािं ा कायडकाळ ििंपुष्टाि येि आहे.
• 13 िाज्यािील 50 िाज्यिभा िदस्यािं ा कायडकाळ 2 एतप्रल िोजी िमाप्त होि आहे. िि 2 िाज्यािील 6 िदस्य 3
एतप्रल िोजी तनवृति होि आहेि.
• उतिि प्रदेश, महािाष्टर, तबहाि, पस्श् म बिंगाल, मध्य प्रदेश, गुजिाि, आिंध्र प्रदेश, िेलिंगािा, िाजस्थान, कनाडटक,
उतििाखिं्, छतिीिग्, ओत्शा, हरियािा आति तहमा ल प्रदेश या 15 िाज्यािंि िाज्यिभा तनव्िुका होिाि आहेि.
िाज्यिभा ििंि ना:
• िाज्यिभे ी कमाल िदस्यििंख्या 250 तनस्श् ि केली आहे. तयापैकी 238 हे िाज्यािं े आति ििंघिाज्य प्रदेशािं े प्रतितनिी
(अप्रतयक्षपिे तनव्ून तदलेले) अििाि, िि िाष्टरपिी कला, िातहतय, तवज्ञान आति िमाजिेवा या ाि क्षेत्रािील 12
िदस्य नामतनदेतशि कििो.
• िध्या िाज्यिभेि 245 िदस्य आहेि. यािंपैकी 229 िदस्य िाज्यािं े प्रतितनतितव कििाि, 4 िदस्य ििंघिाज्य प्रदेशािं े
प्रतितनतितव कििाि आति 12 िदस्य िाष्टरपिीने नामतनदेतशि केलेले अििाि.
तनव्िूकी ी पद्धि:
• िाज्यघटनेने िाज्यिभेच्या बाबिीि प्रमािशीि प्रतितनतितव प्रिाली स्वीकािली आहे.
• िाज्य तविान िभा आति तदल्ली, जम्मू आति कास्श्मि व पुद्ु ेिी या ििंघिाज्य प्रदेशािील तविानििभािं े तनव्ून
आलेले िदस्य िाज्यिभेच्या तनव्िुकीि िहभागी होिाि.
• लोकप्रतितनिी कायदा (1951) च्या कलम 62 (5) नुिाि अटक तकिंवा िुरूिंगाि अिलेला तविानिभा िदस्य
िाज्यिभेच्या तनव्िुकीि मिदान करू शकि नाही.
****************
3. महािाष्टर िाज्य मागािवगड आयोगा ा अहवाल
• मागािवगड आयोगाच्या अहवालावि ाड किण्यािाठी मुख्यमिंत्री एकनाथ तशिंदे यािंनी तवशेष अतिवेशनापूवी िाज्य
मिंतत्रमिं्ळा ी बैठक घेिली.
• या बैठकीि मिाठा िमाजाला नोकिीि आति तशक्षिाि 10 टक्के आिक्षि देण्या ा तनिडय घेण्याि आला आहे.
मागािवगड आयोगाच्या अहवाल:
• महािाष्टरािील मिाठा िमाज हा शैक्षतिक ििे आतथडकदृष्ट्या मागाि अिर्लया ा अहवाल मागािवगड आयोगाने तदला
आहे आहे. ििे , महािाष्टराि 50 टक्क्यािंपेक्षा जास्ि आिक्षि देण्याि आवश्यक अिलेली अपवादातमक परिस्स्थिी
अिर्लया ेही अहवालाि म्हटले आहे.
• आयोगाने म्हटले आहे की, भाििीय िाज्यघटनेच्या कलम 342 (क) (3) नुिाि मिाठा िमाजा ा उल्लेख किावा
आति कलम 15 (4), 15 (5) आति कलम 16 (4) नुिाि या वगाांना आिक्षि तदले जावे.

• भाििाच्या ििंतविाना े कलम 342 (क) (3) हे, िाज्याच्या प्रयोजनािंिाठी िामातजक व शैक्षतिकदृष्ट्या मागािलेर्लया
वगाड ी यादी ियाि किण्यािाठी आति िी ठेवण्यािाठी कायदा किण्या ा अतिकाि, िाज्याला प्रदान कििे.
• िाज्याला, भाििाच्या ििंतविानाच्या अनुच्छेद 15 (4), 15 (5) आति कलम 16 (4) या अन्वये शैक्षतिक ििंस्थािंमध्ये
व लोकिेवािंमध्ये अशा वगाडि आिक्षि देण्याकरििा कायद्याद्वािे िििूद कििा येिे.
• या अहवालाि अिेही नमूद किण्याि आले आहे की, 84 टक्के मिाठा िमाज हा प्रगि तकिंवा ािंगले काम किि नाही.
• िामातजक व शैक्षतिकदृष्ट्या मागािवगाडच्या उन्निीिाठी लोकिेवािंमध्ये आति भाििीय ििंतविानाच्या अनुच्छेद 30
च्या खिं् (1) मध्ये तनतदडष्ट केलेर्लया अर्लपििंख्याक शैक्षतिक ििंस्थाव्यतिरिक्त, इिि शैक्षतिक ििंस्थामिील
प्रवेशािंकरििा आिक्षि देण्यािाठी कायद्याद्वािे तवशेष िििूद कििे इष्ट आहे.
• न्या. शुक्रे यािंच्या अध्यक्षिेखाली नेमलेर्लया मागािवगीय आयोगाने िवेक्षि करून हा ििंपूिड अहवाल ियाि केला आहे.
देशािील आिक्षिा ी स्स्थिी:
• भाििाि 50 टक्क्यािंपेक्षा जास्ि आिक्षि अिलेली 22 िाज्ये आहेि. यामध्ये िातमळना्ू (69%), हरियािा (67%),
तबहाि (75%) यािं ा िमावेश आहे.
महािाष्टर िाज्य मागािवगड आयोग:
• स्थापना: 6 ऑगस्ट 2006
• ि ना: िाज्य मागािवगड आयोगाि खालील िदस्यािं ा िमावेश
1. िवोच्च न्यायालया े तकिंवा उच्च न्यायालया े माजी न्यायािीश तकिंवा ितिम उच्चपदस्थ व्यक्ती.
2. ििंशोिना ा अनुभव अिलेले िमाजशास्त्रज्ञ
3. िाज्याच्या िहा महिूल तवभागापैकी प्रतयेक तवभागािून घेिलेला प्रतयेकी एक याप्रमािे इिि मागािवगाडशी ििंबिंतिि
बाबी े ज्ञान अिलेले िहा िदस्य
4. एक तकिंवा अतिक मतहला िदस्य ििे इिि मागािवगड, तवमुक्त जमािी, आति भटक्या जमािी यािंपैकी प्रतयेकी एक
िदस्य
5. िामातजक न्याय तवभागाि िहििं ालक दजाडपेक्षा कमी दजाड ा निलेला िाज्य शािना े आजी तकिंवा माजी अतिकािी
या आयोगा े िदस्य ित व अििाि.
****************
4. महािाष्टरा े नवीन िहकाि िोिि आखण्यािाठी ितमिी स्थापन
• केंद्राच्या िहकाि िोििाच्या ििीवि महािाष्टर िाज्या े नवे िहकाि िोिि ियाि किण्यािाठी िहकाि आयुक्तािंच्या
अध्यक्षिेखाली ितमिी स्थापन किण्याि आली आहे.
• केवळ महािाष्टर, कनाडटक, गुजिाि अशा काही ठिातवक िाज्यािंयांि मयाडतदि िातहलेली िहकाि ळवळ देशभिाि
रुजतवण्यािाठी आति 'िहकािािून िमृद्धी' ही ििंकर्लपना िाध्य किण्यािाठी केंद्र ििकािने 6 जुलै 2021 िोजी िाष्टरीय
स्ििावि स्वििंत्र िहकाि मिंत्रालया ी स्थापना केली आहे.
• ििे देशािाठी िहकाि िोिि ठितवण्यािाठी माजी मिंत्री िुिेश प्रभू यािंच्या अध्यक्षिेखाली एका ितमिी ी स्थापना
किण्याि आली होिी. या ितमिीच्या तशफािशीनुिाि केंद्र ििकाि लवकि नवे िाष्टरीय िहकाि िोिि जाहीि कििाि
आहे.
• केंद्रीय ितमिीच्या अहवालानुिाि िाज्याच्या िहकाि िोििाि बदल किण्या ा तनिडय िाज्य ििकािने घेिला आहे.
िुिेश प्रभू ितमिीच्या तशफािशी:
1. देशाि िहकािा े जाळे आिखी मजबूि किण्यािाठी िाष्टरीय िहकाि तवद्यापीठ आति ििंशोिन केंद्र स्थापन किावे,
तवतवि कायडकािी िेवा िोिायटी े जाळे भक्कम किावे.
2. िहकािी ििंस्थािंमध्ये पािदशडकिा आति आतथडक तशस्ि आििाना आजािी उद्योगािं े पुनरुज्जीवन आति ािंगर्लया
उद्योगािंच्या तवस्िािािाठी हािभाि लावावा, तयािाठी स्वििंत्र तनिी ी व्यवस्था किावी.
3. िहकािापािून दूि अिलेर्लया घटकािंना ळवळीच्या प्रवाहाि आिावे, युवावगाडला िहकाि ळवळीशी जो्ण्यािाठी
िाष्टरीय स्ििावि तशखि ििंस्था स्थापन किावी.
4. नवनवीन क्षेत्राि िहकािी ििंस्थािं ी स्थापना किावी.
5. पिििंस्था, िेवा िोिायटीं े जाळे तवस्िािण्यावि भि द्यावे.
िाज्य ििकाि ी ितमिी:
• केंद्राच्या ििीवि िाज्य ििकािने 29 त्िेंबि िोजी िहकाि आयुक्त अतनल कव्े यािंच्या अध्यक्षिेखाली 16 िज्ज्ञ
िदस्यािं ी ितमिी स्थापन केली आहे.
• या ितमिीमाफकि िाज्याच्या िहकाितवषयक िोििाि िुिाििा किण्याबाबि पुढील दोन मतहन्यािंि अहवाल िादि
किण्याि येिाि आहे.
महािाष्टरािील िहकाि ळवळ:
• स्वाििंत्रयापूवी मुिंबई प्रािंिाि 1904 मिील िहकािी पिपुिवठा ििंस्था कायदा व 1912 मिील िहकािी ििंस्था कायदा
लागू होिा.
• 1919 च्या माँटेग्यू- ेम्िफ्ड िुिाििान्वये मुिंबई, बिंगाल, ओरििा, मद्राि प्रािंिानी स्वििंत्र िहकाि कायदे केल.े
• मुिंबई प्रािंिािाठी 1925 मध्ये मुिंबई िहकािी ििंस्था कायदा किण्याि आला.
• महािाष्टराि िहकाि ळवळी ी िुिवाि 1910 मध्ये प्राथतमक कृषी पिििंस्थेच्या स्थापनेने झाली.
• 1950 िाली प्रविानगि येथे आतशयािील पतहर्लया िहकािी िाखि कािखान्या ी स्थापना किण्याि आली.
• मुिंबई प्रािंिाच्या तवभाजनानिंिि 1960 मध्ये महािाष्टर िाज्य िहकािी ििंस्था कायदा किण्याि येऊन 1961 मध्ये महािाष्टर
िाज्य िहकािी ििंस्था तनयम लागू किण्याि आले.
• 97 व्या घटनादुरुस्िीला अनुिरून िाज्यािील 1960 च्या महािाष्टर िाज्य िहकािी ििंस्था कायद्याि िुिाििा करून
2013 मध्ये िुिारिि कायदा लागू किण्याि आला.
• महािाष्टराच्या िहकाि तवभागाने 2012 हे वषड ििंयुक्त िाष्टरििंघाच्या मागडदशडनाने 'आिंिििाष्टरीय िहकाि वषड' म्हिून
िाजिे केल,े ििे 'मा. यशविंििाव व्हाि यािं े जन्मशिाब्दी वषड' म्हिून देखील िाजिे केल.े
• यातनतमति 'िहकािािून िमृद्धीक्े' हा नािा देऊन िाज्य शािनाच्या िहकाि, पिन व वस्त्रोद्योग तवभागाने 2012
मध्ये 'यशविंि िहकाि िोहळा' िाजिा केला.
****************

5. महािाष्टर िाज्याच्या मुख्य ित वपदी ्ॉ. तनिीन किीि यािं ी तनयुक्ती

• ्ॉ. तनिीन किीि यािं ी महािाष्टर िाज्या े नवे मुख्य ित व म्हिून तनयुक्ती किण्याि आली
आहे. िाज्या े मावळिे मुख्य ित व मनोज िौतनक हे तनवृति झाले आहे.
• िाज्या े नवे मुख्य ित व ्ॉ. तनिीन किीि हे 1988 च्या बॅ े िनदी अतिकािी आहेि.
तयािं ा कालाविी हा 31 मा ड 2024 पयांि अििाि आहे.
• िाज्या े नवे मुख्य ित व ्ॉ. तनिीन किीि हे तवति तवभागा े अतिरिक्त मुख्य ित व म्हिून
कायडिि होिे.
• ्ॉ. किीि यािंनी यापूवी महिूल आति वने, नगि तवकाि तवभागा े अतिरिक्त मुख्य ित व म्हिून काम पातहले आहे.
• ्ॉ. तनिीन किीि यािंच्या तनवृतिीनिंिि िनदी अतिकािी िुजािा िौतनक यािंना मुख्य ित व म्हिून जबाबदािी पाि
पा्ण्या ी ििंिी तमळू शकिे.
****************
6. तमझोिाम तविानिभा तनव्िुकािं ा तनकाल
• तमझो नॅशनल फ्रिंट ा (एमएनएफ) पिाभव करून झोिाम पीपर्लि मुव्हमेंट (झे्पीएम) हा पक्ष ितिेि आलेला आहे.
• िेथे ितिाबदल होऊन झोिम पीपर्लि मुव्हमेंट (झे्पीएम) या िहा छोटे पक्ष आति नागिी ििंस्था यािंनी एकत्र येऊन
स्थापन केलेर्लया पक्षाला ितिा तमळाली आहेभाििीय पोलीि िेवेिील (आयपीएि) तनवृति अतिकािी लालदुहोमा
यािंच्या नेिृतवाखालील झे्पीएम पक्षाने तमझो नॅशनल फ्रिंट या तमझोिममिील पाििंपरिक प्रादेतशक पक्षा ा पिाभव केर्लयाने
आिा 74 वषीय लालदुहोमा मुख्यमिंत्रीपदा ी िूत्रे स्वीकाििील.
• तमझोिमला 1987 मध्ये िाज्या ा पूिड दजाड तमळार्लयापािून तमझो नॅशनल फ्रिंट आति काँग्रेि हे दोन पक्ष ितिेि होिे
• तमझोिम पीपर्लि कॉन्फिन्ि, झोिम नॅशनतलस्ट पाटी, झोिम एक्िो्ि मुव्हमेंट, झोिम दोन वेगवेगळे फ्रिंट, तमझोिम
पीपर्लि फ्रिंट अिे िहा छोटे स्थातनक पक्ष ििे नागिी ििंस्था यािंनी एकत्र येऊन झोिम पीपर्लि मुव्हमेंट या पक्षा ी 2017
मध्ये स्थापना केली होिी.
ितवस्िि तनकाल :
1. एकूि जागा = 40
2. ZPM = 27
3. MNF =10
4. भाजपा = 2
5. काँग्रेि = 1
• िाजीव गािंिी यािंच्या पिंिप्रिानपदाच्या काळाि पक्षािंििबिंदी कायदा लागू झार्लयावि अपात्र ठििािे लालदुहोमा हे अपात्र
ठििािे पतहले खािदाि ठिले होिे.
• तमझो नॅशनल फ्रिंट हा भाजपप्रिीि िाष्टरीय लोकशाही आघा्ी ा (एन्ीए) घटक पक्ष आहे.
****************
7. तहट अँ् िन तवरुद्ध नवीन कायदा

• केंद्र ििकािच्या नवीन मोटाि वाहन कायद्यािील िििुदींमुळे देशभिािील टरक ालकािंनी ििंप पुकािला होिा.
• ििकािने तहट अँ् िन तवरुद्ध नवीन कायदा लगे लागू किि निर्लया े आश्वािन तदर्लयानिंिि टरक ालकािं ा ििंप मागे
घेण्याि आला.
तहट-अँ्-िन तवरुद्ध ा नवीन कायदा:
• IPC च्या जागी भाििीय न्याय ििंतहिा (BNS) त्िेंबि 2023 मध्ये ििंिदेने ििंमि केली आहे.
• नवीन कायद्यानुिाि तहट अँ् िन प्रकििामध्ये िस्िे अपघािाि एखाद्या व्यक्ती ा मृतयू झाला व वाहन ालकाने तिथून
पळ काढला िि ालकाला दहा वषाांच्या िक्तमजुिी ी तशक्षा आति िाि लाख रुपयािं ा दिं् ठोठावण्याि येिाि होिा.
• पूवी अशा प्रकििािंमध्ये ालका ी ओळख पटर्लयानिंिि तयाच्यावि भाििीय दिं् ििंतहिेच्या कलम 279 (तनष्ट्काळजीपिे
वाहन ालविे), 304A (तनष्ट्काळजीपिामुळे मृतयू होिे) आति 338 (जीव िोक्याि घालिे) नुिाि गुन्हा दाखल
किण्याि याय ा. यामध्ये दोन वषाांच्या कािावािा ी िििूद होिी.
• BNS ने "तनष्ट्काळजीपिामुळे मृतयू" याअिंिगडि दोन वेगवेगळ्या श्रेिीं ा िमावेश केला आहे.
1. वाहनाला ि्क देिािी व्यक्ती ुकीच्या पद्धिीने वाहनािमोि आली तकिंवा बेकायदेशीिपिे िस्िा ओलािं्ि अिेल,
िि अशा वेळी वाहन ालकािंना कमाल 5 वषाां ी तशक्षा आति दिं् होऊ शकिो.
2. ुकीच्या पद्धिीने वाहन ालवर्लयामुळे िमस्या उद्भवर्लयाि ालकाला 10 वषाांपयांि कािावािा ी तशक्षा होऊ
शकिे.
गिज:
• िस्िे वाहिूक आति महामागड मिंत्रालयाच्या मिे, 2019 मध्ये भाििाि 1.51 लाख िस्िे मृतयू ी नोंद झाली, तयाि
50,000 मृतयू तहट-अँ्-िनच्या प्रकििािंशी ििंबिंतिि आहेि.
• िध्या, तहट-अँ्-िन प्रकििािील आिोपींवि भाििीय दिं् ििंतहिा (IPC) च्या कलम 304A अिंिगडि खटला ालवला
जािो, ज्यामध्ये दोन वषाांपयांिच्या िुरुिंगवािा ी िििूद आहे.
तयातवरुद्ध युस्क्तवाद:
• िुक्यामुळेही अपघाि होिाि जि अशा प्रकििाि 10 वषाां ी तशक्षा झाली िि कोििीही ूक न कििा एवढी मोठी तशक्षा
वाहन ालकािंना भोगावी लागेल.
• अपघािानिंिि वाहन ालक मदि मागण्यािाठी थािंबला ििी तयाच्यावि जमावाक्ून हल्ला होण्या ा िोका अििो,
अिा युक्तीवाद टरक, टॅक्िी व ऑटो ालकािंद्वािा किण्याि आला होिा.
****************
8. देशाि महािाष्टर भ्रष्टा ािाि पतहर्लया क्रमािंकावि
• िाष्टरीय गुन्हे नोंदिी तवभागाच्या अहवालाि िवाडतिक भ्रष्टा ाि होि अिलेर्लया िाज्यािंच्या मातहिी नुिाि महािाष्टर िलग
तििऱ्या वषी देशाि भ्रष्टा ािाि पतहर्लया स्थानावि आहे.
• महािाष्टरािील जवळपाि प्रतयेक शािकीय तवभागावि भ्रष्टा ािा ा ठपका ठेवण्याि आला आहे.
• पोलीि तवभाग, महिूल तवभाग, महानगिपातलका आति मिंत्रालय कायाडलयािील कमड ाऱ्यािंक्ून िवाडतिक ला
मातगिर्लया ी प्रकििे िमोि आली आहेि.
• देशाि महािाष्टर (749) ला प्रकििािह पतहर्लया स्थानी िि दुिऱ्या स्थानावि िाजस्थान (511), तििऱ्या स्थानावि
कनाडटक (389) आहे.
9. अस्खल भाििीय न्यातयक िेवा

• िाष्टरपिी द्रौपदी मुमूड यािंनी ििंतविान तदनातनतमति (26 नोव्हेंबि) िवोच्च न्यायालयाि आयोतजि केलेर्लया एका
कायडक्रमाि न्यायािीशािंना तनयुक्त कििाऱ्या “अस्खल भाििीय न्यातयक िेवा”्‌अशी व्यवस्था िाबतवण्यातवषयी भाष्ट्य
केल.े
• या पद्धिीमुळे िामातजक गटािं े प्रतितनतितव वाढवून न्यायव्यवस्था वैतवध्यपूिड बनतवण्याि मदि होईल.
• “अस्खल भाििीय न्यातयक िेवेिािख्या व्यवस्थेमुळे बुस्द्धमान िरुिािं ी तनव् करून तयािंच्या कलागुिािंना प्रोतिाहन
देिा येऊ शकिे.”्‌अिे तया म्हिार्लया.
अस्खल भाििीय न्यातयक िेवा म्हिजे काय?
• ििंतविानाच्या कलम 312 नुिाि केंद्रीय नागिी िेवा आयोगाप्रमािे ‘अस्खल भाििीय न्यातयक िेवा’्‌(AIJS) व्यवस्थे ी
स्थापना किण्या ी िोय किण्याि आलेली आहे.
• या अनुच्छेदानुिाि,्‌ “िाज्यिभेने उपस्स्थि अिलेर्लया व मिदान कििाऱ्या िदस्यािंपैकी कमीिकमी दोन िृिीयािंश
िदस्यािंनी पातठिंबा तदलेर्लया ठिावाद्वािे ििंिदेला ििंघिाज्ये आति िाज्ये यािंच्यािाठी एक तकिंवा अनेक अस्खल भाििीय
िेवा (अस्खल भाििीय न्यातयक िेवा िरून) तनमाडि किण्या ी िििूद कििा येिे.”
• यातशवाय कलम 312 (2) मध्ये नमूद केर्लयानुिाि, खिं् (1) मध्ये तनतदडष्ट केलेर्लया अस्खल भाििीय न्यातयक िेवेमध्ये,
अनुच्छेद 226 मध्ये व्याख्या केलेर्लया तजर्लहा न्यायािीशाच्या पदापेक्षा कतनि अिलेर्लया कोितयाही पदा ा िमावेश
अििाि नाही.
• अस्खल भाििीय न्यातयक िेवा ही व्यवस्था िवड िाज्यािंिाठी अतिरिक्त तजर्लहा न्यायािीश आति तजर्लहा न्यायािीशािंच्या
स्ििाविील न्यायािीशािंच्या भििी े केंद्रीकिि किण्या ा प्रयतन कििे.
• ज्याप्रमािे केंद्रीय लोकिेवा आयोगामाफकि (UPSC) देशभिािून केंद्रीय नागिी िेवेिाठी भििी प्रतक्रया िाबतवली जािे
आति या पिीक्षेिील यशस्वी उमेदवािािंना देशभिािील के्िमध्ये तनयुक्त केले जािे, तयाप्रमािे कतनि
न्यायव्यवस्थेिील न्यायािीशािं ी भििी केंद्रीय किण्या ा प्रस्िाव आहे.
• याि यशस्वी होिाऱ्या उमेदवािािंना िाज्यािंमध्ये तनयुक्त केले जाईल.
िध्याच्या पद्धिीपेक्षा हे वेगळे किे आहे?
• ििंतविाना े 233 आति 234 ही कलमे तजर्लहा न्यायािीशािंच्या तनयुक्तीशी ििंबिंतिि आहेि आति यािंिील िििुदीनुिाि
हा अतिकाि तयािंनी िाज्याच्या अिीन तदला आहे.
• िाज्यािील न्यायािीश तनयुक्ती ी प्रतक्रया िाज्य लोकिेवा आयोग आति ििंबिंतिि उच्च न्यायालयाद्वािे आयोतजि
केली जािे. पिीक्षेि यशस्वी झालेर्लया तवद्यार्थयाां ी उच्च न्यायालयाच्या न्यायािीशाक्ून मुलाखि घेिली जािे आति
तयाि यशस्वी झालेर्लया उमेदवािािं ी तनव् केली जािे.
****************

10. जम्मू-काश्मीि आिक्षि दुरुस्िी तविेयक

• अलीक्े , लोकिभेने जम्मू आति काश्मीि आिक्षि तविेयक आति जम्मू आति काश्मीि पुनिड ना (दुरुस्िी) तविेयक,
2023 मिंजूि केले आहेि.
• कलम 370 िद् किण्यापूवी जम्मू-काश्मीिमध्ये लोकिभा आति तविानिभा जागािंच्या िीमािंकनाबाबि वेगवेगळे
तनयम होिे.
• मा ड 2020 मध्ये कलम 370 िद् केर्लयानिंिि आति प्रदेशा े केंद्रशातिि प्रदेशाि रूपािंिि झार्लयानिंिि एक िीमािंकन
आयोग स्थापन किण्याि आला.
• या आयोगा े काम केवळ जम्मू-काश्मीिच्या जागा नव्हे िि आिाम, मतिपूि, अरुिा ल प्रदेश आति नागालँ्च्या
जागािं ेही िीमािंकन किण्या े होिे आति हे काम पूिड किण्यािाठी एक वषाड ी मुदि तनस्श् ि किण्याि आली होिी.
• अलीक्े, या आयोगाने िीमािंकन प्रतक्रया पूिड केर्लयामुळ,े जम्मू आति काश्मीिमिील तविानिभेच्या जागािं ी ििंख्या
107 वरून 114 वि पोहो ली आहे.
जम्मू आति काश्मीि आिक्षि (दुरुस्िी) तविेयक, 2023:
• जम्मू-काश्मीि आिक्षि कायदा 2004 च्या कलम 2 मध्ये दुरुस्िी किण्यािाठी हे नवे तविेयक आिण्याि आले आहे.
• जुलैमध्ये लोकिभेि मािं्ण्याि आलेले हे तविेयक 6 त्िेंबि 2023 िोजी मिंजूि किण्याि आले.
• या आिक्षि कायद्याि ििकािी नोकऱ्या, शैक्षतिक ििंस्थािंमध्ये अनुिूत ि जािी-जमािी, िामातजक आति
शैक्षतिकदृष्ट्या मागाि िमाजघटकािंिाठी िाखीव जागािं ी िििूद आहे.
• या दुरूस्िीमुळे जम्मू-काश्मीिने िामातजक आति शैक्षतिकदृष्ट्या मागाि म्हिून जाहीि केलेली गावे आति प्रतयक्ष
िाबािेषेजवळ िाहिाऱ्या नागरिकािंना लाभ होईल.
• आिक्षि कायद्याच्या कलम-2 मिील िििुदीिील 'दुबडल व विंत ि प्रवगड' अिा उल्लेख दुरुस्िी तविेयकाद्वािे
वगळण्याि आला अिून तयाऐवजी 'इिि मागािवगड' अिा नामबदल किण्याि आला आहे.
जम्मू आति काश्मीि पुनिड ना (दुरुस्िी) तविेयक, 2023:
• या तविेयकाद्वािे जम्मू-काश्मीि पुनिड ना कायदा, 2019 मध्ये दुरुस्िी किण्याि आली आहे.
• या तविेयकानुिाि, जम्मू-काश्मीि तविानिभे ी िदस्यििंख्या 107 वरून 114 किण्याि आली आहे.
• तयाि पाकव्याप्त काश्मीिमिील 24 जागािं ा िमावेश आहे.
• तयामुळे तविानिभे ी एकूि िदस्यििंख्या 114 अिली ििी प्रभावी िदस्यििंख्या 90 अिेल आति गिििंख्या
मोजिीिाठी िी ग्राय ििली जाईल.
• नव्या तविेयकाि अनुिूत ि जािींिाठी 7 आति अनुिूत ि जमािींिाठी 9 जागा िाखीव अििील.
• जम्मूिील जागा 37 वरून 43, िि काश्मीिमिील जागा 46 वरून 47 किण्याि आर्लया आहेि.
• पाकव्याप्त काश्मीिमिील तवस्थातपि एका व्यक्तीला िाज्यपाल नामतनदेतशि करू शकिील.
• दोन जागा कास्श्मिी स्थलािंििािंिाठी नामतनदेतशि किण्या ा अतिकाि िाज्यपालािंना अिेल, तयािील एक जागा
मतहलेिाठी अिेल. म्हिजे आिा नामतनदेतशि िदस्यािं ी ििंख्या पा अिेल.
• काश्मीि खोिे तकिंवा जम्मू-काश्मीिमिून 1 नोव्हेंबि 1989 निंिि स्थलािंिरिि झालेर्लया व्यक्तीला कास्श्मिी स्थलािंिरिि
म्हिून ग्राय ििले जाईल.
11. CERT-In मातहिी अतिकाि कायद्याच्या कक्षेबाहेि

• केंद्र ििकािने कातमडक आति प्रतशक्षि तवभाग (DoPT) माफकि, भाििीय ििंगिक आपतिी प्रतििाद दल (CERT-
In) ला मातहिी अतिकाि कायदा, 2005 च्या कक्षेिून वगळिािी अतििू ना जािी केली आहे.
महतवा े मुद्े:
• CERT-In ला पािदशडकिा कायद्याच्या कक्षेिून मुक्त किण्यािाठी केंद्राने RTI कायद्याच्या कलम 24(2) अिंिगडि
तदलेर्लया अतिकािािं ा वापि केला आहे.
• तया अतिकािािं ा वापि करून, केंद्राने CERT-In ला RTI कायद्याच्या दुिऱ्या परितशष्टाि िमातवष्ट केले आहे,
ििे इिि 26 गुप्त ि आति िुिक्षा ििंस्थािंनाही या कायद्यािून िूट देण्याि आली आहे.
• या यादीमध्ये इिंटेतलजन्ि ब्युिो , महिूल गुप्त ि ििं ालनालय , अिंमलबजाविी ििं ालनालय, नाकोतटक्ि किंटरोल ब्युिो
आति इिि िािख्या प्रमुख गुप्त ि आति िुिक्षा ििंस्थािं ा िमावेश आहे.
कायदेशीि आिाि : मातहिी अतिकाि कायदा, 2005:
• कलम 24: तववतक्षि (नमूद केलेर्लया) ििंघटनािंना हा अतितनयम लागू नििे.
1. या कायद्याि नमूद अिलेली कोििीही गोष्ट, दुिऱ्या अनुिूत ि नमूद केलेर्लया गुप्तवािाड व िुिक्षा ििंघटना यािंिािख्या
केंद्र ििकािने स्थापन केलेर्लया ििंघटनािंना/तया ििंघटनािंनी तया ििकािला िादि केलेर्लया कोितयाही मातहिीला, लागू
पििंिू, भ्रष्टा ाि व मानवी हक्कािं े उल्लिंघन यािंच्या आिोपािंशी ििंबिंतिि मातहिी या कलमान्वये वगळिा येिाि नाही.
ििे मागिी केलेली मातहिी ही मानवी हक्काच्या उल्लिंघनाच्या आिोपाििंदभाडि अिर्लयाि, िी मातहिी केंद्रीय मातहिी
आयोगा ी मान्यिा तमळार्लयानिंिि तवनिंिी अजड तमळार्लयापािून 45 तदविािंच्या आि देण्याि येिे.
2. केंद्र ििकािला िाजपत्रािील अतििू नेद्वािे केंद्र ििकािने स्थापलेर्लया अन्य कोििेही गुप्तवािाड अथवा िुिक्षा
ििंघटनािं ा िमावेश करून तकिंवा तयामध्ये अगोदि नमूद अिलेली कोििीही ििंघटना तयािून वगळून दुििी अनुिू ी
िुिारिि कििा येिे.
3. िाज्य शािनाने स्थापन केलेर्लया गुप्तवािाड व िुिक्षा ििंघटना यािंना या कायद्यािील कोििीही गोष्ट लागू अििाि नाही.
भाििीय ििंगिक आपतिी प्रतििाद दल (CERT-In):
• िुरूवाि: जानेवािी 2004
• मुख्यालय: तदल्ली
• CERT-IN ही ििंस्था इलेक्टरातनक्ि आति मातहिी ििंत्रज्ञान मिंत्रालया अिंिगडि येिे.
• हॅतकिंग आति तफतशिंग यािािख्या िायबि तिक्युरिटीच्या िमक्यािं ा िामना किण्यािाठी ही एक नो्ल एजन्िी आहे.
• CERT-In भाििीय इिंटिनेट ्ोमेन ी िुिक्षा ििंबिंिी ििंिक्षि मजबूि कििे.
• अलीक्ील मातहिी ििंत्रज्ञान (दुरूस्िी) कायदा, 2008 नुिाि CERT-In ला िायबि तिक्युरिटीच्या क्षेत्राि खालील
काये किण्यािाठी िाष्टरीय एजन्िी म्हिून नेमण्याि आले आहे.
1. ििंग्रह तवश्लेषि व िायबि घटनािंविील मातहिी ा प्रिाि.
2. िायबि िुिक्षा घटने ा अिंदाज आति ििककिा.
3. िायबि िुिक्षा घटना हािाळण्यािाठी आपतकालीन उपाय.
4. िायबि घटनेच्या प्रतििादा े िमन्वय.
5. मातहिी िुिक्षा पद्धिी, कायडपद्धिी, प्रतिबिंिक कृिी आति िायबि घटने ा अहवाल देिे ििंबिंिी मागडदशडक ितवे,
िल्लागाि, अिुितक्षििा नोट्ि आति श्वेिपतत्रके जािी कििे.
6. तवतहि केलेर्लया िायबि िुिक्षेििंबिंिी अशी इिि कायड.
मातहिी अतिकाि कायद्यािील अलीक्ील िुिाििा :
• 2023 : त्तजटल वैयस्क्तक ्ेटा ििंिक्षि कायदा 2023 च्या कलम 44 (3) ने RTI कायद्याच्या कलम 8 (1)(j)
अिंिगडि वैयस्क्तक मातहिीच्या प्रकटीकिि व अशा प्रकाशनाि पिवानगी देिािे पूवड स्थातपि अपवाद काढून टाकले
आहेि. \2019: मुख्य मातहिी आयुक्त (CIC) आति मातहिी आयुक्त (ICs) यािं ा बदललेला कायडकाळ आति
अटी.
****************
12. पुन्हा मिंजूि केलल
े ी तविेयके िाष्टरपिींक्े पाठवू नयेि: िवोच्च न्यायालया े तनदेश
• तवतिमिं्ळाने ििंमि केलेली आति पुन:स्वीकृिी केलेली तविेयके िाज्यपाल िाष्टरपिींच्या मिंजुिीिाठी पाठवू शकि नाही
अिा महत्त्वपूिड आदेश िवोच्च न्यायालयाने तदला आहे.
• ितमळना्ू ििकाि आति िाज्यपाल यािंच्याि अनेक मुद्द्ािंवरून वाद िुरू आहेि.
• तवतिमिं्ळाने मिंजूि केलेर्लया तविेयकािंवि िाज्यपाल िवी यािंनी स्वाक्षिी न कििा िी प्रलिंतबि ठेवली होिी.
• तयातविोिाि िाज्य ििकािने िवोच्च न्यायालयाि दाद मातगिली होिी.
• िवोच्च न्यायालयाने ख्िावर्लयावि िाज्यपालािंनी िी तविेयके ििकािक्े पिि पाठवली आति तवतिमिं्ळाने िी पुन्हा
मिंजूि करून िाज्यपालािंक्े पाठवली अििा िाज्यपालािंनी िी िाष्टरपिींक्े पाठवण्यािाठी िोखून ििली होिी.
न्यायालयीन तनिडय:
• िाज्यपालािंनी पतहर्लया वेळी ििंबिंतिि तविेयके िाष्टरपिींक्े पाठतवण्यािाठी िाखून ठेवायला हवी होिी.
• तयािंनी िी तविानिभेक्े पिि पाठवले अििील आति निंिि तविानिभेने िी पुन्हा मिंजूि करून िाज्यपालािंक्े
स्वाक्षिीिाठी पाठवले अििील िि िाज्यपाल िे िाष्टरपिींक्े पाठवू शकि नाही अिे ििन्यायािीश िंद्र ु् यािंनी
घटनेच्या अनुच्छेद 200 ा ििंदभड देि स्पष्ट केल.े
घटनातमक िििूद:
• कलम 200: तविेयकािंना अनुमिी
• जेव्हा एखादे तविेयक िाज्याच्या तविानिभेक्ून पारिि झालेले अिेल, तकिंवा तविानपरिषद अिलेर्लया िाज्याच्या
बाबिीि, िाज्याच्या तविानमिं्ळाच्या दोन्ही िभागृहािंक्ून पारिि झालेले अिेल िेव्हा, िे िाज्यपालाि िादि केले
जाईल आति िाज्यपाल, एकिि आपि तया तविेयकाि अनुमिी देिील तयाि अनुमिी देण्या े िोखून ठेवीि आहोि
तकिंवा िे तविेयक िाष्टरपिीच्या तव ािाथड िाखून ठेवीि आहोि अिे घोतषि किील.

• जि अथड तविेयक निेल िि िाज्य तवतिमिं्ळाच्या तव ािाथड पिि पाठवू शकिो; पििंिु िाज्य तवतिमिं्ळाने काही दुरुस्तया
करून तकिंवा न कििा तविेयक पिि ििंमि केले िि िाज्यपालाला तविेयकाला मान्यिा द्यावी लागिे.
• कलम 201: तव ािाथड िाखून ठेवलेली तविेयके.
• िाज्यपाल िाष्टरपिीच्या तव ािाथड तविेयक िाखून ठेवू शकिो. जि िाज्याच्या उच्च न्यायालया े स्थान िोक्याि आिािे
तविेयक अिेल िि िे तविेयक िाखून ठेविे तयाच्यावि बिंिनकािक अििे. या व्यतिरिक्त जि तविेयका े स्वरूप
खालील प्रकाि े अिेल िि िाज्यपाल िे िाखून ठेवू शकिो,
1. जि िे घटनेिील िििुदींच्या तवरुद्ध म्हिजे घटनाबाय स्वरूपा े अिेल.
2. िाज्य िोििाच्या मागडदशडक ित्त्वािंच्या तविोिी अिेल.
3. देशाच्या व्यापक तहिाच्या तविोिी अिेल
4. िाष्टराच्या दृष्टीने गिंभीि महत्त्वाच्या तवषयाबाबि अिेल.
5. घटनेच्या कलम 31 ए अिंिगडि मालमतिे े िक्तीने अतिग्रहि किण्याििंबिंिी अिेल.
• िाज्यपालाने िाष्टरपिीच्या तव ािाथड तविेयक िाखून ठेवर्लयानिंिि तविेयका ा कायदा बनण्याच्या प्रतक्रयेमध्ये तया ी
कोििीही भूतमका िाहि नाही.
• जि िाष्टरपिीने तविेयक गृहाच्या/गृहािंच्या पुनतवड ािाथड पिि पाठवले आति िे पिि ििंमि केले िि िे मान्यिेिाठी
िाष्टरपिीला िादि केले जािे.
• जि िाष्टरपिीने तयाला मान्यिा तदली िि िे कायदा बनिे, म्हिजे अशावेळी िाज्यपालाच्या मान्यिे ी आवश्यकिा
नििे.
****************
13. हरियािा ििकाि ा खाजगी क्षेत्रािील स्थातनक आिक्षिाबाबि ा कायदा अवैि
• हरियािािील मूळ ितहवाशािंना खािगी क्षेत्राि 75 टक्के आिक्षि देण्या ा ििकाि ा कायदा उच्च न्यायालयाने िद्
केला आहे.
• हरियािा ििकािने 2020 िाली याििंदभाडिील कायदा मिंजूि करून 2021 िाली तया ी अिंमलबजाविी िुरु केली होिी.
• यानुिाि मातिक 30 हजािािंपक्ष
े ा कमी पगाि अििाऱ्या कमड ाऱ्यािंिाठी स्थातनक नोकऱ्यािंमध्ये 75 टक्के आिक्षि देण्याि
आले होिे.
• यािाठी नागरिकािंना अतिवािा े प्रमािपत्र देिे आवश्यक होिे.
• ििकाि ा हा तनिडय ििंतविानािील मुलभूि हक्कािं े उल्लिंघन कििािा आहे, अशी यात का दाखल किण्याि आली.
• ििंतविानाने कलम 19 नुिाि देशािील नागरिकािंना कुठेही िाहण्या ा व िोजगािा ा अतिकाि तदला अिर्लया े या दाखल
यात के म्हटले होिे.
• यामुळे पिंजाब आति हरियािा उच्च न्यायालयाने ििकािला हा तनिडय मागे घेण्या े आदेश तदले आहेि.

िाज्यघटनेिील िोजगािाििंबििं ी मुलभूि हक्क:
कलम 16:
1. िाज्याच्या तनयिंत्रिाखालील कोितयाही पदाविील िेवायोजन तकिंवा तनयुक्ती याििंबिंिीच्या बाबींमध्ये िवड नागरिकािंि
िमान ििंिी अिेल.
2. कोििाही नागरिक केवळ िमड, विंश, जाि, तलिंग, कूळ, जन्मस्थान, तनवाि या तकिंवा यािंपैकी कोितयाही काििािंवरून
िाज्याच्या तनयिंत्रिाखालील कोििेही िेवायोजन तकिंवा पद यािंच्याकरििा अपात्र अििाि नाही, अथवा तयािंच्याबाबिीि
तयाला प्रतिकूल अिा भेदभाव केला जािाि नाही.
3. या अनुच्छेदािील कोितयाही गोष्टीमुळ,े एखादे िाज्य तकिंवा ििंघ िाज्यक्षेत्र यािंच्या शािनाच्या अथवा तयािील
कोितयाही स्थातनक तकिंवा अन्य प्रातिकििाच्या तनयिंत्रिाखालील एखाद्या वगाडच्या तकिंवा वगाांच्या पदाविील
िेवायोजन तकिंवा तनयुक्ती यािंच्याििंबिंिाि िाज्यािील तकिंवा ििंघ िाज्यक्षेत्रािील तनवािातवषयी एखादी आवश्यकिा
तवतहि कििािा कोििाही कायदा किण्याि ििंिदेला अतिकाि आहे.
घटनेिील अपवाद:
• कलम 16 (3): अतिवािावि आिारिि आिक्षि हे भाििीय िाज्यघटनेच्या कलम 16 (3) नुिाि आहे.
• हे स्थातनकािंना िोजगािाच्या ििंिी प्रदान कििे.
• कलम 14: भाििीय िाज्यघटनेच्या कलम 14 मध्ये नमूद केलेर्लया कायद्याच्या िमान ििंिक्षिाच्या अनुषिंगाने, स्थातनक
नोकऱ्यािंमिील आिक्षि िमाजाि िमानिेला प्रोतिाहन देिे व तवशेषि: िावडजतनक क्षेत्रािील नोकिीच्या ििंिी मयाडतदि
अिर्लयाने तनम्न स्ििाविील नोकऱ्यािंवि लक्ष केंतद्रि कििे.
• कलम 371 (D) आति (E): िावडजतनक नोकिी आति तशक्षि याबाबि िाज्यािील तवतवि भागािंिील जनिेला न्याय्य
ििंिी व िोयी उपलब्ि करून देण्यािाठी िाज्याच्या तवतवि भागािंि स्थातनक िेवािंि नोकिी पदे तनमाडि करून तया पदािंवि
थेट भििी किण्याि िाज्य ििकािला िाष्टरपिी िािंगू शकिो.
• खाजगी क्षेत्रािील स्थातनक आिक्षिाबाबि िमस्या:
• तवशेषि: उच्च कुशल मनुष्ट्यबळावि अवलिंबून अिलेर्लया ऑटो आति आयटीिािख्या क्षेत्रािंमध्ये स्थातनक नोकऱ्यािंच्या
आिक्षिामुळे ििंबिंतिि िाज्यािील देशािंिगडि आति बहुिाष्टरीय गुिंिविूकदाि बाहेि प्ू शकिाि.
• उदा., स्थातनक आिक्षि कायद्यामुळे 2022 मध्ये हरियािाच्या गुिंिविुकीि 30% घट झाली, ज्यामुळे नवीन
गुिंिविूक प्रकर्लपािंच्या बाबिीि िाज्याच्या क्रमवािीवि परििाम झाला.
• नोकऱ्यािंिील 75% आिक्षि हे 50% आिक्षि मयाडदेच्या पलीक्े आहे.
• िावडजतनक िोजगाि (तनवािा ी आवश्यकिा) अतितनयम, 1957 ने नोकिीिाठी अतिवाि हा तनकष िद् केला आहे.
मात्र आिंध्र प्रदेश, मतिपूि, तत्रपुिा आति तहमा ल प्रदेश ही िाज्ये यािाठी अपवाद आहेि.
• स्थातनक नोकऱ्यािंच्या आिक्षि िोििािंमुळे तवतवििेिील एकिेला िोका तनमाडि होिो.
• यामुळे कुशल कामगािािंच्या ििंख्येि घट होऊन आतथडक कायडक्षमिेवि तवपिीि परििाम होिो.
****************
14. तनव्िूक आयोगा ा तशक्षि मिंत्रालयाशी किाि

• तनव्िूक िाक्षििा वाढवण्यािाठी भाििीय तनव्िूक आयोगाने (ECI) तशक्षि मिंत्रालयाशी किाि केला आहे.
• िाजकुमाि िाव तनव्िूक आयोगा े नॅशनल आयकॉन आहेि. मुक्त आति तनष्ट्पक्ष वािावििाि तनव्िुका पाि
पा्ण्या ी जबाबदािी 'भाििीय तनव्िूक आयोग' पाि पा्िो.
उद्ेश:
• या िामिंजस्य किािा ा उद्ेश िवड शाळािंमिील इयतिा 6 वी िे 12 पयांिच्या अभ्यािक्रमाि मिदाि तशक्षि आति
तनव्िूक िाक्षििा एकतत्रि कििे हा आहे.
• ECI ा मुख्य उद्ेश शाळा आति महातवद्यालयािंमध्ये पद्धिशीि मिदाि तशक्षि आति तनव्िूक िहभागा ा तवस्िाि
कििे हा आहे.
भािि तनवाड न आयोग :
• स्थापना: 25 जानेवािी 1950
• िाज्यघटनेिील कलम 324 मध्ये ििंिद, िाज्य तवतिमिं्ळे, भाििा े िाष्टरपिी, उपिाष्टरपिी यािंच्या तनव्िुकीवि
देखिेख, मागडदशडन आति तनयिंत्रि किण्या े काम तनव्िूक आयोग कििो.
• मुख्य तनव्िूक आयुक्त: िाजीव कुमाि (25 वे)
• पतहर्लया मतहला मुख्य तनव्िूक आयुक्त: व्ही. एि. िमादेवी
• पतहले मुख्य तनव्िूक आयुक्त: िुकुमाि िेन
• पतहर्लयािंदा तत्रिदस्यीय झालेला आयोग: 1989 (मुख्य तनव्िूक आयुक्त: आि. व्ही. एि. पेिी िस्त्री; इिि दोन
तनव्िूक आयुक्त: एि. एि. िन्या, व्ही. एि. िैगल) दुिऱ्यािंदा तत्रिदस्यीय झालेला आयोग: 1993 (मुख्य
तनव्िूक आयुक्त: टी. एन. शेषन; इिि दोन तनव्िूक आयुक्त: एम. एि. गील, ्ी. व्ही. जी. कृष्ट्िमूिी)
****************
15. देशािील पतहले दतलि मुख्य मातहिी आयुक्त: तहिालाल िमरिया
• केंद्रीय मातहिी आयुक्त म्हिून तहिालाल िमरिया यािं ी तनव् किण्याि आली आहे.
• िे देशािील पतहले दतलि मुख्य मातहिी आयुक्त बनले आहेि.
• ििे आनिंदी िामतलिंगम आति तवनोद कुमाि तिवािी यािंना नवीन मातहिी आयुक्त म्हिून पदभाि स्वीकािला आहे.
• वाय. के. तिन्हा यािं ा कायडकाळ 3 ऑक्टोबिला पूिड झार्लयानिंिि मुख्य मातहिी आयुक्त हे पद रिक्त झाले होिे.
• िाष्टरपिी द्रौपदी मुमूड यािंनी मातहिी आयुक्त हीिालाल िमरिया यािंना मुख्य मातहिी आयुक्त म्हिून शपथ तदली.
तहिालाल िमरिया:
• िमरिया हे 7 नोव्हेंबि 2020 पािून मातहिी आयुक्त म्हिून कायडिि होिे.
• तहिालाल िमरिया यािं ा जन्म 14 िप्टेंबि 1960 िोजी िाजस्थानमिील भििपूिजवळील एका छोया ्ोंगिाळ गावाि
झाला.

• िे 1985 च्या बॅ े िनदी अतिकािी आहेि.

• आिापयांि तयािंनी कामगाि आति िोजगाि मिंत्रालयाि ित व आति अतिरिक्त ित व पदावि काम केले आहे.
• िमरिया यािंनी आिंध्र प्रदेशािील गुिंटूिमिील तजर्लहातिकािी आति तजर्लहा दिं्ातिकािी म्हिून कायडिि होिे.
केंद्रीय मातहिी आयोग:
• स्थापना: मातहिी अतिकाि कायदा, 2005 च्या प्रकिि 3 मिील कलम 12 नुिाि
• िदस्य: एक मुख्य मातहिी आयुक्त; आति आवश्यक वाटिील तयाप्रमािे दहा पेक्षा अतिक नििील इिके केंद्रीय
मातहिी आयुक्त.
• मुख्य मातहिी आयुक्ता ी व मातहिी आयुक्तािं ी तनयुक्ती: िाष्टरपिी (तनव् ितमिीच्या तशफािशीनुिाि)
तनव् ितमिी:
1. प्रिानमिंत्री (ितमिी ी अध्यक्ष)
2. लोकिभेिील तविोिी पक्षनेिा
3. प्रिानमिंत्रींनी नामतनदेतशि केलेला एक केंद्रीय कॅतबनेट मिंत्री.
• पदाविी: RTI तनयम, 2019 नुिाि मुख्य मातहिी आयुक्त आति मातहिी आयुक्त िीन वषाांच्या कालाविीिाठी पदावि
िाहिील.
• मुख्य मातहिी आयुक्त पुनतनडयुक्तीिाठी पात्र नाही.
****************
16. अतभनेिा िाजकुमाि िाव या ी भाििीय तनव्िूक आयोगा ा नॅशनल आयकॉन म्हिून तनव्
• भाििीय तनव्िूक आयोगाने अतभनेिा िाजकुमाि िाव ी नॅशनल
आयकॉन म्हिून तनयुक्ती किण्या ा तनिडय घेिला आहे.
• 26 ऑक्टोंबि 2023 िोजी िाजकुमाि िाव ी भाििीय तनव्िूक
आयोगाच्या नॅशनल आयकॉन म्हिून तनयुक्ती किण्याि आली.
नॅशनल आयकॉन ी तनयुक्ती का केली जािे?
• नॅशनल आयकॉन मिदािािंना मिदानाबाबि जागरूक कििाि. तयािंच्या
िािंगण्यावरुन जास्िीि जास्ि नागरिक मिदान कििाि.
• िाजकुमाि िावच्या आिी ऑगस्ट मतहन्याि तनव्िूक आयोगाने भाििा ा माजी तक्रकेटपटू भाििितन ित न िें्लकिला
आपला नॅशनल आयकॉन बनवलिं होििं.
• भाििाि पुढील वषी लोकिभेच्या तनव्िुका पाि प्िाि आहेि. अतिकातिक लोकािंनी मिदानाि िहभागी व्हाविं
अशी तनव्िूक आयोगा ी इच्छा आहे.

• िरुि मिं्ळींवि तयािं ा फोकि आहे. तयामुळे आिा नॅशनल आयकॉन म्हिून िाजकुमाि िाव ी नेमिूक किण्याि आली
आहे.
• तनव्िूक आयोग एखाद्या व्यक्ती ी आपला िाष्टरीय आयकॉन म्हिून तनयुक्ती कििाि िेव्हा तया िेतलतब्रटीला
तनव्िूक आयोगािोबि िामिंजस्य किािावि स्वाक्षिी किावी लागिे.
• हा किाि िीन वषाांिाठी ा अििो. तनयुक्ती किण्याि आलेर्लया िेतलतब्रटीला जातहिािींद्वािे, िििं तयािंच्या िोशल
मीत्या प्लॅटफॉमडद्वािे तकिंवा इिि कायडक्रमािंद्वािे लोकािंना मिदानातवषयी जागरुक किाविं लागििं.
****************
17. तबहाि ििकाि ी जातिय जनगिना
• तबहाि ििकािने 2 ऑक्टोबि 2023 िोजी जािीतनहाय गिने ी आक्ेवािी जाहीि केली आहे.
• देशाि प्रथम एखाद्या िाज्याक्ून अशी जाितनहाय जनगिना जाहीि केली आहे.
तबहाि ििकाि ी जातिय जनगिना:
• या आक्ेवािीनुिाि िध्या तबहाि िाज्याि एकूि 13,07,25,310 लोक िाहिाि.
1. जनगिना प्रतक्रया:
• दोन टप्प्यािंमध्ये ही जनगिना केली गेली.
• पतहर्लया टप्प्याि 7 जानेवािी 2023 िे 31 जानेवािी 2023 पयांि िाज्यािील घिािंना क्रमािंक देण्याि आले आति
कुटिंबप्रमुखािं ी नावे तयामध्ये नोंदवली गेली.
• जािीय जनगिने ा दुििा टप्पा 15 एतप्रलपािून िुरू होिाि होिा आति 15 मे िोजी ििंपिाि होिा, पििंिु मेच्या पतहर्लया
आठवड्याि पाटिा उच्च न्यायालयाने तयावि बिंदी घािली होिी.
• यानिंिि ही बिंदी उठली व निंिि िवोच्च न्यायालयाने यावि स्थतगिी देण्याि नकाि तदला आति अखेि ही जनगिना 25
ऑगस्टला पूिड झाली.
2. जािीतनहाय लोकििंख्या:
• तबहािच्या लोकििंख्येि िगळ्याि जास्ि तहस्िा हा अतिमागाि वगाडिील लोकािं ा आहे.
1.अतिमागािवगड: 36%
2.इिि मागाि वगड: 27.12%
3.अनुिूत ि जाति: 16.65%
4.अनुिूत ि जमािी: 1.68%
5..िविड जािीिील 15.5%
• तबहािमिील यादव, कुमी व मुिहि या उपजािीं ी लोकििंख्ये े प्रमाि अनुक्रमे 14 %, 2.87 % आति 40 % अिे
आहे.
• तबहािच्या भूतमहीनािं ी लोकििंख्या 2.86 टक्के आहे.
• थो्क्याि तबहािमध्ये िुमािे 63% लोक हे ओबीिी प्रवगाडिले आहेि.

3. िमडतनहाय लोकििंख्या:
1. तहिंदू: 82%
2. मुस्स्लम: 17.7%
3. स्िश् न: 0.05%,
4. बौद्ध: 0.08%
5. शीख: 0.011%
6. जैन - 0.0096 %
7. इिि िमड - 0.1274 टक्के
8. कोितयाही िमाड े पालन किि नाहीि: 0.0016%
भािि आति जातिय जनगिना:
• स्वाििंत्रयप्राप्तीनिंिि 1951 िे 2011 दिम्यान जेवढ्या जनगिना झार्लया, तयािंि अनुिूत ि जािी आति जमािी ी
आक्ेवािी जाहीि किण्याि आली, पि इिि जािीं ी मोजिी झालेली नाही.
• ितपूवी 1931 पयांि जािीतनहाय जनगिना होि होिी.
• िथातप, 1941 मध्ये जािीतनहाय जनगिना केली गेली, मात्र तया ी आक्ेवािी जाहीि किण्याि आली नाही.
• जािीतनहाय जनगिना न झार्लयामुळे आिापयांि लोकििंख्येमिील ओबीिीं े नेमके प्रमाि तकिी या ा तनस्श् ि आक्ा
उपलब्ि नाही.
• मिं्ल आयोगाने देशाि ओबीिीं ी ििंख्या 52% टक्के अिर्लया े म्हटले होिे.
• 2010 िाली ितकालीन कायदे मिंत्री वीिप्पा मोईली यािंनी पिंिप्रिान मनमोहन तििंह यािंना पत्र तलहून 2011 च्या जनगिनेि
जािी आति िमाजा ी मोजिी किण्या ी मागिी केली होिी.
िामातजक-आतथडक जािीतनहाय जनगिना (SECC):
• ििंयुक्त पुिोगामी आघा्ी-२ (UPA- 2009-14) ििकािने 4,893 कोटींच्या तनिी ी िििूद किि केंद्रीय
ग्रामतवकाि मिंत्रालयाच्या अिंिगडि ग्रामीि भाग आति गृहतनमाडि आति शहिी गरिबी तनमूडलन मिंत्रालयाच्या िफे शहिी
भागाि िामातजक-आतथडक जािीतनहाय जनगिना (SECC) केली होिी.
• 2016 मध्ये दोन्ही मिंत्रालयािंनी जािी ी मातहिी वगळून तया जािींच्या िामातजक आति आतथडक पाहिीच्या
आक्ेवािीिह अहवाल िादि केला.
• हा कच्चा ्ेटा िामातजक न्याय आति िबलीकिि मिंत्रालयाक्े हस्िािंििीि किण्याि आला.
• तयानिंिि मिंत्रालयाने नीति आयोगा े माजी उपाध्यक्ष अितविंद पिंगारिया यािंच्या नेिृतवाखाली िज्ज्ञ गटा ी स्थापना करून
या ्ेटामिील मातहिी े वगीकिि किण्या े काम तदले.
• 31 ऑगस्ट 2015 िोजी ग्रामीि तवकाि मिंत्रालयाच्या ििंिदीय ितमिीने िदि ्ेटा लोकिभा अध्यक्षािंक्े िुपूदड केला.
• ज्यामध्ये 98.87 टक्के व्यक्तीं ी जाि आति िमाडच्या मातहिीबद्ल ी आक्ेवािी त्रुटीमुक्त अिर्लया े नोंदतवण्याि
आले आहे.
****************

18. महािाष्टर लोकिेवा आयोगाच्या अध्यक्षपदी िजनीश िेठ यािं ी तनयुक्ती

• िजनीश िेठ हे महािाष्टरा े पोलीि महाििं ालक (DGP) म्हिून कायडिि होिे.
• िजनीश िेठ हे 1988 या बॅ े IPS अतिकािी आहेि.
• 26/11 च्या हर्लर्लयानिंिि स्थापन किण्याि आलेर्लया फोिड वन या दला े प्रमुख म्हिून तयािंनी काम पातहले आहे.
िाज्य लोकिेवा आयोग :
• भाििीय िाज्यघटनेच्या कलम 315 मध्ये िाज्य लोकिेवा आयोगा ी िििूद किण्याि आली आहे.
• िाज्य लोकिेवा आयोगा े अध्यक्ष व िदस्य यािं ी नेमिूक िाज्यपालािंद्वािे केली जािे.
• तयािं ा पदाविी 6 वषड तकिंवा वया ी 62 वषड (यापैकी जे अगोदि पूिड होईल) िो अििो.
• िाज्य लोकिेवा आयोगा े अध्यक्ष आति िदस्य यािं ी नेमिूक जिी िाज्यपाल किि अिले ििी तयािंना पदावरून दूि
किण्या ा अतिकाि िाष्टरपिींना आहे.
****************
19. एन. शािंि कुमाि यािं ी प्रेि टरस्ट ऑफ इिंत्याच्या अध्यक्षपदी तनयुक्ती
• के. एन. शािंि कुमाि आति महेंद्र मोहन गुप्ता या तम्ीया क्षेत्रािील प्रतिद्ध व्यक्तीं ी प्रेि
टरस्ट ऑफ इिंत्या े अनुक्रमे अध्यक्ष आति उपाध्यक्ष म्हिून तनव् झाली आहे.
• बिंगळरू स्स्थि 'दी तप्रिंटिड (म्हैिूि) प्रायव्हेट तलतमटे्' े वरिि ििंपादक आति फोटो पत्रकाि
शािंि कुमाि आति जागिि िमूहा े अध्यक्ष आति व्यवस्थापकीय ििंपादक गुप्ता यािं ी PTI
च्या 65 व्या वातषडक िवडिािािि िभेनिंिि झालेर्लया पीटीआय बो्ाडच्या बैठकीि एकमिाने
तनव् किण्याि आली.
के. एन. शािंि कुमाि:
• शािंि कुमाि यािंनी अग्रगण्य कन्न् दैतनक "प्रजावानी" े ििंपादक "दी तप्रिंटिड" े ििं ालक, "्ेक्कन हेिार्ल्",
"प्रजावानी", "िुिा" आति "मयुिा" प्रकाशनािं े प्रकाशक म्हिून भुतमका बजावली आहे.
• तयािंनी यापूवी ऑत्ट ब्युिो ऑफ िक्युडलेशन (ABC) े अध्यक्ष म्हिून काम केले आहे.
• दोन दशकािंहून अतिक काळ इिंत्यन न्यूजपेपि िोिायटी (INS) च्या कायडकािी ितमिी े िे िदस्य आहेि.
• पीटीआय बो्ाड े अध्यक्ष म्हिून श्री शािंिकुमाि यािं ी ही दुििी वेळ आहे.
• प्रथमिेः 2013 िे 2014 मध्ये पीटीआय बो्ाड े अध्यक्ष म्हिून तयािं ी तनयुक्ती किण्याि आली होिी.
• तयािंना फोटोग्राफीमध्ये तवशेषि: स्पोट्िड फोटोग्राफीमध्ये उतिुकिा आहे.
• फोटो-जनाडतलस्ट म्हिून तयािंनी गेर्लया िाि ऑतलस्म्पक खेळािं े कव्हिेज केले आहे.
प्रेि टरस्ट ऑफ इिंत्या (PTI) ा इतिहाि:
• भाििाि वृतिििंस्था िुरु किण्या ी कर्लपना िवडप्रथम केशव िंद्र िॉय यािंना िु वली.
• उषानाथ िेन यािंच्या िाहाय्याने तयािंनी 1910 िाली ‘अिोतशएटे् प्रेि ऑफ इिंत्या’्‌ही वृतिििंस्था स्थापन केली.
• 1919 िाली इिंग्लिं्च्या 'िॉयटि’्‌या वृतिपत्र ििंस्थेने API आपर्लया अतिपतयाखाली घेिली.
• िॉयटि’्‌या वृतिपत्र ििंस्थेशी किाि करुन ‘प्रेि टरस्ट ऑफ इिंत्या’्‌या ििकािी ििंस्थेने 1 फेब्रुवािी 1949 िोजी API
वृतिििंस्था ालवायला घेिली.
• PTI ही कोिा एका व्यक्तीच्या तकिंवा ििकािच्या मालकी ी वृतिििंस्था नाही, िि भाििािील वृतिपत्र ििंपादक आति
मालक यािंच्या ििं ालक मिं्ळाने ालतवलेली िहकािी ििंस्था आहे.
• एपीआयच्या
्‌ हस्िािंिििािाठी ‘िॉयटि’शी बोलिी किण्याि कस्िुिी श्रीतनवािन यािंनी पुढाकाि घेिला होिा म्हिून
पीटीआय्‌ े पतहले अध्यक्ष म्हिून तयािं ी तनयुक्ती किण्याि आली.
• ही ििंस्था देशािील आति आतशया खिं्ािील अग्रिी वृतिििंस्था मानली जािे.
• देशाि जवळजवळ िवड तजर्लयािंच्या तठकािी पीटीआय्‌ े प्रतितनिी/वािाडहि तनयुक्त किण्याि आले आहेि. पिदेशािंिही
पीटीआयने स्विेः े जाळे उभािले आहे.
• दूिमुद्रक िेवे े देशािील िवाांि मोठे जाळे उभािण्या े श्रेय पीटीआयक्े
्‌ जािे.
****************
20. प्रस्िावनेिील 'िमाजवादी' व 'िमडतनिपेक्ष' या शब्दािंवरून ििंिदेि वाद
• नव्या ििंिद भवनाि 19 िप्टेंबि 2023 पािून कामकाजाला िुरुवाि झाली, यावेळी िवड खािदािािंना ििंतविानाच्या
प्रिीं े वाटप किण्याि आले.
• मात्र, आिा यावरुन नवा वाद तनमाडि झाला आहे.
• लोकिभेिील काँग्रेि नेिे अिीि ििंजन ौििी यािंनी ििंतविानाच्या नवीन प्रिीच्या प्रस्िावनेि 'िमाजवादी' व
'िमडतनिपेक्ष' (Socialist and Secular) हे शब्द निर्लया ा दावा केला आहे.
• िाज्यघटनेच्या इिंग्रजी प्रिीमध्ये हा प्रकाि झार्लया ा आिोप तयािंनी केला, िि िाज्यघटनेच्या तहिंदी भाषेिील प्रिीमध्ये
िमडतनिपेक्ष आति िमाजवादी हे शब्द जैिे थे अिर्लया े तयािंनी िािंतगिले.
ििंबतिं िि मातहिी :
• 'िमाजवादी' व 'िमडतनिपेक्ष' हे दोन्ही शब्द घटनातनतमडिीवेळी उद्ेतशकेि नव्हिे.
• 1976 िाली ितकालीन पिंिप्रिान इिंतदिा गािंिी यािंनी आिीबािी लादर्लयानिंिि 42 वी घटनादुरुस्िी करून हे दोन शब्द
प्रस्िातवके े भाग झाले.
ििंतविाना ी प्रस्िावना:
• प्रतयेक देशाच्या िाज्यघटने े एक ितवज्ञान अििे.
• ििंतविानािील उद्ेतशके ी ििंकर्लपना अमेरिकेच्या िाज्यघटनेपािून घेण्याि आली अिून या ी भाषा ऑस्टरेतलयन
ििंतविानाच्या प्रस्िावनेिून घेण्याि आली आहे.
• भाििीय ििंतविानािील उद्ेतशका ही पिंत्ि नेहरूिंनी ििंतविान िभेि मािं्लेर्लया उस्द्ष्ट ठिावावि आिारिि आहे.

• 22 जानेवािी 1947 िोजी ििंतविान िभेने स्वीकािलेर्लया उद्ेतशकेमध्ये िाज्यघटनेिील ित्त्वज्ञाना ा िाि देण्याि आला
आहे.
• ििंतविाना ा थो्क्याि परि य आति तयािील मुलभूि ित्त्वे आति उस्द्ष्टािं ी मातहिी उद्ेतशका अथाडि प्रस्िावनेिून
तमळिे.
• िमाजवाद’्‌आति ‘िमडतनिपेक्ष’्‌हे शब्द किी आले?
1. िमाजवादी:
• िमाजवाद हे भाििीय िाज्या े ध्येय आति ित्त्वज्ञान आहे, हे अिोिेस्खि किण्यािाठी इिंतदिा गािंिी यािंनी आिीबािी
लागू केर्लयानिंिि हा शब्द ििंतविानाच्या प्रस्िावनेि टाकला.
• भाििाने ज्या िमाजवादा ी कर्लपना मािं्ली, िो तयावेळच्या िोस्व्हएि युतनयन तकिंवा ीनच्या िमाजवादािािखा
नव्हिा.
• या दोन्ही िाष्टरािंिािखे भाििाने िवड उतपादन िािनािंवि िाष्टरीयीकिि लादले नाही.
• िवड क्षेत्रािं े िाष्टरीयीकिि कििे हा भाििीय िमाजवादा ा उद्ेश नाही.
• भाििीय िमाजवाद हा इििािंपािून वेगळा अिून या अिंिगडि फक्त गिज अिेल तया क्षेत्रािं े िाष्टरीयीकिि केले जािे.
2. िमडतनिपेक्ष:
• िमाजवाद शब्दाप्रमािे ‘िमडतनिपेक्ष’्‌या शब्दा ा िमावेशही मूळ उद्ेतशकेि नव्हिा.
• भाििाि वेगवेगळ्या िमाड े लोक िाहि अिून िे अनेक िातमडक श्रद्धा जपिाि आति तया वेळी तयािंच्याि एकिा
आति बिंिुिाही तटकून आहे.
• िाज्यघटनेच्या प्रस्िावनेि ‘िमडतनिपेक्षिा’्‌शब्द िमातवष्ट करून िवड िमाांना िमान न्याय हे उस्द्ष्ट िाध्य किण्या ा
प्रयतन केला गेला.
• िमडतनिपेक्ष या शब्दा ा अथड अिा की, िाज्य िवड िमाां े िमान िक्षि कििे, िवड िमाडप्रिी िटस्थिा आति
तनेःपक्षपािीपिा िाखिे आति कोितयाही एका िमाडला िाज्य िमड मानि नाही.
• या तठकािी भाििीय िाज्यघटनेिील िमडतनिपेक्षिा हा िातमडक भावने ा प्रश्न निून कायद्या ा प्रश्न आहे, अिे िूत ि
किण्याि आलेले आहे.
• भाििा े िमडतनिपेक्ष स्वरुप िाज्यघटनेच्या अनुच्छेद 25 िे 28 या कलमािंद्वािे िुितक्षि किण्याि आले आहे.
42 व्या घटनादुरुस्िीआिी िमडतनिपेक्षिा घटने ा भाग होिा?
• िाज्यघटनेच्या प्रस्िावनेि िमडतनिपेक्षिा हा शब्द निला, ििी घटनेच्या ित्त्वज्ञाना ा िो एक भाग होिा.
• िाज्यघटनेच्या तनमाडतयािंनी घटनेिील िमडतनिपेक्षिे े ित्त्वज्ञान पुढे नेण्यािाठी आति तया ा प्रिाि किण्यािाठी अनुच्छेद
25, 26 आति 27 ी ि ना केली.
• 42 व्या घटनादुरुस्िीमुळे िमडतनिपेक्ष हा शब्द औप ारिकपिे प्रस्िावनेि िमातवष्ट किण्याि आला.
• ििंतविान िभेिही या शब्दािं ा प्रस्िावनेि िमावेश किण्याबाबि ाड झाली होिी आति तयानिंिि हे शब्द िमातवष्ट न
किण्या ा तनिडय घेण्याि आला होिा.
• ििंतविान िभे े िदस्य के. टी. शाह आति ब्रजेश्वि प्रिाद यािंनी हे शब्द प्रस्िावनेि जो्ण्या ी मागिी केली होिी.

21. मिदािािंना तनव्िुकीबद्ल जागृि किण्यािाठी कॉतमक पुस्िका े प्रकाशन

• ा ा ौििी त त्रकथािं ी प्र िं् लोकतप्रयिा पाहिा, एक अनोखा उपक्रम म्हिून, " ा ा ौििी औि ुनवी दिंगल"
या त त्रकथा पुस्िका े नवी तदल्लीिील ‘तनवाड न िदन’्‌येथे मुख्य तनव्िूक आयुक्त िाजीव कुमाि ििे तनव्िूक
आयुक्त अनुप िंद्र पािं्े आति अरुि गोयल यािंच्या हस्िे प्रकाशन किण्याि आले.
महतवाच्या बाबी:
• हा कॉतमक्ि ा अिंक भाििीय तनव्िूक आयोग आति प्राि कॉतमक्ि यािं ा ििंयुक्त उपक्रम आहे.
• िरुिािंना लोकशाहीच्या उतिवाि मिदाि यादीि नावनोंदिी किण्यािाठी आति मिदान प्रतक्रयेि िहभागी होण्यािाठी
प्रेििा देण्याच्या उद्ेशाने या उपक्रमा ी ि ना किण्याि आली आहे.
• याि प्रतिद्ध व्यिंगत त्रकाि तदविंगि प्राि कुमाि शमाड यािंनी िाकािलेर्लया ा ा ौििी, िाबू, तबल्लू या लोकतप्रय व्यिंग
व्यस्क्तिेखािं ा िमावेश आहे.
• हे व्यिंगत त्र पुस्िक एक बहुआयामी िािन म्हिून काम किि मिदाि जागृिीच्या तवतवि गिंभीि पैलूिंवि भाष्ट्य किेल.
• आगामी तनव्िुकािंमध्ये िरुिािं ा ितक्रय िहभाग िुतनस्श् ि करून, िरुि पात्र मिदािािंना स्विेः ी नाव नोंदिी
किण्यािाठी प्रोतिातहि कििे हे या उपक्रमा े प्राथतमक लक्ष््‌य आहे.
• हे व्यिंगत त्र पुस्िक छापील आति त्तजटल दोन्ही स्वरूपािंमध्ये उपलब्ि अिून िवड व्यािपीठािंवि या ी उपलब्ििा
िुतनस्श् ि किण्याि आली आहे.
• याव्यतिरिक्त, भतवष्ट्यािील मिदािािंना तनव्िुकीबद्ल तशतक्षि करून युवकािंना प्रेििा देण्यािाठी या कॉतमक अिंकाच्या
मोफि प्रिी शाळािंमध्ये तविरिि केर्लया जािाि आहेि.
****************
22. मतहला आिक्षि तविेयक, 2023
• केंद्रीय कायदा मिंत्री अजुडन िाम मेघवाल यािंनी 19 िप्टेंबि 2023 िोजी लोकिभेि मतहला आिक्षि तविेयक मािं्ले.
• तयापूवी पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी मतहला आिक्षि तविेयका े नाव 'नािी शक्ती विंदन तविेयक' अिे जाहीि केल.े
कायदा झार्लयानिंिि काय बदल होईल?
• लोकिभेिील मतहला खािदािािं ी ििंख्या 181 पयांि वाढिाि आहे.
• मतहला आिक्षिा ा कालाविी 15 वषे अिेल
• या तविेयकानुिाि अनुिूत ि जािी-जमािींिाठी िाखीव अिलेर्लया जागािंपैकी केवळ 33 टक्के आिक्षि उपलब्ि
अिेल.
• तया बिोबि अनुिूत ि जािी-जमािींिाठी 33 टक्के जागािं े आिक्षि तयािंच्या िमाजािील मतहलािंिाठी अिेल.
• या तविेयकाि ओबीिी वगाडिाठी आिक्षिा ी िििूद नाही.
भाििािील मतहला आिक्षिा े मूळ:
• भाििािील मतहला आिक्षिा े मूळ 1955 िाली ििकािने तनयुक्त केलेर्लया ितमिीच्या तशफािशीमध्ये आढळिे.
• या ितमिीने लोकिभा आति िाज्य तविानिभेिील 10% जागा मतहलािंिाठी िाखीव ठेवर्लया पातहजेि अशी तशफािि
केली होिी.
• िथातप, 1980 च्या दशकापयांि मतहला आिक्षिाच्या मागिीने जोि पक्ला नव्हिा.
• मतहलािंिाठी िाष्टरीय दृष्टीकोन योजना (1988) ने तशफािि केली आहे की िवड तनव्ून आलेर्लया ििंस्थािंमध्ये 30%
जागा मतहलािंिाठी िाखीव अिाव्याि.
मतहला आिक्षि तविेयका ा प्रवाि:
• ए ्ी देवेगौ्ा यािंच्या नेिृतवाखालील ििकािच्या काळाि 1996 मध्ये लोकिभेि पतहर्लयािंदा मतहला आिक्षि
तविेयक मािं्ले गेले होिे.
• िे ििंयुक्त ििंिदीय ितमिीक्े पाठवले गेल.े त्िेंबि 1996 मध्ये ितमिीने अहवाल िादि केला. पि, लोकिभा भिंग
झाली.
• 1998 मध्ये अटलतबहािी वाजपेयी यािंच्या काळाि हे तविेयक लोकिभेि पुन्हा मािं्ले. पातठिंबा न तमळार्लयाने िे िद्
झाले.
• 1999, 2002, 2003 मध्येही हे तविेयक मािं्ले गेल.े
• काँग्रेि, भाजप व ्ाव्या पक्षािं ा पातठिंबा तमळूनही तविेयक ििंमि होऊ शकले नाही.
• 2008 मध्ये मनमोहन तििंग यािंच्या काळाि हे तविेयक िाज्यिभेि मािं्ले गेले व िे 2010 मध्ये मिंजूि झाले. पि, िे
लोकिभेि ेला आले नाही.
तविेयकाच्या बाजूने आति तविोिाि युस्क्तवाद:
1. तविेयका े िमथडन कििािे युस्क्तवाद:
• मतहलािं ा ितक्रय िाजकीय िहभाग हा तयािंना होि अिलेर्लया अतया ाि, भेदभाव आति अिमानिेतवरुद्धच्या लढ्याि
आति लैंतगक िमानिेला प्रोतिाहन देण्यािाठी महत्त्वपूिड आहे.
• मानवी तवकाि तनदेशकािंच्या तदशेने शाश्वि प्रगिी मतहलािंच्या िाजकीय िहभागावि मोठ्या प्रमािावि अवलिंबून अििे.
• प्रातितनतिक आति कायाडतमक लोकशाहीिाठी िमाजािील िवड घटकािं ा िाजकीय िहभाग आवश्यक अििो.
• मतहलािं ा िाजकीय िहभाग तयािंना िवडिमावेशक िाष्टरीय तवकािाक्े नेिािा अतिक िमान आति ािंगला िमाज
तनमाडि किण्यािाठी कायड किण्याि प्रेरिि करू शकिो.
• तलिंगभेद दूि कििे आति भाििीय ििंतविानाच्या प्रस्िावनेि नमूद केर्लयाप्रमािे मतहलािं े िक्षमीकिि कििे, हक्क आति
स्वाििंत्रयािंच्या िमानिेला प्रोतिाहन देण्यािाठी अतवभाज्य आहे.
2. तविेयकातवरुद्ध युस्क्तवाद:
• यामुळे मतहलािं ी अिमान स्स्थिी कायम िाहील कािि िे गुिवतिेवि स्पिाड किि अिर्लया े िमजले जािाि नाही.
• आिक्षिामुळे केवळ तवशेषातिकािप्राप्त मतहलािंना फायदा होऊ शकिो, ज्यामुळे उपेतक्षि आति विंत ि गटािंिाठी
परिस्स्थिी आिखी तबघ्ू शकिे.

• प्रतयेक तनव्िुकीि आितक्षि मिदािििंघ तफिवर्लयामुळे खािदािाि तयािंच्या मिदािििंघािाठी काम किण्या े प्रोतिाहन
कमी होऊ शकिे, कािि िे तया मिदािििंघािून पुन्हा तनव्िूक घेण्याि अपात्र होऊ शकिाि.
• आिक्षिामुळे "प्रॉक्िी ििंस्कृिी" तकिंवा अशी परिस्स्थिी उद्भवू शकिे तजथे तनव्ून आलेर्लया मतहलािंना वास्ितवक
शक्ती नििे आति िे पुरुष तनिडयकतयाांच्या विीने कायड कििाि.
तविेयकािील प्रमुख िििुदी:
• मतहला आिक्षि तविेयकाि लोकिभा आति िाज्य तविानिभेच्या 33% जागा मतहलािंिाठी िाखीव ठेवण्या ा प्रस्िाव
आहे.
• SC/ST िाठी िाखीव अिलेर्लया एकूि जागािंपैकी एक िृिीयािंश जागा तया गटािील मतहलािंिाठी लोकिभा आति
िाज्य तविानिभेि िाखीव अििील.
• िाखीव जागा िाज्य तकिंवा केंद्रशातिि प्रदेशािील वेगवेगळ्या मिदािििंघाि िोटेशनद्वािे तदर्लया जाऊ शकिाि.
मतहला आिक्षि तविेयका ी गिज :
मतहला प्रतितनतितव:
• िध्या लोकिभेच्या फक्त 14 टक्के (एकूि 78 जागा) खािदाि मतहला आहेि.
• िाज्यिभेि मतहलािं ी ििंख्या अिंदाजे 11 टक्के आहे.
जागतिक िुलना:
• पतहर्लया लोकिभेपािून मतहला खािदािािंच्या ििंख्येि लक्षिीय वाढ झाली अिली, ििी इिि देशािंच्या िुलनेि िी खूप
कमी आहे.
• PRD च्या आक्ेवािीनुिाि, िवािं्ा (61 टक्के), दतक्षि आतफ्रका (43 टक्के) आति अगदी बािंगलादेश (21 टक्के)
या बाबिीि भाििापेक्षा पुढे आहेि.
• आिंिि-ििंिदीय ििंघाच्या अहवालानुिाि ििंिदेि मतहलािंच्या प्रतितनिीतवाि भािि 193 देशािंपैकी 144 व्या क्रमािंकावि
आहे.
• लैंतगक दिी कमी किण्या ी गिज:
• तवतवि आिंिििाष्टरीय अहवालािंनुिाि, भाििािील तवकािाला तलिंगभेदा ी व्याप्ती आति पाििंपारिकपिे पुरुषप्रिान ििंस्था
आति िामातजक स्ििािंमध्ये मयाडतदि मतहलािंच्या िहभागामुळे गिंभीिपिे बािा येि आहे.
िकािातमक परििाम:
• हावड्ड केने्ी शाळेच्या 2010 च्या अभ्यािािून अिे तदिून आले आहे की, ग्राम पिं ायिीमध्ये मतहलािंच्या
प्रतितनतितवामुळे तपण्या े पािी, पायाभूि िुतविा, स्वच्छिा आति िस्िे यािंिािख्या िमस्यािंबद्ल मतहलािं ा िहभाग
आति प्रतििाद वाढला आहे.
भाििीय ििंतविानािील मतहलािंच्या िाजकीय िक्षमीकििािाठीच्या िििुदी:
1. कलम 15 (3): मतहलािं ी िामातजक-िाजकीय उन्निी िुितक्षि किण्यािाठी िाज्याला "तवशेष िििुदी" तकिंवा कायदा
किण्या ा अतिकाि आहे.
2. कलम 325: कोििीही व्यक्ती िमड, विंश, जाि तकिंवा तलिंग या आिािावि तवशेष मिदाि यादीि िमातवष्ट होण्यािाठी
अपात्र तकिंवा दावा करू शकि नाही'.
3. स्स्त्रयािंना पुरुषािंच्या बिोबिीने आतथडक, िामातजक, िािंस्कृतिक आति िाजकीय अतिकाि उपभोगण्या ा अतिकाि देिे.
****************

23. तफर्लम अँ् टेतलस्व्हजन इतन्स्टयूट ऑफ इिंत्याच्या (एफटीआयआय) अध्यक्षपदी अतभनेिा आि. मािवन
या ी तनयुक्ती
• पुिे येथील एफटीआयआयच्या अध्यक्षपदी तहिंदी आति दातक्षिातय तिनेिृष्टीिील प्रतिद्ध अतभनेिे आि. मािवन या ी
तनयुक्ती किण्याि आली आहे.
• तदग्दशडक शेखि कपूि यािं ा कायडकाळ ििंपर्लयानिंिि िहा मतहन्यािंनी एफटीआयआयला अध्यक्ष तमळाला आहे.
• आि. मािवन पुढील नऊ मतहने एफटीआयआयच्या अध्यक्षपदी िाहिाि आहेि. केंद्रीय मातहिी आति प्रिाििमिंत्री
अनुिाग ठाकूि यािंनी याििंदभाडि स्िट किि ही मातहिी तदली आहे.
• आि. मािवन ा जन्म 1 जून 1970 िोजी जमशेदपूि येथे एका ितमळ कुटिंबाि झाला. मािवन यािंनी कोर्लहापूिच्या
िाजािाम महातवद्यालयािून इिंतजनीअरििंग िं तशक्षि आति मुिंबईच्या केिी कॉलेजमिून पस्ब्लक स्पीतकिंगमध्ये पदव्युतिि
तशक्षि पूिड केल.े
• 1997 मध्ये आलेर्लया इन्फनो या इिंग्रजी तिनेमािून तयाने तिनेिृष्टीि पाऊल ठेवले होिे.
****************
24. एक देश, एक तनव्िूक
• प्रशािकीय ख ड टाळण्यािाठी ििे िििच्या आ ािििंतहिेमुळे तवकाि कामािंमध्ये अ्थळा येि अिर्लया ा युस्क्तवाद
किि लोकिभा आति तविानिभेच्या तनव्िुका एका वेळी घेण्या ा मुद्ा मािं्ला जाि आहे.
• माजी िाष्टरपिी िामनाथ कोतविंद यािंच्या अध्यक्षिेखाली ितमिी ििकािने नेमली आहे.
• एका वेळी तनव्िुका घेिे शक्य आहे का या ी व्यवहायडिा या प्िाळून पाहण्या ी जबाबदािी ितमिीवि िोपी
देण्याि आली आहे.
• तविी ितमिी 170 वा अहवाल (1999), ििंिदीय तविी व न्याय तवभागा ी ितमिी (त्िेंबि 2015), तनिी आयोग
(त्िेंबि 2017), तविी आयोगा ा मिुदा (ऑगस्ट 2018) अशा तवतवि ितमतयािंनी एक िाष्टर एक तनव्िूक घेण्या े
तशफािि केली व या तनव्िुका कशा फायदेशीि ठििाि, अिे अहवाल िादि केले होिे.
एकतत्रि तनव्िूका घेिािे इिि देश:
• दतक्षि आतफ्रका, स्वी्न, तब्रटन, जमडनी, हिंगेिी, इिं्ोनेतशया, स्पेन, स्लोव्हेतनया, पोलिं्, अर्लबातनया, बेस्र्लजयम.
• एकतत्रि तनव्िुकािंिाठी कायदेशीि प्रतक्रया:
• एक िाष्टर एक तनव्िूक ही योजना अिंमलाि आिण्यािाठी घटनादुरुस्िी किावी लागेल.
• उभय िभागृहािंमध्ये उपस्स्थि दोन िृिीयािंश िदस्यािंच्या पातठिंब्याने हे तविेयक मिंजूि व्हावे लागेल, देशभिािील एकूि
तविानिभािंपैकी तनम्म्यािं ी तयाला मिंजुिी लागिे.
तनव्िूका ििंबतिं िि घटनातमक बाबी:
• 1951 िे 1967 या कालाविीि या दोन्ही तनव्िुका एका वेळी पाि प्लेर्लया आहेि.

• 1968 आति 1969 मध्ये काही िाज्यािंच्या तविानिभा मुदिीच्या आिी बिखास्ि झार्लयाने हे क्र तबघ्ले.
• िाज्यघटने े कलम 83 (2): लोकिभेच्या कालाविीशी ििंबिंतिि.
• कलम 85: िाष्टरपिींना लोकिभा तवितजडि किण्या ा अतिकाि
• अनुच्छेद 172 (1): िाज्यािंच्या तविानिभािं ा कालाविी
• कलम 174: िाज्यपालािंना तविानिभा तवितजडि किण्या ा अतिकाि
• कलम 356: िाज्यािंमध्ये िाष्टरपिी िाजवट लागू किण्याशी ििंबिंतिि
• लोकिभा अिो की तविानिभा, पा वषाांच्या िािािि मुदिीआिी िहा मतहने नव्या तनव्िुकािं ी अतििू ना जािी
किण्या ा अतिकाि केंद्रीय तनव्िूक आयोगाला आहे.
• स्थातनक स्विाज्य ििंस्थािंच्या तनव्िुका या िाज्य तनव्िूक आयोगाच्या अखतयारिि आहेि.
एक देश, एक तनव्िुकी े फायदे:
1.तनव्िुकािंविील ख ाडि कपाि:
• तनव्िुका एका वेळी घेिर्लयाने वेगवेगळ्या तनव्िुकािंवि किावा लागिाि ख ड कमी होईल.
• मातहिीनुिाि, 2019 च्या लोकिभा तनव्िुकीि िब्बल 60,000 कोटी रुपये ख ड किण्याि आले होिे.
• याि पक्षािंनी केलेला ख ड आति तनव्िूक आयोगाने तनव्िुकािं े तनयोजन किण्यािाठी केलेर्लया ख ाड ा िमावेश
आहे.
2.कमड ाऱ्यािं ा व्याप कमी:
• प्रशािकीय, शािकीय कमड ािी आति िुिक्षा दल यािं ा वापि या तनव्िूक प्रतक्रयेमध्ये मोठ्या प्रमािाि केला जािो.
• लोकिभा आति तविानिभेच्या तनव्िुकीवेळी िुिक्षा दल, शािकीय कमड ाऱ्यािंना तवतवि तठकािी तनव्िुकीच्या
कामािाठी लावलिं जाििं. तनव्िुका एकत्र ठेवर्लयाि कमड ाऱ्यािं ा व्याप कमी होईल आति िे आपर्लया कामावि अतिक
लक्ष देऊ शकिील.
3.तवकाि कामािंना गिी तमळेल:
• देशाि वाििंवाि होिाऱ्या तनव्िुकािंमुळे आदशड आ ािििंतहिा लागू किावी लागिे.
• तयामुळे शािनाला कोििाही िोििातमक तनिडय वेळेवि घेिा येि नाही तकिंवा तवतवि योजना िाबतवण्याि अ् िी येि
आहेि. तनस्श् ि या ा परििाम तवकािकामािंवि होिो.
4.काळ्या पैशाला आळा बिेल:
• तनव्िुकीदिम्यान काळा पैिा वापिर्लया ा आिोप तवतवि िाजकीय पक्ष आति उमेदवािािंवि होि आहे.
• मात्र या तविेयकामुळे काळा पैिा आति भ्रष्टा ाि िोखण्याि मदि होईल,
एक िाष्टर-एक तनव्िुकी े िोटे:
1.केंद्रािील पक्षाि एकिफी फायदा:
• हे तविेयक लागू झार्लयाि केंद्राि बिलेर्लया पक्षाला तया ा एकिफी फायदा होऊ शकिो.
• प्रतयेक स्ििावि वेगवेगळ्या तनव्िुका झार्लया, िि मिदाि प्रतयेक स्ििािाठी वेगवेगळा तव ाि करून मि देऊ शकिाि.
मात्र वेगवेगळ्या स्ििािंच्या तनव्िुका एका वेळी झार्लया, िि कुठे ना कुठे दोन्ही मिे एकमेकािंशी जो्ली जािाि.
• एका वेळी तनव्िूक घेण्याच्या प्रस्िावाने आपर्लया देशािील िाजकाििाच्या स्थातनक व क्षेत्रीय स्वरूपाला िक्का
पोहो ेल.
2.िाष्टरीय- प्रादेतशक पक्षािंमिील फिकेः
• ििंपूिड देशाि लोकिभा आति तविानिभेच्या तनव्िुका एका वेळी झार्लया, िि तनव्िुकी े तनकाल लािंबिीवि
प्ण्या ी शक्यिा आहे.
• तनव्िूक तनकालािंना तवलिंब झार्लयाि देशािील िाजकीय अस्स्थििा नक्की वाढेल, तया ा फटका िवडिामान्यािंनाही
िहन किावा लागिाि आहे.
• स्थातनक पक्ष तनव्िूक ख ड आति तनव्िुकीच्या ििनीिीच्या बाबिीि िाष्टरीय पक्षािं ी स्पिाड करू शकिाि नाहीि.
3.घटनातमक आव्हाने:
• या तविेयकाच्या अिंमलबजाविीिाठी घटनातमक, ििंि नातमक आति िाजकीय आव्हाने आहेि.
• कोितयाही तविानिभे ा तकिंवा लोकिभे ा कायडकाळ काही तदविािंिाठी वाढवाय ा अिेल, िि घटनादुरुस्िी किावी
लागेल तकिंवा िाष्टरपिी िाजवट लागू किावी लागेल.
• यातशवाय, ज्या िाज्यािंमध्ये मुदिीच्या मध्याि ििकाि बिखास्ि केले जाईल, िेथे घटनातमक व्यवस्था कशी केली
जाईल? यातशवाय तविानिभे ा कायडकाळ कमी तकिंवा वाढवण्याबाबि एकमि किे होिाि? यावि ाड होिे
आवश्यक आहे.
• एकतत्रि तनव्िुका झार्लयाि िाष्टरीय मुद्े पुढे येऊन स्थातनक मुद्द्ािंना दुय्यम महत्त्व िाहील, या ा परििाम
तनव्िुकीिील कामतगिीवि होईल.
4.ििंि नातमक आव्हाने:
• एकतत्रि तनव्िुकािंिाठी 25 लाख मिदान यिंत्रे (EVM) लागिील िध्या 12 लाख मिदान यिंत्रे आहेि.
• मशीन े आयुष्ट्य फक्त पिंििा वषे अििे, तयामुळे मशीन िीन तकिंवा ाि वेळा वापिले जाईल.
• तयामुळे िी पिंििा वषाांनी बदलण्या ी आवश्यकिा अिेल.
• या मोठ्या लोकशाही प्रतक्रयेिाठी अतिरिक्त मिदान कमड ािी आति िुिक्षा दलािं ी देखील आवश्यकिा अिेल.
5.प्रतक्रया इिकी िोपी नाही:
• ििंिदेच्या तवशेष अतिवेशनाि 'एक देश-एक तनव्िूक' तविेयक मािं्ले जाऊ शकिे, हे तविेयक आििे इिके िोपे
नाही.
• तयािाठी िाज्यघटनेि दुरुस्िी किावी लागेल.
• तवशेष अतिवेशनाि हे तविेयक आिर्लयाि िे वै ारिक मुद्ा म्हिून आिले जाईल.
****************
25. इिंत्या की भािि

• देशा े नाव आिा 'इिंत्या तकिंवा भािि' याऐवजी केवळ भािि अिेल का, अशी ाड िुरू झाली आहे.
• जी-20 तशखि परिषदेि पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािं ी ओळख 'इिंत्या' नव्हे िि 'भाििा' े प्रतितनतितव कििािा नेिा
म्हिून दाखतवण्याि आली.
• यातशवाय जी-20 च्या अतिकृि दस्िाऐवजािंमध्ये देखील देशा ा उल्लेख भािि अिा किण्याि आला आहे.
• पिदेशी पाहुण्यािंिाठी 9 िप्टेंबि िोजी आयोतजि स्नेहभोजनाच्या कायडक्रमाच्या आमिंत्रि पतत्रकेवि देखील प्रेति्ेंट ऑफ
भािि अिा उल्लेख किण्याि आला होिा.
• पिंिप्रिान मोदी यािंनी आपर्लया इिं्ोनेतशयाच्या दौऱ्याििंदभाडिील अतिकृि नोंदीविही 'प्राईम तमतनस्टि ऑफ भािि' अिा
उल्लेख केला आहे.
• 1 िप्टेंबि 2022 िोजी िाष्टरीय स्वयिंिेवक ििंघा े ििििंघ ालक मोहन भागवि यािंनी तयािंच्या गुवाहाटी येथील भाषिाि
िवड व्यवहारिक तठकािी आपर्लया देशा ा उल्लेख भािि अिा व्हायला हवा, अिे िािंतगिले.
• तयानिंिि लगे िाष्टरपिी आति पिंिप्रिानािंनी आपर्लया पत्रावि भािि अिा उल्लेख किण्या े िुरू केले आहे.
• काही न िािंगिा थेट बदल कििे, यामुळे या तनिडयावि टीका केली जाि आहे.
• 18 िप्टेंबि पािून ििंिदेच्या तवशेष अतिवेशनाि यावि ाड होण्या ी शक्यिा आहे.
• या िवड बाबींमुळे देशा े नाव आिा फक्त भािि अििं होिाि याबाबि ाड िुरू झाली आहे.
• 15 ऑगस्ट 1947 िोजी देश स्वििंत्र होण्यापूवीपािून 26 जानेवािी 1950 पयांि अनेकदा आपर्लया देशा े नाव काय
अिावे यावि ाड झाली.
• आपला देश हा कोितयाही एका िमाड ा निून बौद्ध, जैन, स्िश् न, मुस्स्लम यािंच्यािह अनेक िमाडच्या लोकािं ा आहे
यामुळे घटना परिषदेने भािि आति इिंत्या हे दोन्ही नावे स्वीकािली.
• ििंतविानाच्या पतहर्लया मिुद्याि भािि हा शब्द नव्हिा.
• आिा िाज्यघटनेच्या पतहर्लया कलमािंमध्ये 'इिंत्या दॅट इज भािि, शाल बी युतनयन ऑफ स्टेट्ि' अिा स्पष्ट उल्लेख
आहे.
इिंत्या या शब्दा ा इतिहाि:
• इिंत्या हा शब्द इिंग्रजािंनी तदलेला अिून िो विाहिवादा ी खूि आहे, अशी मािं्िी केली जाि आहे.
• पि प्रतयक्षाि इिंत्या ही या देशा ी ओळख इिंग्रजािंच्याही आिीपािून ी ओळख आहे.
• तििंिू नदीच्या खोऱ्याि विलेली ििंस्कृिी ही भाििा ी ओळख होिी.
• तयामुळे या तििंिू ा फाििी उच्चाि तहिंदू हा शब्द पुढे प्र तलि झाला; िि तििंिू नदीच्या खोऱ्याला पास्श् मातय इिं्ि
व्हॅली अिे म्हिि.
• या इिं्ि ा लॅतटन उच्चाि इिं्े अिा होिा.

• तयामुळे या इिं्ि व्हॅलीवरून इिंत्या हे नाव पास्श् मातय जगाि फाि पूवीपािून लोकतप्रय होिे.
• ग्रैं् टरक
िं िो्, तिर्लक रूट आति अन्य व्यापािी मागाडवरून ितकालीन िाम्राज्यािं ा जगभि व्यापाि ालि अिे.
िेव्हापािून इिंत्या हे नाव रूढ आहे.
• 2300 वषाडपूवी अलेक्झािं्िच्या िाम्राज्या ा दूि मेगस्थेतनि भाििाि आला होिा. तयाने तलतहलेर्लया इिंत्का या
ग्रिंथािही या इिंत्या या शब्दा ा आिाि िाप्िो.
भािि या शब्दा ा इतिहाि:
• भािि या शब्दा ी ििंस्कृि व्युतपतिी भा अतिक िि म्हिजे िेजामध्ये िि अिलेला अशी िािंगिाि.
• काहींच्या मिे, महाभाििािील शकुिंिला आति दुष्ट्यिंि यािं ा मुलगा भिि िाजा, तयावरून या भूमी े नाव भािि प्ले.
• जैनािं े आद्य िीथडकि ऋषभनाथ यािं े पुत्र भिि क्रविी यािंच्या नावावरून या देशाला भािि हे नाव प्ले, अिाही
एक ििंदभड िाप्िो.
• या व्यतिरिक्त िामायिाि श्रीिामा ा लहान भाऊ भिि हेही नाव िाप्िे.
• ििे नायशास्त्र तलतहिािे भििमुनी, हेही एक मोठे नाव भाििाच्या नावाशी िािम्यड िािंगिे.
• तयामुळे भाििीय ििंस्कृिीशी जो्लेलिं हे नाव देशाि तकतयेक वषे लोकतप्रय आहे.
• फक्त भािि एवढी या देशा ी ओळख नव्हिी, िि तयाव्यतिरिक्त अन्य अनेक नावाने ही भूमी ओळखली जाि होिी.
• तयामुळे जेव्हा घटनाकािािंनी िाज्यघटने ी ाड केली िेव्हा तयािील इिंत्या आति भािि ही िवडिमावेशक- अशी दोन्ही
नावे तनव्ली.
• तयामागे बहुमिा ा आदि, तवतवििे ा िन्मान या भावना होतया.
नावाि बदल कििािे जगािील इिि देश:
देश पूवी े नाव बदल
1. इिाि फािि 1935
2. थायलिं् तियाम 1939
3. जॉ्डन टरािंजॉ्डन 1948
4. श्रीलिंका तिलोन 1972
5. म्यानमाि बमाड 1989
6. झेक प्रजाितिाक ेतकय बोहेतमया 2016
7. द नेदिलँ् हॉलिं् 2020
8. िुकीए िुकी 2022
****************

26. िीबीआय अकादमी इिंटिपोल ग्लोबल अकादमी नेटवककमध्ये िामील

• ऑगस्ट 2023 मध्ये भाििािील िीबीआय अकादमी ही इिंटिपोल ग्लोबल अकादमी नेटवककमध्ये (Interpol Global
Academy Network) 10 व्या िदस्य म्हिून िामील झाली.
इिंटिपोल ग्लोबल अकादमी नेटवकक:
• इिंटिपोलने 2019 मध्ये कायद्या ी अिंमलबजाविी प्रतशक्षिािाठी जागतिक दृस्ष्टकोना े नेिृतव किण्यािाठी
इिंटिपोलला पातठिंबा देण्यािाठी िुरू केलेला हा उपक्रम आहे.
• ििंयुक्त प्रतशक्षि कायडक्रम आति ििंशोिन प्रकर्लप तवकतिि आति तविरिि करून, िवोतिम पद्धिी आति ििंिािने
िामातयक करून आति कौशर्लय आति ज्ञाना ी देवािघेवाि िुलभ करून कायद्या ी अिंमलबजाविी प्रतशक्षि
ििंस्थािंमध्ये शैक्षतिक िहकायड वाढविे हे नेटवकक े उस्द्ष्ट आहे.
• नेटवकक गुिवतिा मानके, मान्यिा यिंत्रिा आति ओळख प्रिाली स्थातपि करून कायद्या ी अिंमलबजाविी
प्रतशक्षिामध्ये शैक्षतिक उतकृष्टिा आति नवकर्लपना वाढवण्या ा प्रयतन कििे.
िीबीआय अकादमी:
• िीबीआय अकादमी ही केंद्रीय अन्वेषि ब्युिोिाठी ी (Central Bureau of Investigation: CBI) एक प्रतशक्षि
ििंस्था आहे.
• ति ी स्थापना 1996 मध्ये गातझयाबाद, उतिि प्रदेश येथे झाली.
• व्याविातयकिा, तनेःपक्षपािीपिा, प्रामातिकपिा, िाष्टराच्या िेवेिाठी िमपडि हे उच्च स्िि गाठिे हे उस्द्ष्ट आहे.
• िी िायबि गुन्हे, आतथडक गुन्हे, दहशिवादतविोिी, पयाडवििीय गुन्हे, भ्रष्टा ाितविोिी, मानवातिकाि, न्यायवैद्यक
तवज्ञान इतयादी तवषयािंवि तवतवि प्रतशक्षि कायडक्रम आयोतजि कििे.
****************
27. जम्मू आति काश्मीिच्या अनुितू ि जमािींच्या यादीमध्ये नवीन िमुदायािं ा िमावेश
• भािि ििकािने ििंतविान (जम्मू आति काश्मीि) अनुिूत ि जमािी आदेश (िुिाििा) तविेयक, 2023 (The
Constitution (Jammu and Kashmir) Scheduled Tribes Order (Amendment) Bill, 2023)
लोकिभेि जुलै 2023 मध्ये िादि केल.े
• या तविेयका ा उद्ेश जम्मू आति काश्मीिमिील अनुिूत ि जमािी (एिटी) यादीमध्ये गड्डा ब्राह्मि, कोळी, पद्ी
जमािी, आति पहािी वािंतशक गट या ाि िमुदायािं ा िमावेश कििे आहे.
एिटी यादीि िमुदाय जो्ण्या ी प्रतक्रयाेः
• ही प्रतक्रया िाज्य तकिंवा केंद्रशातिि प्रदेश स्ििावि िुरू होिे, तजथे ििंबिंतिि ििकाि तकिंवा प्रशािन तवतशष्ट िमुदायाच्या
िमावेशा ी तशफािि कििे.
• हा प्रस्िाव केंद्रीय आतदवािी व्यवहाि मिंत्रालयाक्े िपाििी आति पुढील तव ाितवतनमयािाठी पाठवला जािो.
• यानिंिि, आतदवािी व्यवहाि मिंत्रालय, स्विेःच्या तव ािमिंथनाद्वािे, प्रस्िावा ी िपाििी कििे, आति िो भाििा े
ितजस्टराि जनिल (RGI) क्े पाठविे.
• RGI द्वािे मिंजूि झार्लयानिंिि, प्रस्िाव िाष्टरीय अनुिूत ि जमािी आयोगाक्े पाठतवला जािो, तयानिंिि हा प्रस्िाव केंद्र
ििकािक्े पिि पाठतवला जािो. अनुिूत ि जमािीच्या यादीि कोितयाही िमुदाया ा िमावेश कििे हे लोकिभा
आति िाज्यिभेि मिंजूि झार्लयानिंिि ििंतविान (अनुिूत ि जमािी) आदेश, 1950 मध्ये िुिाििा कििाऱ्या तविेयकाला
िाष्टरपिींनी मिंजुिी तदर्लयानिंिि प्रभावी होिे.
28. नॅशनल ज्युत्तशयल ्ेटा ग्री्

• िप्टेंबि 2023 मध्ये िवोच्च न्यायालयाने 'नॅशनल ज्युत्तशयल ्ेटा ग्री्' वि खटर्लया ी आक्ेवािी एकतत्रि केली.
• जनिेला पािदशडक मातहिी देण्यािाठी 'ओपन ्ेटा पॉतलिी' ा एक भाग म्हिून हे एकत्रीकिि किण्याि आले.
नॅशनल ज्युत्तशयल ्ेटा ग्री् (NJDG):
• एनजे्ीजी पोटडल हे देशभिािील न्यायालयािंद्वािे स्थातपि केलेले प्रलिंतबि आति तनकाली काढलेर्लया प्रकििािंशी
ििंबिंतिि मातहिी े िाष्टरीय भािं्ाि आहे.
• ई-कोटड प्रकर्लपािंिगडि ऑनलाइन प्लॅटफॉमड म्हिून ियाि किण्याि आलेर्लया 18,735 तजर्लहा, कतनि न्यायालये आति
उच्च न्यायालयािं े आदेश, तनिडय आति खटर्लयािंच्या िपशीलािं ा हा मातहिीस्त्रोि आहे.
• या े मुख्य वैतशष्ट्य म्हिजे याविील मातहिी ही रिअल टाइममध्ये अद्ययावि केली जािे ििे तया ी व्याप्ती िालुका
स्ििापयांि आहे.
• या ग्री्वि िध्यस्स्थिीि पक्षकािािंना 23.81 कोटी प्रकििािंच्या खटर्लया ी स्स्थिी आति 23.02 कोटींहून अतिक
आदेश/तनकाल तमळू शकिाि.
• नॅशनल इन्फॉमेतटक्ि िेंटिने कॉम्प्युटि िेल, िवोच्च न्यायालयािील ितजस्टरीच्या इन-हाऊि िॉफ्टवेअि ्ेव्हलपमेंट
टीमच्या िहकायाडने इिंटिॅस्क्टव्ह इिंटिफेि आति अॅनातलतटक्ि ्ॅशबो्डिह हा प्लॅटफॉमड तवकतिि केला आहे
****************
29. पोइला बैशाखला पस्श् म बिंगाल िाज्या ा स्थापना तदवि म्हिून स्वीकृिी
• पस्श् म बिंगाल तविानिभेने िप्टेंबि 2023 मध्ये 'पोइला बैशाख' हा बिंगाली कॅलें्ि ा पतहला तदवि 'बािंगला तदबि'
तकिंवा 'पस्श् म बिंगाल स्थापना तदवि' म्हिून घोतषि किण्या ा महत्त्वपूिड तनिडय घेिला.
• 2023 च्या िुरुवािीि िाजभवनाने अतिकृिपिे 20 जून हा िाज्य स्थापना तदवि म्हिून घोतषि केर्लयाच्या घटनेमुळे
या तदनाििंदभाडि वाद तनमाडि झाला होिा.
• तयावेळी िाज्याच्या मुख्यमिंत्रयािंनी 20 जून हा तदवि िाज्याच्या फाळिीशी तनगत्ि अिून तया ा िाज्याच्या स्थापनेशी
काही ििंबिंि निर्लया ा युस्क्तवाद केला होिा.
• यािोबि िाज्याच्या तविानिभेने िवींद्रनाथ टागोि यािं े 'बािंगलाि मािी बािंगलाि जोल' हे िाज्या े अतिकृि गीि
बनवण्या ा प्रस्िाव देखील मिंजूि केला.
पोइला बैशाख तवषयीेः
• पोइला बैशाख हा पस्श् म बिंगाल, तत्रपुिा, झािखिं् आति आिाममिील बिंगाली िमुदायािंद्वािे िाजिा केला जािािा
महत्त्वा ा िि आहे. बािंगलादेशािही हा उतिव िाजिा केला जािो.
• हा िि बिंगाली नववषाड े प्रिीक अिून 2023 मध्ये िो 15 एतप्रल िोजी िाजिा केला गेला.
बिंगालिाठी 20 जून े महत्त्वेः
• 20 जून 1947 िोजी बिंगालच्या भतविव्याबाबि तनिडय घेण्यािाठी बिंगाल तविानिभे ी महत्त्वपूिड बैठक झाली. या
बैठकीिमोि ििंपूिड बिंगाल भाििाि ठेविे, बिंगाली मुस्स्लम आति तहिंदूिंिाठी अनुक्रमे पूवड बिंगाल आति पस्श् म बिंगाल हे
प्रदेश तवभातजि कििे तकिंवा भािि आति पातकस्िानमध्ये तवभातजि कििे अिे िीन पयाडय उपलब्ि होिे.
• मिदानाच्या महत्त्वपूिड फेऱ्यािंनिंिि बिंगाल े पस्श् म बिंगाल आति पूवड पातकस्िान (निंिि ा बािंगलादेश) अिे तवभाजन
किण्या ा तनिडय घेण्याि आला.

30. ििंिदे े तवशेष अतिवेशन 2023

• 18 िे 21 िप्टेंबि 2023 दिम्यान ििंिदे े तवशेष अतिवेशन 2023 आयोतजि किण्याि आले. आिी घोतषि 5
तदविािंऐवजी हे अतिवेशन 4 तदविािंि ििंपले.
• हे स्वाििंत्रयानिंिि े 9 वे तवशेष अतिवेशन ठिले.
• हे 17 व्या लोकिभे े 13 वे अतिवेशन आति िाज्यिभे े 261 वे अतिवेशन ठिले.
ठळक घ्ामो्ी:
• कामकाजाच्या पतहर्लया तदवशी ििंिदेच्या जुन्या इमाििीमध्ये दोन्ही िभागृहे भिली. पतहर्लया तदवशी ििंिदे ा उज्ज्वल
इतिहाि आति ििंिद भवना ी भव्य पििंपिा यावि दोन्ही बाजूच्या िदस्यािंक्ून ाड झाली.
• 19 िप्टेंबि 2023 िोजी िकाळी 11 वाजिा जुन्या ििंिद भवनाि फोटोिेशन झार्लयानिंिि िवड खािदाि नव्या ििंिद
भवनाि गेले आति तिथे अतिवेशनाच्या कामकाजाला िुरुवाि झाली.
• नव्या ििंिदेि मतहला आिक्षि तविेयक 2023 (Constitution (One Hundred and Twenty-Eighth
Amendment) Bill, 2023) मिंजूि किण्याि आले.
• या अतिवेशनाि प्रश्नोतििा ा िाि आति शून्य प्रहि तनयोतजि नव्हिा.
• अतिवेशनाच्या अजेंड्यावि पा तविेयके अिूनही, तयापैकी एकाही तविेयकावि अतिवेशनाि ाड झाली नाही तकिंवा
िी मिंजूि झाली नाहीि.
****************
31. 106 वी घटनादुरुस्िी अतितनयम 2023
• कायदा मिंत्री अजुडन िाम मेघवाल यािंनी 19 िप्टेंबि 2023 िोजी लोकिभेि मािं्लेले 'नािी शक्ती विंदन तविेयक' म्हिजे
'मतहला आिक्षि तविेयक 2023' (128 वे घटनादुरुस्िी तविेयक 2023) ििंिदेि मिंजूि झाले.
• हे तविेयक लोकिभेि 20 िप्टेंबि 2023 िोजी 454 तवरुद्ध 2 अशा मिदानाने आति िाज्यिभेि 21 िप्टेंबि 2023
िोजी 214 हजि िदस्यािंच्या एकमिाने मिंजूि किण्याि आले.
• लोकिभेि या तविेयकाला तविोि कििािे दोन खािदाि एआयएमआयएम पक्षा े होिे. पक्षा े प्रमुख अिदुद्ीन
ओवेिी आति खािदाि इस्म्ियाज जलील यािंनी तविोिाि मिदान केल.े
• 28 िप्टेंबि 2023 िोजी िाष्टरपिींनी 128 व्या घटनादुरुस्िी तविेयकावि स्वाक्षिी केली. तयामुळे तविेयका े रुपािंिि
'106 वी घटनादुरुस्िी अतितनयम 2023' मध्ये झाले आहे.
• 106 व्या घटनादुरुस्िीद्वािे िाज्यघटनेि 3 नवीन अनुच्छेद (330A, 332A, 334A) आति अनुच्छेद 239AA (2)
अिंिगडि 3 नवीन खिं् (239AA (2) (ba), 239AA (2)(bb), 239AA (2) (bc)) िमातवष्ट किण्याि आले
आहेि.
• या कायद्याि लोकिभा, िाज्य तविानिभा आति तदल्ली तविानिभेच्या एक िृिीयािंश जागा मतहलािंिाठी िाखीव
आहेि. लोकिभा आति िाज्य तविानिभेिील अनुिूत ि जािी (SC) आति अनुिूत ि जमािी (ST) िाठी िाखीव
अिलेर्लया जागािंवि देखील मतहला आिक्षि लागू होईल.
• या कायद्यानुिाि िाज्यिभा आति िाज्यािंच्या तविानपरिषदेि मतहला आिक्षिा ी िििूद नाही आति ििे ओबीिी
मतहलािंना आिक्षिा ी िििूद नाही.
****************

32. भाििीय तनव्िूक आयोगा े 'एनकोअि' िॉफ्टवेअि

• अलीक्े भाििीय तनव्िूक आयोगाने 'एनकोअि' (ENCORE) नावा े इन-हाऊि िॉफ्टवेअि तवकतिि केले
आहे. "Enabling Communications on Real-time Environment' अिे या िॉफ्टवेअि े पूिडरूप आहे.
• हे िॉफ्टवेअि तनव्िूक प्रतक्रयेदिम्यान िुिळीि कामकाजािाठी तवतवि वैतशष्ट्ये प्रदान कििे.
• हे िॉफ्टवेअि तनव्िूक अतिकाऱ्यािंना उमेदवाि नामतनदेशनापािून िे मिदानाच्या टक्केवािी ा मागोवा, मिमोजिी,
तनकाल ििंकलन आति ्ेटा व्यवस्थापनापयांि तनव्िुकीशी ििंबिंतिि तवतवि कामे व्यवस्थातपि किण्यािाठी मदि
किेल.
****************
33. तहिेश कुमाि एि मकवाना यािं ी भाििाच्या तबयि जनिल म्हिून तनयुक्ती
• भाििीय प्रशािकीय िेवा (IAS) अतिकािी तहिेश माि एि. मकवाना यािं ी भाििा े िवेयि जनिल Surveyor
General of India) म्हिून तनयुक्ती किण्याि आली आहे.
• या तनयुक्तीपूवी िे केंद्रीय गृहमिंत्रालयाि अतिरिक्त ित व म्हिून कायडिि होिे.
• िातमळना्ू के्ि े 1995 बॅ े भाििीय प्रशािकीय िेवा (IAS) अतिकािी अिलेले मकवाना यापूवी गृह मिंत्रालयाि
अतिरिक्त ित व म्हिून कायडिि होिे.
• तवज्ञान आति ििंत्रज्ञान तवभागाच्या 'िव्हे ऑफ इिंत्या'मध्ये भाििा े िवेयि जनिल या पदावि तयािं ी तनयुक्ती अतिरिक्त
ित व िमिुर्लय आहे.
• िव्हे ऑफ इिंत्या: ही भाििा ी केंद्रीय अतभयािंतत्रकी एजन्िी आहे जी मॅतपिंग आति िवेक्षिा ी जबाबदािी िािंभाळिे.
1767 मध्ये तब्रतटश ईस्ट इिंत्या किंपनीच्या प्रदेशािं े एकतत्रकिि किण्याि मदि किण्यािाठी स्थापन किण्याि आलेला
हा भािि ििकािच्या िवाडि जुन्या अतभयािंतत्रकी तवभागािंपैकी एक आहे. या तवभागा े मुख्यालय ्ेहिा्ून येथे आहे.
****************
34. भाििीय िाज्यािं ा स्थापना तदवि
• पिंजाब, िंदीग्, हरियािा, आिंध्र प्रदेश, छतिीिग्, कनाडटक, केिळ, मध्य प्रदेश, िातमळना्ू, अिंदमान आति
तनकोबाि बेटे, तदल्ली, लक्षद्वीप आति पुद्ु ेिी या आठ िाज्यािं ा आति पा केंद्रशातिि प्रदेशािं ा स्थापना तदवि 1
नोव्हेंबि िोजी िाजिा किण्याि आला.
• भािि ििकािच्या 'एक भािि श्रेि भािि' उपक्रमा ा भाग म्हिून स्थापना तदन कायडक्रमा े आयोजन किण्याि आले
होिे. देशाच्या कानाकोपऱ्याि आतद शिंकिा ायाांनी ाि िमडपीठािंच्या पायाभििीने काश्मीिपािून कन्याकुमािीपयांि
िाष्टराला िामातयक ििंस्कृिीच्या बिंिनािून एकत्र केले, यावि जोि देण्याि आला.
तनतमडिी वषेेः
• 1956: िातमळना्ू, आिंध्र प्रदेश, मध्य प्रदेश, कनाडटक, केिळ
• 1966: पिंजाबमिून हरियािा वेगळे किण्याि आले
• 2000: छतिीिग्
****************

35. ििंिदेिील घुिखोिी

• 13 त्िेंबि 2023 िोजी 2 आिोपींनी ििंिदेच्या आि घुिून आति 2 आिोपींनी ििंिदेच्या बाहेि िुिा े लोट पििवून
घोषिाबाजी केली. आिोपींनी बीजेपी खािदािाने तयािंना तदलेले अभ्यागिािं े पाि घेऊन ििंिदेि प्रवेश केला होिा.
• अतनश दयाल तििंग ितमिीेः या प्रकििी केंद्रीय गृह मिंत्रालयाने CRPF े महाििं ालक अतनश दयाल तििंग यािंच्या
नेिृतवाखालील ौकशी ितमिी ियाि केली होिी. तिच्या तशफािशीनुिाि ििंिदेच्या िुिक्षेि बािा आििाऱ्या एकूि
िहा आिोपींना अटक किण्याि आली आहे.
• तदल्ली पोतलिािंनी आिोपींवि बेकायदेशीि तक्रयाकलाप (प्रतिबिंि) कायदा 1967 (UAPA 1967) अिंिगडि गुन्हा
दाखल केला आहे. ििे गुन्हेगािी कट, घुिखोिी, दिंगल भ्कविे आति अ्थळा तनमाडि कििे याििंबिंिी भाििीय
दिं् ििंतहिे ी (IPC) कलमे तयािंच्यावि लावली आहेि.
• िुिक्षा कमड ाऱ्यािं ी कमी अिलेली ििंख्या, ििंिदेच्या नवीन इमाििीिील िभागृहाच्या मजर्लयापािून अभ्यागिािंच्या
गॅलिी ी कमी झालेली उिं ी, उतशिा येिाऱ्यािंच्या ििंख्येि झालेली वाढ आति शूज तकिंवा बूट यािंच्या िपाििीला तदलेली
बगल अिी काही महत्त्वा ी काििे ििंिदेिील घुिखोिीनिंििच्या ौकशीि िमोि आली.
• 2001 मध्ये भाििीय ििंिदेविील दहशिवादी हल्ला देखील 13 त्िेंबि िोजी झाला होिा. भािि ििकािने या
हर्लर्लयािाठी लष्ट्कि-ए-िैयबा (LeT) आति जैश-ए- मोहम्मद (JeM) दहशिवादी ििंघटनािंना जबाबदाि ििले होिे.
ििंिद भवना ी िुिक्षा ि नाेः
• िामान िपाििे आति स्कॅन कििे यािािखे प्रवेशावेळी े तनयिंत्रि तदल्ली पोतलिािं ी जबाबदािी अििे.
• केंद्रीय िाखीव पोलीि दला ा (CRPF) एक िशस्त्र घटक अििािा ििंिद किडव्य गट (Parliament Duty
Group: PDG) िशस्त्र हस्िक्षेप आवश्यक अिर्लयाि िैनाि केला जािो.
• िाज्यिभा आति लोकिभा या दोन्ही िभागृहािं ी स्विेः ी ििंिद िुिक्षा िेवा (Parliament Security Service)
अििे. ििंिद िुिक्षा िेवा 2009 मध्ये अस्स्ितवाि आली. पूवी ही िुिक्षा वॉ अॅण्् वॉ्ड म्हिून ओळखली जाि होिी.
****************
36. न्या. ििंजीव खन्ना यािं ी नालिा (NALSA) च्या कायडकािी अध्यक्षपदी तनयुक्ती
• िवोच्च न्यायालयाि ज्येििेमध्ये स्द्विीय क्रमािंकावि आलेले न्यायमूिी ििंजीव खन्ना यािं ी नालिा म्हिजे 'िाष्टरीय
तविी िेवा प्रातिकिि' (National Legal Services Authority: NALSA) े कायडकािी अध्यक्ष (Executive
Chairperson) म्हिून िाष्टरपिी द्रौपदी मुमूड यािंनी त्िेंबि 2023 मध्ये तनयुक्ती केली.
• 25 त्िेंबि 2023 िोजी तनवृति झालेर्लया न्या. एि. के. कौल यािं ी जागा न्या. खन्ना यािंनी घेिली आहे.
भाििीय िाष्टरीय तविी िेवा प्रातिकिि (NALSA) :
• NALSA ी स्थापना १९९५ मध्ये तविी िेवा प्रातिकिि कायदा १९८७ अिंिगडि किण्याि आली.
• भाििा े ििन्यायािीश हे NALSA े पॅटरॉन- इन- ीफ (patron-in-chief) अििाि.
• भाििाच्या िवोच्च न्यायालया े स्द्विीय िवाडि वरिि न्यायािीश कायडकािी अध्यक्ष (Executive- Chairman)
अििाि.
****************

37. दक्षिा िप्ताह 2023

• केंद्रीय दक्षिा आयोगाने (Central Vigilance Commission: CVC) 30 ऑक्टोबि िे 5 नोव्हेंबि 2023 या
कालाविीि दक्षिा जागरूकिा िप्ताह 2023 पाळला.
• ििंकर्लपनाेः भ्रष्टा ािाला नाही म्हिा; िाष्टरािाठी व नबद्ध व्हा (Say no to corruption; commit to the
Nation)
• हा िवडिमावेशक उपक्रम दक्षिेला ालना देण्यािाठी आति ििकािी तवभाग आति ििंस्थािंमिील भ्रष्टा ािा ा मुकाबला
किण्यािाठी ठोि प्रयतन दशडतविो.
केंद्रीय दक्षिा आयोग (Central Vigilance Commission: CVC):
• केंद्रीय दक्षिा आयोग (CVC) ही भाििािील एक िवोच्च ििकािी ििंस्था आहे. जी देशाच्या िावडजतनक प्रशािनाि
अखिं्िा, पािदशडकिा आति उतििदातयतव वाढवण्यािाठी जबाबदाि आहे.
• स्थापनाेः 1964 मध्ये भ्रष्टा ाि प्रतिबिंिक ििंथानम ितमिीच्या तशफािशींनुिाि.
• 2003 मध्ये, ििंिदेने CVC ला वैिातनक दजाड देिािा CVC कायदा लागू केला.
• ि नाेः िाष्टरपिींद्वािे तनयुक्त एक केंद्रीय दक्षिा आयुक्त (अध्यक्ष) आति कमाल दोन दक्षिा आयुक्त (िदस्य).
• CVC कोितयाही मिंत्रालय/ तवभागाद्वािे तनयिंतत्रि नाही. ही एक स्वििंत्र ििंस्था आहे, ििंिदेला जबाबदाि आहे.
• ला लु पि प्रतिबिंिक कायदा, 1988 अिंिगडि काही तवतशष्ट श्रेिीिील लोकिेवकािंनी केलेर्लया गुन्यािं ी ौकशी
किण्या ा अतिकाि CVC ला आहे.
• CVC ला भ्रष्टा ाि/पदाच्या गैिवापिाच्या िक्रािी प्राप्त होिाि, तिच्यािफे योग्य कािवाई ी तशफािि केली जािे.
• CVC ही िपाि यिंत्रिा नाही. िीव्हीिी एकिि िीबीआय तकिंवा ििकािी कायाडलयािील मुख्य दक्षिा अतिकाऱ्यािंमाफकि
(िीव्हीओ) िपाि कििे.
• पतहले CVC: एन. एि. िाव
• िध्या े CVC: पी. के. श्रीवास्िव
****************
38. फास्ट टरक
ॅ स्पेशल कोटड (FTSCs) 2026 पयांि िुरू िाहिाि
• केंद्रीय मिंतत्रमिं्ळाने फास्ट टरॅक स्पेशल कोटड (FTSCs) आिखी िीन वषे 2026 पयांि िुरू ठेवण्याि नोव्हेंबि 2023
मध्ये मान्यिा तदली.
• िुरुवािीला ऑक्टोबि 2019 मध्ये एका वषाडिाठी िुरू झालेली ही योजना आिखी दोन वषाांिाठी मा ड 2023 पयांि
वाढवण्याि आली होिी.
फास्ट टरॅक स्पेशल कोटड (FTSCS):
• FTSC ही तवशेष न्यायालये आहेि ज्यािं ी स्थापना लैंतगक गुन्यािंशी ििंबिंतिि खटर्लयािंिाठी, तवशेषिेः लैंतगक
गुन्यािंपािून बालकािं े ििंिक्षि कायदा (POCso कायदा) अिंिगडि बलातकाि आति उल्लिंघनािं ा िमावेश अिलेर्लया
खटर्लयािंिाठी ा िी प्रतक्रया जलद किण्याच्या प्राथतमक उद्ेशाने किण्याि आली आहे.
• स्थापनाेः केंद्र ििकािने 2018 मध्ये गुन्हेगािी कायदा (िुिाििा) कायदा (Criminal Law (Amendment) Act
in 2018) लागू केला, ज्याद्वािे बलातकािाच्या गुन्हेगािािंना फाशीच्या तशक्षेिह कठोि तशक्षा लागू केर्लया. तयानिंिि,
अशा प्रकििािंना जलद न्याय तमळावा यािाठी FTSC ी स्थापना किण्याि आली.

• केंद्र पुिस्कृि योजनाेः ऑगस्ट 2019 मध्ये िवोच्च न्यायालयाच्या तनदेशािंनिंिि FTSC ी स्थापना केंद्र पुिस्कृि योजना
म्हिून किण्याि आली.
• अिंमलबजाविीेः न्याय तवभाग (कायदा आति न्याय मिंत्रालय)
• या योजनेि िीि िाज्ये / केंद्रशातिि प्रदेशािंनी िहभाग घेिला अिून, 761 FTSCs कायाडस्न्वि केले आहेि, ज्याि
414 तवशेष POCSO न्यायालयािं ा िमावेश आहे, ज्यािंनी 1,95,000 हून अतिक प्रकििािं े तनिाकिि केले आहे.
****************
39. शाही ईदगाह आति कृष्ट्ि जन्मभूमी मिंतदि बाद
• उतिि प्रदेशमिील मथुिा येथील शाही इदगाह या िीन घुमट मतशदी े िवेक्षि किण्या ी पिवानगी अलाहाबाद उच्च
न्यायालयाने त्िेंबि 2023 मध्ये तदली.
• मथुिेिील कृष्ट्िजन्मभूमी मिंतदिाशेजािी उभ्या अिलेर्लया शाही इदगाह मतशदी ी पाहिी किण्यािाठी न्यायालयीन
आयोगा ी तनयुक्ती किण्या ी मागिी किण्याि आली होिी.
वादग्रस्ि जतमनी ा इतिहािेः
• 1618 मध्ये जहािंगीिच्या काितकदीि ओिछा येथील िाजा वीितििंग बुिंदेला यािंनी मथुिेमध्ये केशव देवा े मिंतदि बािंिले.
औििंगजेबा ा भाऊ आति प्रतिस्पिी दािा शुकोह याने तया े ििंिक्षि केले होिे.
• 1670 मध्ये मुघल िम्राट औििंगजेबाच्या आदेशानुिाि या जागेविील केशव देवा े मिंतदि नष्ट किण्याि आले.
• 1815 मध्ये बनाििच्या िाजाने ईस्ट इिंत्या किंपनीक्ून 13.77 एकि जमीन खिेदी केली. तयािंच्या विंशजािंनी िी जमीन
जुगल तकशोि तबलाड यािंना तवकली, तयािंनी निंिि श्री कृष्ट्ि जन्मभूमी टरस्ट ी स्थापना केली. 1951 मध्ये 13.77 एकि
जमीन किीही तवकली जािाि नाही तकिंवा गहाि ठेवली जािाि नाही या अटीिह टरस्टच्या िाब्याि देण्याि आली.
• 1968 मध्ये, श्री कृष्ट्ि जन्मस्थान िेवा ििंघ आति शाही इदगाह मस्स्जद टरस्ट यािंच्याि एक किाि झाला, तजथे मिंतदि
प्रातिकििाने िमझोतया ा एक भाग म्हिून इदगाहला जतमनी ा एक भाग तदला.
• मुघल िम्राट औििंगजेबच्या आदेशानुिाि शाही इदगाह मशीद श्रीकृष्ट्िाच्या जन्मस्थानावि बािंिली गेली होिी आति
जतमनीवि िाब्या ी मागिी कििािी यात का तहिंदू देविा, श्रीकृष्ट्ि आति इिि िाि जिािंनी न्यायालयािमोि केली आहे.
• कटिा केशव देव येथील 13.37 एकि जागेि शाही इदगाह मशीद येि नाही आति भगवान कृष्ट्िा े जन्मस्थान
मशीदीखाली नाही अिा युस्क्तवाद यूपी िुन्नी िेंटरल वक्फ बो्ड आति शाही इदगाह मस्स्जद ितमिीने उच्च न्यायालयाि
****************
40. पोस्ट ऑतफि तबल, 2023
• त्िेंबि 2023 मध्ये ििंिदेि पोस्ट ऑतफि तविेयक, 2023 मिंजूि किण्याि आले.
• 125 वषाांपािून अस्स्ितवाि अििाऱ्या भाििीय पोस्ट ऑतफि कायदा, 1898 ी जागा पोस्ट ऑतफि तविेयक,
2023 ने घेिली आहे. 1898 ा कायदा केंद्र ििकाि ा तवभागीय उपक्रम अिलेर्लया इिंत्या पोस्ट े तनयमन कििो.
तविेयकािील ठळक िििुदी:
• देशा ी िुिक्षा, पिकीय देशािंशी मैत्रीपूिड ििंबिंि, िावडजतनक िुव्यवस्था, आिीबािी, िावडजतनक िुिक्षा तकिंवा इिि
कायद्यािं े उल्लिंघन या गोष्टींिाठी केंद्र ििकाि कोितयाही अतिकाऱ्याला टपालािील वस्िू िोखण्या ा, उघ्ण्या ा
तकिंवा िाब्याि घेण्या ा आति िी िीमाशुर्लक अतिकाऱ्यािंपयांि पोहो वण्या ा अतिकाि देऊ शकिे.

• हे तविेयक पोस्ट ऑतफि आति तयाच्या अतिकाऱ्याला तवतहि केलेर्लया दातयतवातशवाय पोस्ट ऑतफिद्वािे प्रदान
केलेर्लया कोितयाही िेवेच्या दिम्यान कोििेही नुकिान, ुकी े तवििि, तवलिंब तकिंवा नुकिानीच्या काििास्िव
कोितयाही दातयतवािून िूट देिे.
• हे तविेयक 1898 च्या कायद्यािंिगडि िवड दिं् आति गुन्हे काढून टाकिे. उदाहििाथड, पोस्ट ऑतफि अतिकाऱ्यािंनी
केलेले गुन्हे जिे की गैिविडन, फिविूक आति ोिी इतयादी पूिडपिे हटवले गेले आहेि.
• नवीन तविेयकाने 1898 च्या कायद्या े कलम 4 काढून टाकले आहे. या कलमाद्वािे केंद्र ििकािला िवड पत्रे
(letters) पोस्टाने पोहो वण्या ा तवशेषातिकाि देण्याि आला होिा. िथातप, कुरिअि िेवा 1898 च्या कायद्याला
बायपाि किि आर्लया आहेि. या िेवा पत्रे (letters) शब्दाऐवजी कागदपत्रे (documents) आति पािडल अिे शब्द
वापििाि.
• नवीन तविेयक, प्रथम , खाजगी कुरिअि िेवािंना तयाच्या कक्षेि आिून तयािं े तनयमन कििे.
****************

भाग 3 : आजथिक
1. 16 वा तवति आयोग
• िाष्टरपिी द्रौपदी मुमूड यािंनी 16 व्या तवति आयोगावि 4 िदस्यािं ी (3 पूिडवेळ िदस्य,1 अिडवेळ िदस्य) तनयुक्ती केली.
• अध्यक्ष : अितविंद पनगत़िया
• 3 पूिवड ेळ िदस्य:
1.अजय नािायि झा (तवति मिंत्रालयािील ख ड तवभागा े माजी ित व आति 15 व्या तवति आयोगा े माजी िदस्य)
2.ॲनी जॉजड मॅर्थयू (तवति मिंत्रालयािील ख ड तवभागा े माजी तवशेष ित व)
3.तनििंजन िाजाध्यक्ष (अथड ग्लोबल या पॉतलिी कन्िर्लटन्िी फमड े कायडकािी ििं ालक)
• अिडवेळ िदस्य: िौम्या कािंिी घोष (स्टेट बँक ऑफ इिंत्या मिील मुख्य आतथडक िल्लागाि)
• 16 व्या तवति आयोगाला (Finance Commission) 1 एतप्रल 2026 िे 31 मा ड 2031पयांिच्या कालाविीिाठी
िवडिमावेशक अहवाल िादि किण्या े काम देण्याि आले आहे. हा अहवाल 31 ऑक्टोबि 2026 पयांि िादि
किण्याि िािंगण्याि आले आहे.
1.अजय नािायि झा :
• िे मतिपूि तत्रपुिा के्ि े 1982-बॅ े भाििीय प्रशािकीय िेवेिील (IAS) अतिकािी आहेि.
• 2018 मध्ये, तयािं ी तवति ित व म्हिून तनयुक्ती झाली. 2019 मध्ये िे 15 व्या तवति आयोगामध्ये िदस्य म्हिून
िामील झाले. भाििीय रिझव्हड बँके े माजी गव्हनडि वाई व्ही िेड्डी यािंच्या नेिृतवाखालील 14 व्या तवति आयोगा े
ित व म्हिूनही तयािंनी काम केले आहे.
2.ॲनी जॉजड मॅर्थयू :
• तया 1988 च्या बॅ च्या इिंत्यन ऑत्ट अँ् अकाउिंट्ि िस्व्हडि (IA&AS) अतिकािी आहेि.
• तयािंनी तवति मिंत्रालयाच्या ख ड तवभागाच्या अतिरिक्त ित व म्हिून देखील काम केले आहे.
3.तनििंजन िाजध्यक्ष :
• तयािंनी मुिंबई येथील IDFC ििंस्थेि ििंशोिन ििं ालक आति वरिि फेलो म्हिून काम केले आहे.
• पूवी िे 'तमिंट' या दैतनका े कायडकािी ििंपादक होिे.
• भािि ििकािने यापूवी नीिी आयोगा े माजी उपाध्यक्ष ्ॉ अितविंद पनगारिया यािं ी भाििाच्या 16 व्या तवति
आयोगा े अध्यक्ष म्हिून तनयुक्ती केली आहे.
15 वा तवति आयोग :
• तवति आयोग ही एक ििंवैिातनक ििंस्था आहे. िी केंद्र आति िाज्यािंमध्ये ििंवैिातनक व्यवस्था आति िध्याच्या
गिजािंनुिाि किा ी िक्कम तवििीि किण्या ी पद्धि आति िूत्र ठिविे.
• िाज्यघटनेच्या कलम 280 नुिाि भाििाच्या िाष्टरपिींनी पा वषाांच्या अिंििाने तकिंवा तयापूवी तवति आयोगा ी स्थापना
कििे आवश्यक आहे. NK तििंह यािंच्या अध्यक्षिेखाली नोव्हेंबि 2017 मध्ये भाििाच्या िाष्टरपिींनी 15 व्या तवति
आयोगा ी स्थापना केली होिी. तयाच्या तशफािशींमध्ये 2021-22 िे 2025-26 या पा वषाांच्या कालाविी ा

2. अितविंद पानगतढया 16व्या तवति आयोगाच्या प्रमुखपदी

• केंद्र ििकािने तनिी आयोगा े माजी उपाध्यक्ष ्ॉ. अितविंद पानगतढया यािं ी 16व्या तवति आयोगा े प्रमुख म्हिून
तनयुक्ती केली आहे. िे अमेरिकेिील कोलिंतबया तवद्यापीठाि प्राध्यापक म्हिून कायडिि आहेि.
• अथड मिंत्रालया े िहित व ऋस्तवक ििंजनम पािंड्ये हे आयोगाच्या ित वपदी अििील.
16 वा तवति आयोग (SFC):
• तवति आयोगा े अध्यक्ष आति इिि िदस्य हे कायाडलयीन कामकाजाला िुरुवाि केर्लयाच्या तदविापािून 31 ऑक्टोबि
2026 तकिंवा तवति आयोगा ा अहवाल िादि किण्या ी िािीख यापैकी जे आिी अिेल िे, या कालाविीिाठी तनयुक्त
किण्याि आले आहेि.
• या आयोगाच्या तशफािशी पुढील पा वषाांिाठी, 1 एतप्रल 2026 िे मा ड 2031 या कालाविीि लागू केर्लया जािील.
तवति आयोगा ी भूतमका:
• िाज्यािंच्या आतथडक गिजा लक्षाि घेऊन केंद्र आति िाज्य ििकािािंमध्ये केंद्राच्या तनव्वळ कि उतपन्नाच्या तवभागिीि
महत्त्वा ी भूतमका बजाविािी तवति आयोग ही स्वििंत्र घटनातमक ििंस्था आहेि.
• िाज्यािंिाठी अिलेले िवड केंद्रीय कि आति केंद्राद्वािे आकािले जािािे तवतशष्ट अतिभाि आति उपकि कि महिुला ा
अतवभाज्य भाग आहेि.
• केंद्र आति िाज्यािंमध्ये किािं े वाटप, िाज्यािंना केंद्राक्ून आवश्यक अिलेला तनिी याििंदभाडि तवति आयोग केंद्र
ििकािला तशफािि कििो.
• तवति आयोग हा िाजकोषीय ििंघवादा ा प्रमुख आिािस्ििंभ आहे.
केंद्राच्या अटी:
1. केंद्राने आयोगाला पिं ायिीिािख्या स्थातनक स्विाज्य ििंस्थािंच्या ििंिािनािंना पूिक किण्यािाठी िाज्यािंच्या एकतत्रि
तनिीमध्ये वाढ किण्या े मागड िु वण्याि िािंतगिले आहे.
2. या व्यतिरिक्त, SFC मदि-अनुदानािाठी ित्त्वे मािं्ू शकिे.
3. SFC द्वािा पुढील िमस्यािं े तनिाकिि कििे आवश्यक
4. केंद्र आति िाज्य स्ििावि कजाडच्या शाश्वििेवि लक्ष देिे.
5. केंद्र आति िाज्य स्ििाविील महिूल आति ख ाडच्या तवति आयोगा े अलीक्ील अध्यक्ष:
दातयतवािंवि लक्ष देि.े तवति
अध्यक्ष कायडकाल
6. िाज्य पािळीविील ख ड िुिाििा. आयोग
तवति आयोग: 11. ए. एम. खुस्रो 2000-05
• भाििीय िाज्यघटनेच्या कलम 280 अिंिगडि स्थापन केला 12. िी. ििंगिाजन 2005-10
जािो. 13. ्ॉ. तवजय िें्लकि 2010-15
• दि पा वषाांनी तकिंवा आवश्यकिेनुिाि भाििा े िाष्टरपिी 14. ्ॉ. वाय. व्ही. िेड्डी 2015-20
तवति आयोगा ी स्थापना करू शकिाि. 15. एन. के. तििंग 2020-25
• प्राथतमक कायड: केंद्र ििकाि आति िाज्य ििकािािंमिील आतथडक ििंिािनािंच्या तविििा ी तशफािि कििे.
• तवति आयोगामध्ये िाष्टरपिींनी तनयुक्त केलेला एक अध्यक्ष आति इिि तकमान ाि िदस्य अििाि.
• तयानुिाि ििंिदेने अध्यक्ष व िदस्य यािं ी अहडिा तवति आयोग कायदा, 1951 नुिाि तनस्श् ि केली आहे.
****************
3. कच्छच्या खजूिाि GI टॅग

• "कच्छी खािेक" (कच्छ े देशी खजूि) हे पेटिंट, त्झाईन आति टर्े माक्िड ऑफ इिंत्या (CGPDT) क्ून भौगोतलक
ििंकेि (GI) टॅग तमळविािे गुजिािमिील दुििे फळ ठिले आहे.
• 2011 मध्ये िौिाष्टरािील जुनागढ, तगि िोमनाथ आति अमिेली तजर्लयाि तपकलेर्लया जािाऱ्या गीि केिि आिंब्याि
GI टॅग देण्याि आला होिा.
कच्छी खािेक बद्ल:
• "कच्छी खािेक" हे खलाल (िाज्या अवस्थेि) कापिी केलेर्लया खजुिा े उतपादन आहे.
• ही खजूि तवशेषिेः कबोदके, मेद, कॅस्र्लशयम, फॉस्फिि आति लोह यािं ा प्रमुख स्रोि आहे.
• कच्छमध्ये िुमािे 94 टक्के क्षेत्रावि खजुिा ी लागव् केली जािे.
****************
4. भाििाच्या िकल देशािंिगडि उतपादन े प्रतयक्ष किाशी अिलेले गुिोतिि 6.11% च्या उच्चािंकावि
• 2022-23 या आतथडक वषाडि भाििाच्या िकल देशािंिगडि उतपादन (GDP) े प्रतयक्ष किाशी अिलेले गुिोतिि
6.11% च्या उच्चािंकावि पोहो ले.
• हे गेर्लया 15 वषाांच्या काळािील िवाडतिक उच्च गुिोतिि आहे.
प्रतयक्ष किा े जी्ीपीशी अिलेले गुिोतिि:
• देशाच्या िकल देशािंिगडि उतपादनाि (GDP) प्रतयक्ष किा ा एकूि वाटा मोजण्यािाठी हे गुिोतिि काढले जािे.
• उच्च गुिोतिि म्हिजे एकूि आतथडक तक्रयाकलापािंच्या िुलनेि कि महिुला ा मोठा वाटा होय.
• हे देशाच्या तवकािाला ालना देण्यािाठी ििंिािने एकतत्रि किण्याच्या क्षमिे ा अिंदाज देिे.
• 2023 या आतथडक वषाडि एकूि कि ििंकलनाि प्रतयक्ष किािं े योगदान 54% पेक्षा जास्ि आहे.
• जि कि-िे-जी्ीपी गुिोतिि जास्ि अिेल, िि िे देशा ी आतथडक स्स्थिी ािंगली अिर्लया े िमजले जािे
इिि िर्थये:
• मागील वषाडच्या िुलनेि कि वाढ 2.52 वरून 1.18 पयांि कमी झाली आहे.
• किा े दि स्स्थि अिले ििीही जी्ीपीच्या वाढीिह कि महिुलाि प्रमािापेक्षा जास्ि वाढ होिे िेव्हा हे गुिोतिि
उतिेजकिे े प्रिीक मानले जािे.
• भाििाि, केंद्रीय स्ििाविील प्रतयक्ष किािंमध्ये 1961 च्या आयकि कायद्यानुिाि वैयस्क्तक आति कॉपोिेट आयकिािं ा
िमावेश होिो.
• िथातप, ििाििी कि-िे-जी्ीपी गुिोतिि 30% पेक्षा जास्ि अिलेर्लया OECD िदस्य देशािंपेक्षा भाििा े कि-िे-
जी्ीपी गुिोतिि हे खूप कमी आहे.
• अििंघतटि क्षेत्रा े व डस्व, कि ोिी आति तवतवि िवलिी आति प्रोतिाहने यािंिािख्या घटकािंमुळे हे गुिोतिि कमी
आहे.
****************
5. भाििा ा बहुआयामी दारिद्र्या ी स्स्थिी

आहेि.
आहे.
****************

6. भाििीय शेअि बाजाि जगािील ौर्थया क्रमािंका ा िवाांि मोठा शेअि बाजाि
• ब्लूमबगड अहवालानुिाि, बाजािमूर्लयाच्या पािळीवि हाँगकाँगला मागे िािि भाििीय शेअि बाजाि जगािील ौर्थया
क्रमािंका ा िवाांि मोठा शेअि बाजाि ठिला आहे.
महत्त्वाच्या बाबी:
• ब्लूमबगडने तदलेर्लया आक्ेवािीनुिाि, भाििीय शेअि बाजािािील नोंदिीकृि किंपन्यािंच्या शेअि े एकतत्रि बाजािमूर्लय
४.३३ लाख कोटी ्ॉलिवि गेले आहे,हाँगकाँग शेअि बाजािािील शेअि े बाजािमूर्लय ४.२९ लाख कोटी ्ॉलि आहे.
• देशािंिगडि बाजािा े बाजािमूर्लय ५ त्िेंबि िोजी प्रथम ४ लाख ्ॉलिच्या पुढे गेले होिे.
भाििीय शेअि बाजाि मूर्लयािील वाढी ी काििे:
• भाििािील िवडिामान्य गुिंिविूकदािािं ी ििंख्या वाढि अिर्लयामुळे आति पिदेशी ििंस्थातमक गुिंिविूकदािािंक्ून
िाितयाने गुिंिविूक येि अिर्लयाने भाििीय शेअि बाजािािं े मूर्लय वाढि आहे.
• ीनला पयाडय म्हिून भाििाने स्विेः ी ओळख तनमाडि केली अिर्लयाने भाििीय बाजािपेठ आिा जागतिक गुिंिविूकदाि
आति किंपन्यािंक्ून गुिंििूक आकतषडि किीि आहे.
• भाििीय शेअिमिील िाितयपूिड वाढ आति हाँगकाँगमिील ऐतिहातिक घििि यामुळे भाििाला हे स्थान पटकाविे
शक्य झाले आहे.
• ीन े 'कोतव्- १९' बाबि े कठोि तनबांि, तनयामक कािवाई, मालमतिा क्षेत्रािील ििंकट आति पास्श् मातय
देशािंबिोबि ा भू-िाजकीय ििाव यामुळे जगाच्या वाढी े इिंतजन म्हिून ीनच्या आशा ििंपुष्टाि आर्लया आहेि.
• तयामुळे त नी आति हाँगकाँगच्या शेअि े एकूि बाजाि मूर्लय २०२१ मिील िवोच्च तशखिापािून िहा लाख कोटी
्ॉलिपेक्षा जास्ि घििले आहे. ििे हाँगकाँगमध्ये िध्या कोििीही नवी नोंदिी झालेली नाही.
• IPOs (Initial Public Offerings) िाठी े जगािील िवाांि महत्त्वा े प्रथम क्रमािंका े स्थान हाँगकाँगने गमावले.
****************
7. गुगल पे आति NPCI मध्ये िामिंजस्य किाि
• 17 जानेवािी, 2024 िोजी गुगल इिंत्या त्तजटल िस्व्हडि आति NPCI आिंिििाष्टरीय पेमेंट तलतमटे् यािंच्याि िामिंजस्य
किाि किण्याि आला अिून यावि स्वाक्षिीही किण्याि आली आहे.
महत्त्व:
• हा िामिंजस्य किाि UPI ी जागतिक स्ििावि ी उपस्स्थिी अतिक मजबूि कििािी ठििाि आहे.
• ज्या तवदेशी व्यापाऱ्यािंना िध्या त्तजटल पेमेंटिाठी केवळ तवदेशी लन, क्रेत्ट आति तवदेशी लन का्ाांवि अवलिंबून
िाहावे लागि आहे तयािंना भाििीय ग्राहकािंपयांि पोहो िे िहज शक्य होईल.
• UPI ने त्िेंबि 2023 मध्ये 1,202 कोटी व्यवहािािं ा नवा तवक्रम ि ला होिा. या काळाि लोकािंनी 18,22,949.45
कोटी रुपयािं े व्यवहाि केले होिे.
िामिंजस्य किािा ी िीन मुख्य उस्द्ष्टे:
• भाििाबाहेिील प्रवाशािंना UPI पेमेंट ा वापि वाढवाय ा आहे, जेिेकरुन िे तवदेशाि िहज व्यवहाि करु शकिील.
• िदिच्या किािा े उस्द्ष्ट इिि देशािंना UPI िािख्या पेमेंट प्रिाली स्थापन किण्याि मदि कििे हे अिून अखिं् आतथडक
व्यवहािािंिाठी एक मॉ्ेल प्रदान कििाि आहे. UPI पायाभूि िुतविा वापििाऱ्या देशािंमिील िेतमटन्ि ी प्रतक्रया िुलभ
किण्यावि लक्ष केंद्रीि कििे, तयामुळे िीमापाि आतथडक व्यवहाि कििे िोपे होिाि आहे.

8. िाज्यािील 100 महातवद्यालयािंमध्ये कौशर्लय तवकाि केंद्रे

• 15 िे 45 वयोगटािील व्यक्तींना िोजगािक्षम बनतवण्यािाठी कौशर्लय तवकाि िोिायटीिफे 'प्रमोद महाजन कौशर्लय
व उद्योजकिा तवकाि अतभयाना' ी अिंमलबजाविी केली जाि आहे.
• याअिंिगडि महािाष्टरािील अजून 100 महातवद्यालयािंमध्ये कौशर्लय तवकाि केंद्रे िुरू केली जािाि आहेि.
• या कौशर्लय तवकाि केंद्रािंद्वािे िोजगािािाठी आवश्यक अभ्यािक्रम तनव्ण्या े स्वाििंत्रय महातवद्यालयािंना अिेल
आति हे अभ्यािक्रम 'नॅशनल स्स्कल क्वॉतलतफकेशन फ्रेमवकक (NAQF)'शी िुििंगि अििील.
• तयािाठी केंद्र शािनािफे तनस्श् ि केलेर्लया 'कॉमन कॉस्ट नॉम्िड' नुिाि प्रतशक्षि शुर्लक देण्याि येिाि आहे.
• 'कौशर्लय तवकाि केंद्रािंमाफकि गावािील नागरिकािंना िोजगाि व नवे कौशर्लय तशकण्याच्या िमान ििंिी उपलब्ि करून
देण्याि आर्लया आहेि.
• यामुळे िोजगािािाठी गावािून शहिाक्े होिािे स्थलािंिि कमी होईल.
• दिम्यान, ऑक्टोबि 2023 मध्ये पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंच्या हस्िे भाििाि प्रथम एका वेळी महािाष्टरािील 511
प्रमोद महाजन ग्रामीि कौशर्लय तवकाि केंद्रािं े उद्घाटन किण्याि आले होिे.
प्रमोद महाजन कौशर्लय व उद्योजकिा तवकाि अतभयान
• उद्ेश: िाज्यािील िवड इच्छक उमेदवािािंना तयािंच्या आव्तया क्षेत्राि कौशर्लय प्रतशक्षि देि.े
• वयोगट: 15 िे 45 वषे
• अिंमलबजाविी: महािाष्टर िाज्य कौशर्लय तवकाि िोिायट (MSSDS)
• तवशेष भि: अनुिूत ि जािी - जमािी, अपिंग, अर्लपििंख्याक, कमी तशतक्षि, बेिोजगाि, िरुि पुरुष आति मतहला
• या योजनेद्वािे खालील क्षेत्राि प्रतशक्षि देऊन िोजगाि तकिंवा स्वयिंिोजगािाच्या ििंिी उपलब्ि करून तदर्लया जािाि.
1.बािंिकाम (Construction)
2.उतपादन व तनमाडि (Manufacturing Production)
3.वस्त्रोद्योग (Textile)
4.ऑटोमोबाईल (Automobile)
5.आदितिर्थय (Hospitality)
6.आिोग्य देखभाल (Health care)
7.बँतकिंग, तवति व तवमा (Banking, Finance, Insurance)
8.ििंघटीि तकिकोळ तवक्री (Organised Retail)
9.औषिोतपादन व ििायने (Pharmaceutical Chemicals)
10.मातहिी ििंत्रज्ञान (IT and ITes)
11.कृषी प्रतक्रया (Agro Processing)
• या व्यतिरिक्त कृषी, जेम्ि ॲण्् ज्वेलिी अशा अन्य क्षेत्रािंमध्ये िाज्यािील उमेदवािािंना प्रतशतक्षि करून तयािं े िक्षमीकिि
कििे, हे या अतभयाना े उस्द्ष्ट आहे.
****************

9. भाििािील पतहर्लया िाष्टरीय महामागाडविील स्टील क ऱ्यापािून बनवलेर्लया िस्तया े अनाविि

• तनिी आयोगा े िदस्य ्ॉ. व्ही. के. िािस्वि यािंच्या हस्िे 13 जानेवािी 2024 िोजी मुिंबई-गोवा िाष्टरीय महामागड
क्रमािंक 66 (NH-66) विील भाििािील पतहर्लया िाष्टरीय महामागड स्टील स्लॅग िस्तया े उद्घाटन किण्याि आले.
• हा 1 तकमी लािंबी ा ाि पदिी स्टील स्लॅग िस्िा मुिंबईस्स्थि JSW स्टील किंपनीने िाष्टरीय महामागड - 66 (मुिंबई-
गोवा) च्या इिंदापूि-पनवेल तवभागाि बािंिला आहे.
• नवी तदल्ली स्स्थि वैज्ञातनक आति औद्योतगक ििंशोिन परिषद - केंद्रीय िस्िे ििंशोिन ििंस्था (CSIR-CRRI)
यािंच्या मागडदशडनाखाली हा िस्िा ियाि किण्याि आला आहे.
• हा प्रकर्लप पोलाद मिंत्रालयाने प्रायोतजि केला अिून भाििीय िाष्टरीय महामागड प्रातिकििाला (NHAI) देशाि मजबूि
आति पयाडवििपूिक िाष्टरीय महामागड तनमाडि किण्यािाठी मदि किि आहे.
• या िस्तयाच्या बािंिकामािाठी िुमािे 80,000 टन CONARC स्टील क ऱ्या े िायग् तजर्लयािील ्ोलवी येथील
JSW स्टील प्रकर्लपाि प्रतक्रया केलेले 'स्टील स्लॅग एग्रीगेट्ि' म्हिून रूपािंििि किण्याि आले.
इिि बाबी:
• 2022 मध्ये गुजिािमिील िुिि येथे देशािील पतहर्लया स्टील क ऱ्यापािून बनवलेर्लया िस्तया े (Steel Slag Road)
अनाविि किण्याि आले.
• हा पोलाद मिंत्रालय आति नीिी आयोग यािंच्या मदिीने वैज्ञातनक आति औद्योतगक ििंशोिन परिषद (CSIR) आति
िेंटरल िो् रिि ड इतन्स्टयूट (CRRI) द्वािे प्रायोतजि प्रकर्लप आहे.
• या प्रयोगामुळे महामागड आति इिि िस्िे मजबूि होऊ शकिाि. िे बनवण्या ा ख डही िुमािे 30 टक्क्यािंनी कमी होिो.
• दिम्यान, भाििािील स्टील प्रकर्लप दिवषी 19 दशलक्ष टन स्टील क िा तनमाडि कििाि आति एका अिंदाजानुिाि,
2030 पयांि हा क िा 50 दशलक्ष टन पयांि वाढण्या ी शक्यिा आहे.
****************
10. शेिकऱ्यािंच्या कजाड े पुनगडठन
• महािाष्टर ििकािने दुष्ट्काळ जाहीि केलेर्लया िालुके आति महिुली मिं्ळािंिील शेिकऱ्यािंिाठी 2023 च्या खिीप
हिंगामािील शेिीशी तनगत्ि कजाडच्या विुलीि स्थतगिी व अर्लपमुदि पीककजाड े मध्यम मुदि कजाडि व्याजािह
फेिि ना किण्या े आदेश तदले आहेि.
• 2023 च्या खिीप हिंगामािील पीककजाडच्या फेिि ने ी कायडवाही िवड बँकािंनी 30 एतप्रल 2024 पयांि पूिड किावी व
अशा शेिकऱ्यािंना पुढील हिंगामािाठी पीक कजड उपलब्ि करून देण्याि यावे, अिेही तनदेश देण्याि आले आहेि.
• हे आदेश 10 नोव्हेंबि 2023 पािून अिंमलाि येिाि अिून, ििकािने हे आदेश िद् न केर्लयाि िे पुढील िहा मतहन्यािंच्या
कालाविीिाठी लागू िाहिाि आहेि.
• िाज्यािील 25 िालुक्यािंमध्ये गिंभीि स्वरुपा ा, 17 िालुक्यािंि मध्यम स्वरुपा ा दुष्ट्काळ जाहीि किण्याि आला आहे.
• िन 2023 च्या खिीप हिंगामाि महिूल व वन तवभाग (मदि व पुनवडिन) यािंच्यामाफकि िाज्यािील 40 िालुक्यािंमध्ये
दुष्ट्काळ जाहीि करून, ििे या िालुक्यािंव्यतिरिक्त इिि िालुक्यािंमिील ज्या महिुली मिं्ळािंमध्ये जून िे िप्टेंबि 2023
या कालाविीि ििाििी पजडन्याच्या 75 टक्क्यािंपेक्षा कमी व एकूि पजडन्यमान 750 तमतलमीटिपेक्षा कमी झाले आहे,

अशा एकूि 1021 महिुली मिं्ळािंमध्ये दुष्ट्काळिदृश परिस्स्थिी घोतषि करून दुष्ट्काळी भागाि उपाययोजना व िवलिी
लागू किण्याबाबि तनदेश देण्याि आले होिे.
• िाज्याि पीक कजाडवि शेिकऱ्यािंना व्याज द्यावे लागि नाही, कािि पिंजाबिाव व्याज िवलि योजना आति केंद्र
ििकािच्या योजनेिून पीक कजाडविील व्याज भिले जािे.
• मात्र दुष्ट्काळग्रस्ि भागािील जे शेिकिी तवतहि कालाविीि कजडफे् करू शकिाि नाहीि, अशािं ी लेखी ििंमिी घेऊन
पीक कजाड े व्याजािह पुनगडठन किण्या े तनदेश बँकािंना देण्याि आले आहेि.
कृषीकजाडच्या पुनगडठनािील अ् िी:
• नैितगडक आपतिीग्रस्ि शेिकऱ्यािंना िुतविा व्हावी म्हिून एकूि कजाड े िीन िमान हप्ते पा्ले जािाि.
• पतहर्लया वषी व्याज दि कमी अििो, तयापुढे हप्ते थकले िि तयावि 12 टक्के व्याज आकािले जािे.
• तयामुळे पुनगडठन योजनेला अर्लप प्रतििाद तमळिो.
****************
11. अटल िेिू
• पा बोईंग तवमाने, 17 आयफेल टॉवि यािंच्या वजनाइिके पोलाद वापरून ििे 84 हजाि टन वजना े 70 'स्टील
्ेक' बिवून अवघ्या पा वषाांि उभािण्याि आलेर्लया देशािील िवाडि लािंब िागिी िेिू े पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंच्या
हस्िे लोकापडि किण्याि आले आहे.
• यापूवी आिाममिील ब्रह्मपुत्रा नदीविील 9.15 तकमी लािंबी ा ्ॉ. भूपेन हजारिका पूल हा भाििािील िवाडि लािंब
पूल होिा.
1.ििंकर्लपना: 'तवर्लबि स्स्मथ अँ् अिोतिएट' ििंस्था (1963)
2.तवकाि: 2014 मध्ये मुिंबई महानगि प्रदेश तवकाि प्रदेश प्रातिकििाने हा प्रकर्लप आखला व 2018 मध्ये प्रतयक्ष
काम िुरू झाले.
3.तवति िहाय्य: जपान इिंटिनॅशनल कोऑपिेशन एजन्िी (JICA)
4.िहा पदिी िागिी िेिू
5.ख ड अिंदाजे 21 हजाि कोटी (मूळ ख ड 17 हजाि 840 कोटी)
6.21.80 तकमी एकूि लािंबी
7.16.5 तकमी िागिी अिंिि
8.देशािील िवाडि लािंब व जगािील दहाव्या क्रमािंका ा िागिी िेिू
9.तशव्ी िे गव्हािपा्ा- नवी मुिंबईि प्रवािािाठी 250 रुपये पथकि (एकेिी प्रवाि)
लाभ:
• आिुतनक अतभयािंतत्रकी जगिािील ििंत्रकौशर्लया ा देखिा आतवष्ट्काि िमजला जािािा हा िागिी िेिू मुिंबई आति नवी
मुिंबई या शहिािंिील प्रवािा े अिंिि कमी किेल.
• मुिंबईहून पुिे, कोकि ििे पस्श् म महािाष्टराच्या तदशेने वाहनािंिाठी वेगवान पयाडय ठििाि आहे.
****************

12. महािाष्टराला नऊ भौगोतलक मानािंकने जाहीि

• िाष्टरीय भौगोतलक मानािंकन ििंस्थेक्ून वैतशष्टयपूिड बाबीिाठी देण्याि येिाऱ्या भौगोतलक मानािंकनामध्ये या वेळी
महािाष्टराच्या नऊ वस्िूिंना भौगोतलक मानािंकने जाहीि झाली आहेि.
1. बदलापूि जािंभळे 6. बोििुिी येथील िुिी
2. बहा्ोली ी जािंभळे 7. जालना ी दग्ी ज्वािी
3. पेिच्या गिेशमूिी 8. िािाशीव तजर्लयािील कुिंथलतगिी ा खवा
4. लािूि तजर्लयािील कास्िी गावा ी कोतथिंबीि 9. िुळजापूिच्या कव्ी
5. तनलिंगा िालुक्यािील पानत िं ोली येथील त िं
****************
13. तहमा ल प्रदेशाि िवाडतिक बेिोजगािी
• देशाि तहमा ल प्रदेशाि िवाडतिक बेिोजगािी अिर्लया े जुलै िे िप्टेंबि तिमाहीच्या मनुष्ट्यबळ िवेक्षिािून िमोि आले.
महतवा ी तनरिक्षिे:
• देशभिाि एकूि 22 िाज्यािंि िवेक्षि करून हा अहवाल ियाि किण्याि आला आहे.
• जुलै िे िप्टेंबि तिमाहीि गुजिाि िाज्याि बेिोजगािी ा दि िवाडतिक कमी आहे.
• गुजिािमध्ये िो 7.1 टक्के व तयापाठोपाठ तदल्लीि 8.4 टक्के अिा िवाडि कमी दि नोंदतवण्याि आला आहे
• जुलै िे िप्टेंबि या तिमाहीि तहमा ल प्रदेशाि बेिोजगािी ा दि िवाडतिक 33.9 टक्के होिा, िि तयाखालोखाल
िाजस्थानमध्ये 30.2 टक्के दि िवेक्षिाने नोंदवला होिा.
• हा बेिोजगािी ा दि 15 िे 29 वयोगटािील िरुि-िरुिींिील आहे.
• िाष्टरीय नमुना िवेक्षि कायाडलयाने याबाबि ा अहवाल जाहीि केला आहे.
• यानुिाि, तहमा लमिील बेिोजगािी ा दि शहिी भागािील मतहलािंमध्ये िब्बल 49.2 टक्के नोंदतवण्याि आला अिून,
पुरुषािं ा बेिोजगािी ा दि 25.3 टक्के आहे.
• िाजस्थानमध्ये शहिी भागािील बेिोजगािी ा दि मतहलािंमध्ये 39.4 टक्के आति पुरुषािंमध्ये 27.2 टक्के आहे.
• जम्मू आति काश्मीिमध्ये शहिी 'भागाि बेिोजगािी ा दि 29.8 टक्के आहे. िेथे बेिोजगािी ा दि मतहलािंमध्ये 51.8
टक्के आति पुरुषािंमध्ये 19.8 टक्के आहे.
देशािील बेिोजगािी े प्रमाि:
• िवेक्षिाच्या आिीच्या आठवड्यािील परिस्स्थिी पाहिा देशािील एकूि बेिोजगािी े प्रमाि 17.3 टक्के नोंदतवण्याि
• शहिी भागाि िे 22.9 टक्के, िि मतहलािंमध्ये 15.5 टक्के बेिोजगािी ा दि आहे.
• बेिोजगािी ा दि एकूि कामकिी वयािील लोकििंख्येपैकी बेिोजगाि व्यक्तींच्या प्रमािाि ठििो.
• िाष्टरीय नमुना िवेक्षि कायाडलयाने एतप्रल 2017 पािून तिमाही मनुष्ट्यबळ िवेक्षि अहवाल जाहीि किण्याि िुरुवाि
केली.
• जुलै िे िप्टेंबि तिमाहीिील हा 20 वा अहवाल आहे.
****************

14. इिंत्यन बें ि ऑफ कॉमिड’्‌च्या अध्यक्षपदी अमेय प्रभू यािं ी तनव्

• उद्योग-व्यापाि क्षेत्रा े प्रतितनतितव कििाऱ्या ‘इिंत्यन ेंबि ऑफ कॉमिड’्‌या देश पािळीविील ििंस्थेच्या अध्यक्षपदी
अमेय प्रभू यािं ी तनव् किण्याि आली आहे.
• अमेय प्रभू यािंच्या तनयुक्ती े वृति िवडप्रथम तयािं े व्ील, माजी केंद्रीय िेर्लवे आति ऊजाड मिंत्री िुिेश प्रभू यािंनी
िमाजमाध्यमाि तटप्पिीद्वािे तदले आहे.
• 1925 िालानिंिि ‘इिंत्यन ेंबि ऑफ कॉमिड’्‌या ििंस्थे े अध्यक्षपद भूषतविािे अमेय प्रभू हे पतहले महािाष्टरीयन
व्यक्ती आहेि
• अमेय िुिेश प्रभू यािंनी तब्रटनमिील वतवडक तवद्यापीठािून अथडशास्त्र, िाज्यशास्त्र आति आिंिििाष्टरीय अभ्याि या
तवषयािंि बीएस्िी पदवी प्राप्त केली आहे. ििे मातद्रद येथील आयई तबझनेि स्कूलमिून तयािंनी तवतिीय व्यवस्थापनाि
एमएस्िी केले आहे.
• अथडशास्त्रा ी भक्कम पाश्वडभूमी आति वर्ल्ड इकॉनॉतमक फोिमद्वािे एक िरुि जागतिक नेिा म्हिून गौितवलेले गेलेले
प्रभू हे प्रतिद्ध लेखक देखील आहेि. बाबा िॉक बाबाज आति अदि स्टोिीज’्‌हे तयािं े पुस्िक तवक्रमी खपा े ठिले
आहे.
• कोलकतयाि मुख्यालय अिलेली आयिीिी ही भाििािील िवाडतिक जुनी ‘ ेंबि ऑफ कामिड’्‌ििंस्था आहे.
****************
15. कोतझको् व ग्वार्लहेि या शहिािं ा युनस्े कोच्या ‘िजडनशील शहिािं’च्या यादीि िमावेश
• ििंयुक्त िाष्टरािंच्या शैक्षतिक, वैज्ञातनक व िािंस्कृतिक ििंघटनेिफे (युनेस्को)्‌‘िजडनशील शहिािं’च्या यादीि भाििािील
कोतझको् (केिळ) व ग्वार्लहेि (मध्य प्रदेश) या शहिािं ा िमावेश झार्लया ी घोषिा 31 ऑक्टोबि िोजी झाली.
• यिंदा युनेस्कोने जगभिािील एकूि 55 शहिािं ी तनव् किण्याि आली.
• भाििाच्या मध्य प्रदेशािील ग्वार्लहेि ा 'ििंगीि' श्रेिीि िि केिळच्या कोतझको्ा ा 'िातहतय' श्रेिीि िमावेश किण्याि
आला आहे.
• यामध्ये उझबेतकस्िानमिील बुखािा शहि (हस्िकला आति लोककला), मोिोक्कोमिील कॅिाब्लािंका शहि (मीत्या
आटड), ीनमिील ोंगतकिंग शहि (त्झाइन), नेपाळमिील काठमािं्ू (त त्रपट), ब्राझीलमिील रिओ तद जानेिो या
शहिा ा 'िातहतय' िाठी युनेस्कोच्या यादीि िमावेश किण्याि आला आहे.
• या यादीि आिापयांि 100 हून अतिक देशािंिील 350 शहिािं ा िमावेश किण्याि आला आहे
1.िातहतया े शहि म्हिून कोतझको् :
• UNESCO क्ून 'तिटी ऑफ तलटिे ि' ही प्रतिस्िि पदवी तमळविािे कोतझको् हे भाििािील पतहले शहि आहे.
• आतशयािील िवाडि मोठ्या िातहतय ििंमेलनािंपैकी एक अिलेर्लया केिळ तलटिे ि फेस्स्टव्हलिािखे तवतवि िातहस्तयक
कायडक्रम आयोतजि किण्या ा या शहिा ा मोठा इतिहाि आहे.

• ही ओळख बौस्द्धक देवािघेवाि आति िातहस्तयक ाां े केंद्र म्हिून या शहिाच्या भूतमकेला बळकटी प्रदान किेल.
• कोतझको्मध्ये 500 हून अतिक ग्रिंथालये आहेि.
• हे शहि अनेक नामविंि लेखकािं े घि मानले जािे. तयामध्ये एि.के. पोट्टेक्कट्ट (शहिािील िवाडि प्रतिद्ध लेखक) ,
तथक्कोत्यान आति पी. वलिाला ििंजयन यािंच्यािह मर्लयाळम िातहतयामध्ये योगदान देिाऱ्या अनेकािं ा यामध्ये
2.ििंगीिा े शहि म्हिून ग्वार्लहेि:
• 2015 मध्ये वािाििी आति 2017 मध्ये ेन्नईनिंिि UNESCO द्वािे 'ििंगीिा े शहि' म्हिून ओळखले जािािे
ग्वार्लहेि हे भाििािील तिििे शहि आहे.
• हे शहि िानिेन े जन्मस्थान म्हिून ओळखले जािे. िो भाििीय इतिहािािील महान ििंगीिकािािंपैकी एक होिा. ििे
िो िम्राट अकबिाच्या दिबािािील नवितनािंपैकी एक होिा.
• हे शहि ग्वार्लहेि घिाण्या े मूळ देखील आहे.
• हे शहि भाििािील िवाडि मोठ्या वातषडक ििंगीि महोतिवािंपैकी एक महत्त्वपूिड अिा 'िानिेन ििंगीि िमािोह' आयोतजि
कििे. हा िमािोह देशभिािील आति पिदेशािील हजािो ििंगीिप्रेमी आति कलाकािािंना आकतषडि कििो.
युनस्े को तक्रएतटव्ह तिटीज नेटवकक (UCCN) बद्ल:
• स्थापना: 2004
• िदस्य शहिे: जगभिािील 250 हून अतिक शहिे
• उद्ेश: िािंस्कृतिक आति िजडनशील उद्योगािंच्या तवकािािाठी शहिािंमिील िहकायाडला ालना देण्या ा उद्ेश
• िाि श्रेिी: त्झाईन, त त्रपट, गॅस्टरोनॉमी, िातहतय, माध्यम कला, ििंगीि आति हस्िकला आति लोककला
भाििािील िजडनशील शहिािं ी यादी:
1. श्रीनगि - हस्िकला आति लोककला (2021)
2. मुिंबई - त त्रपट (2019)
3. हैदिाबाद - गॅस्टरोनॉमी (2019)
4. ेन्नई - ििंगीि (2017)
5. जयपूि- हस्िकला आति लोककला (2015)
6. वािाििी- ििंगीि (2015)
ििंयक्त
ु िाष्टराच्िं या शैक्षतिक, वैज्ञातनक व िािंस्कृतिक ििंघटना :
• United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation
• स्थापना: 16 नोव्हेंबि 1945
• मुख्यालय : पॅरिि, फ्रान्ि
• महाििं ालक : ऑ्रे अझौले
• िदस्य : 193 िदस्य देश आति 11 िहयोगी िदस्य आहेि
****************
16. लुईि मॉ्ेल आति भािि

• लुईि मॉ्ेल ीनिाठी यशस्वी ठिले आहे, मात्र कृषी िे औद्योतगकीकििाच्या ििंक्रमिादिम्यान आलेर्लया
आव्हानािंमुळे भािि या मॉ्ेलच्या अिंमलबजाविीिाठी ििंघषड किि आहे.
लुईि मॉ्ेल:
• 1954 मध्ये, अथडशास्त्रज्ञ तवर्लयम आथडि लुईि यािंनी "अमयाडतदि श्रम पुिवठ्यािह आतथडक वाढ" प्रस्िातवि केली.
• या कामािाठी लुईि यािंना 1979 मध्ये अथडशास्त्रािील नोबेल पारििोतषक तमळाले.
• या प्रतिमािंना नुिाि, कृषी क्षेत्रापािून दूि अिलेर्लया कामगािािंना आकतषडि किण्यािाठी पुििे े उच्च वेिन देऊन शेिीमिील
अतिरिक्त श्रम उतपादन क्षेत्राक्े पुनतनडदेतशि केले जाऊ शकिे.
• हे ििंक्रमि, िैद्धािंतिकदृष्ट्या, औद्योतगक तवकािाला उतप्रेरिि किेल, उतपादकिा वाढवेल आति आतथडक तवकािाला
ालना देईल.
लुईि मॉ्ेल आति ीन:
• ीनमध्ये या मॉ्ेल ा वापि यशस्वी झाला.
• ीनने दुहेिी मागाड ा दृष्टीकोन वापिला, ज्याने तयाच्या लोकििंख्ये ा फायदा आति अतिरिक्त ग्रामीि श्रम यािं ा वापि
करून िाज्य तनयोजनािह बाजाि शक्ती एकत्र केली.
• या िोििामुळे पिकीय गुिंिविूक आकतषडि झाली आति तनयाडि आति देशािंिगडि उद्योगािंना ालना तमळाली.
• पायाभूि िुतविा, तशक्षि आति ििंशोिन आति तवकािािील मोठ्या गुिंिविुकीमुळे ीन ी उतपादकिा आति
स्पिाडतमकिा वाढली, परििामी ीनमध्ये जलद औद्योतगकीकिि, आति आतथडक परिविडन झाले.
लुईि मॉ्ेल आति भािि:
• ऐतिहातिकदृष्ट्या भाििािील बहुिािंश कामगािािंना िोजगाि देिाऱ्या कृषी क्षेत्राि या ििंदभाडि घििि झाली आहे.
• उतपादन क्षेत्रािील िोजगाि 2011-12 मिील 12.6% च्या वरून 2022-23 मध्ये 11.4% पयांि घििला आहे.
• उतपादन क्षेत्रािील िोजगािािील घट ही मुख्यिेः िेवा आति उतपादन क्षेत्रािील श्रतमकािं ी प्रवृतिी प्रतितबिंतबि कििे, जे
अथडशास्त्रज्ञ लुईि यािंनी नमूद केलेर्लया अपेतक्षि ििंि नातमक बदलाच्या तवरुद्ध आहे.
भाििािील लुईि मॉ्ेलच्या अिंमलबजाविीिील आव्हाने:
1. कमी वेिन: कमी वेिन आति शहिी उतपादन िुतविािंमध्ये अपुिी िामातजक िुिक्षा, शहिी िाहिीमाना ा उच्च ख ड
पाहिा, ग्रामीि कृषी कामगािािंना स्थलािंिरिि किण्याि प्रवृति किण्याि अयशस्वी ठिले.
2. उतपादन क्षेत्रािील िािंतत्रक बदल: उतपादन क्षेत्रािील उद्योग अतिकातिक भािं्वल-केंतद्रि होि आहेि, जे िोबोतटक्ि
आति कृतत्रम बुस्द्धमतिा यािंिािख्या कामगाि-तवस्थातपि ििंत्रज्ञानावि तयािं े अवलिंबन दशडतविाि.
3. हा बदल अतिरिक्त कृषी कामगािािंना िामावून घेण्यािाठी श्रम-केंतद्रि क्षेत्रािंच्या तनयोजन क्षमिेवि मयाडदा घालिो.
4. प्रच्छन्न बेिोजगािी: भाििाला कृषी क्षेत्राला प्रच्छन्न बेिोजगािीच्या परिस्स्थिी ा िामना किावा लागिो.
5. कौशर्लय तभन्निा: कामगािािं ी कौशर्लये आति उद्योग शोिि अिलेली कौशर्लये या दोन्हीमध्ये तभन्निा आहे.

6. िध्या ी तशक्षि व्यवस्था आिुतनक िोजगािाच्या बाजािपेठेच्या मागिीिाठी व्यक्तींना पूिडपिे ियाि करू शकि नाही,
परििामी उद्योगािंमध्ये कामगािािंच्या िोजगािाि अ्थळा तनमाडि कििािी कौशर्लया ी दिी तनमाडि होिे.
7. व्हाईट कॉलि नोकऱ्यािंवि जास्ि भि: िमाजाि िामान्यिेः व्हाईट कॉलि नोकऱ्यािंना िािंतत्रक तकिंवा व्याविातयक
कौशर्लयािंपेक्षा अतिक प्रािान्य तदले जािे.
8. ब्लू-कॉलि नोकऱ्यािंबद्ल ा हा पक्षपाि कुशल व्यापाि आति िािंतत्रक नोकऱ्यािंिाठी कमड ाऱ्यािं ी उपलब्ििा मयाडतदि
करू शकिो, ज्यामुळे औद्योतगक तवकािाला बािा येऊ शकिे.
भाििािील औद्योतगक क्षेत्राच्या तवकािािाठी अलीक्ील ििकािी उपक्रम:
1. प्रॉ्क्शन तलिंक्् इन्िेंतटव्ह (PLI): देशािंिगडि उतपादन क्षमिा वाढविे हे तया े उस्द्ष्ट आहे.
2. PM गति शक्ती: िाष्टरीय मास्टि प्लॅन - हा एक मर्लटीमो्ल कनेस्क्टस्व्हटी पायाभूि िुतविा प्रकर्लप आहे.
3. भाििमाला प्रकर्लप: ईशान्य भाििाशी ििंपकक िुिािण्या े उस्द्ष्ट आहे.
4. स्टाटड-अप इिंत्या: भाििािील स्टाटडअप ििंस्कृिीला प्रोतिाहन देिे हे तया े मुख्य कायड आहे.
5. मेक इन इिंत्या 2.0: भाििाला जागतिक त्झाईन आति मॅन्युफॅक् रििंग हबमध्ये रूपािंिरिि किण्या े उस्द्ष्ट आहे.
****************
17. स्वीत्श किंपनीद्वािा ििंिक्षि क्षेत्राि 100 % FDI िाध्य
• स्वीत्श किंपनी Saab ने ििंिक्षि प्रकर्लपाि भाििािील प्रथम 100% पिकीय प्रतयक्ष गुिंिूविूक िाध्य केली आहे.
• हरियािामध्ये कािखाना िुरू किण्यािाठी ही मान्यिा देण्याि आली आहे.
• या कािखान्याि अँटी आमडि, अँटी टँक, बिंकि आति कालड-गुस्िाफ एम-4 िॉकेट लाँ ि देखील ियाि केले जािाि
आहेि.
• ििंिक्षि उद्योगाि भाििाने आिापयांि 74 टक्के एफ्ीआयला पिवानगी तदली आहे.
• 2015 मध्ये FDI मिंजुिी े तनयम तशतथल किण्याि आले अिले ििी, आजपयांि कोितयाही पिदेशी किंपनीला ििंिक्षि
क्षेत्राि 100 टक्के FDI ी पिवानगी तमळू शकलेली नाही.
पिकीय प्रतयक्ष गुििं वू िूक (FDI):
• पिकीय किंपनी ी शाखा तकिंवा ििंलग्न ििंस्था स्थापन करून
• पिकीय किंपनी े भाििीय किंपनीबिोबि ििंघटन. तयािाठी तयािंना भाििीय किंपनी े तकमान 10% शेअिड तवकि घ्यावे
लागिाि.
FDI िाठी प्रतिबिंतिि क्षेत्र:े
1. लॉटिी व्यविाय (ििकािी ििे खाजगी)
2. जुगाि व िट्टेबाजी (कतिनोितहि)
3. त ट फिंड्ि
4. तनिी किंपन्या
5. टी.्ी.आि. यािं ा व्यापाि
6. रिअल इस्टेट व्यविाय तकिंवा फामड हाऊि े बािंिकाम (टाऊनशीप ा तवकाि, तनवािी व व्यापािी ििंकुले, िस्िे व पूल,
रिअल इस्टेट गुिंिविूक न्याि (REITs) वगळिा)
7. ििंबाखू तकिंवा पयाडयी पदाथाांपािून ियाि केलेर्लया तिगाि, त रूट, तिरिलो व तिगािेट यािं े उतपादन.
8. खाजगी गुिंिविुकीि खुली निलेली क्षेत्रे; उदा. (अ) अिू ऊजाड, आति (ब) िेर्लवे ऑपिेशन्ि (ििंमि कृिी वगळिा)
18. देशािील पतहली प्रादेतशक िॅतप् टरास्न्झट प्रिाली

• पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी अलीक्े गातझयाबादमध्ये 'नमो भािि' नावाच्या देशािील पतहर्लया प्रादेतशक िॅतप् टरास्न्झट
तिस्टम (RRTS) े अनाविि केल.े
• िेमी हाय स्पी्ने िाविािी ही भाििािील पतहली िेर्लवे आहे.
• तदल्ली िे मेिठ हा ििंपूिड कॉरि्ॉि 82 तकलोमीटि ा आहे. तयािील 18 तकलोमीटिच्या टप्प्या े काम पूिड झाले अिून
यामध्ये 17 स्थानके आहेि.
• तदल्ली िे मेिठ या पतहर्लया टप्या े 20 ऑक्टोबि 2023 िोजी उदघाटन झाले.
• या टप्प्याि िातहबााबाद, गातझयाबाद, गुलिि, दुहाई आति दुहाई ्ेपो ही स्थानके आहेि.
• हा ििंपूिड कॉरि्ॉि 2025 पयांि कायाडस्न्वि होण्या ी शक्यिा आहे.
प्रादेतशक िॅतप् टरास्न्झट तिस्टम (RRTS):
• उस्द्ष्ट: शहिािंमिील आिंििवाहिूक व्यवस्था िुिाििे, व्यापक प्रमािावि वाहिुकी े जाळे तनमाडि कििे.
• मुख्यतवे िाष्टरीय िाजिानी क्षेत्र (NCR) मध्ये िवाांना पिव्ेल अशी, जलद आति िुितक्षि वाहिूक व्यवस्था उभािण्या े
आति शहिा ा तवकाि किण्या े काम RRTS द्वािे केले जाि आहे.
• NCR मध्ये जलद आति िुितक्षि वाहिूक व्यवस्था तनमाडि किण्याबाबि ा अभ्याि भाििीय िेर्लवेने 1998-99 मध्ये
केला.
• तयाअिंिगडि प्रादेतशक िॅतप् टरास्न्झट तिस्टमअिंिगडि कोििे तवभाग एकमेकािंना जो्ण्याि येऊ शकिाि, हे तनस्श् ि
किण्याि येिाि होिे.
• या े पुढ े पाऊल म्हिजे, 2006 पयांि तदल्ली मेटरो मागाां ा तवस्िाि गु्गाव, नोए्ा आति गातझयाबाद या NCR
मिील शहिािंपयडि किण्याबाबि िवेक्षि किण्याि आले.
• नॅशनल कॅतपटल िीजन प्लॅतनिंग बो्ड (NCRPB) ने “NCR-2032’्‌हा वाहिूक व्यवस्थेििंदभाडिील अहवाला ा
अभ्याि केला.
• तयानुिाि NCR शहिािंना जो्ण्यािाठी आठ टप्पे (कॉरि्ॉि) तनव्ून हाय-स्पी् टरेन ी तशफािि केली गेली.
एनिीआिटीिी आति ‘नमो भािि’:
• नॅशनल कॅतपटल रिजन टरान्िपोटड कॉपोिेशन (NCRTC) ही केंद्र ििकाि आति तदल्ली, हरियािा, िाजस्थान, उतिि
प्रदेश ििकाि ी ििंयुक्त उद्योग किंपनी आहे.
• या किंपनीने रिजनल िॅतप् टरास्न्झट तिस्टम (NCRTC) ी तनतमडिी केली आहे.
• NCRTC ही ििंस्था गृहतनमाडि आति शहिी कायड मिंत्रालयाच्या अिंिगडि अिून तदल्ली आति NCR भागािंमध्ये
NCRTC प्रकर्लप िाबविे हे ििंस्थे े मुख्य कायड आहे.
• NCRTC ने गातझयाबाद रिजनल िॅतप् टरास्न्झट तिस्टम स्टेशनवि लोकािंच्या हिवलेर्लया वस्िू पिि किण्यािाठी ‘लॉस्ट
अ्‌ण्ॅ ् फाऊिं्’्‌केंद्रा ी स्थापना केली आहे.
मेटोर , भाििीय िेर्लवे आति RRTS मिील फिक:
• मेटरो, भाििीय िेर्लवे आति RRTS या िीन तभन्न िेर्लवे प्रिाली आहेि.
• RRTS िेर्लवे िुतविा ही मेटरोपेक्षा अतिक जलद आहे.
• RRTSच्या िेर्लवे या भाििीय िेर्लवेच्या िुलनेि कमी पर्लर्लयाच्या आहेि.
• NCR च्या जवळील भागामध्ये जलद, िुितक्षि आति अतिक वाििंवारििा अििािी िेर्लवेिेवा RRTS प्रदान कििाि
आहे.
• RRTS े ्ब्बे हे भाििीय िेर्लवेपेक्षा अतिक आिामदायक अििील.
• RRTS िेर्लवे प्रिाली ही पॅरिि, जमडनी, ऑस्स्टरयामिील ििे अमेरिकेिील प्रादेतशक िेर्लवे प्रिालींवि आिारिि आहे.
RRTS प्रकर्लपा ा उद्ेश:
• या प्रकर्लपाद्वािे NCR तवकाि आति िेथील उतपादकिा वाढवण्याि येईल.
• जे लोक NCRच्या जवळील िाज्यािंमध्ये तकिंवा भागािंमध्ये िाहि आहेि, तयािंना या िेर्लवे विदान ठििील.
• यामुळे लोकािंना शहिामध्ये स्थलािंिि किण्या ी आवश्यकिा भाििाि नाही.
• खािगी वाहनािंपेक्षा िावडजतनक वाहिुकीक्े लोकािं ा कल वाढेल.
• NCR च्या जवळ अििािे उतिि प्रदेश, िाजस्थान आति हरियािा या भागािं ाही पयाडयाने तवकाि होईल.
RRTS अिंिगडि तवकतिि किण्याि येिािे टप्पे:
• आिआिटीएि प्रकर्लपािंिगडि आठ तवभाग किण्याि येिील.
• तयापैकी िीन मागड फेज-1 अिंिगडि बािंिले जाि आहेि:
1. 82 तकलोमीटि लािंबी ा तदल्ली-गातझयाबाद-मेिठ मागड,
2. 164 तकलोमीटि लािंबी ा तदल्ली-गुरुग्राम-एिएनबी-अलवि मागड
3. 103 तकलोमीटि ा तदल्ली-पातनपि मागड
• भतवष्ट्याि तदल्ली-फिीदाबाद-बल्लभग्-पलवल; गातझयाबाद – खुजाड, तदल्ली – बहादूिग् – िोहिक,
गातझयाबाद-हापूि आति तदल्ली-शहाद्रा-बिौि हे मागड तवकतिि होिील.
****************
19. तनयिकातलक श्रमशक्ती िवेक्षि: 2022-2023
• अलीक्े , िाष्टरीय िािंस्ख्यकीय कायाडलयामाफकि (NSO) जुलै 2022 िे जून 2023 दिम्यान केलेर्लया िवेक्षिाच्या
आिािावि 'तनयिकातलक श्रमशक्ती िवेक्षि: 2022-2023' (Periodic Labour Force Survey) ी
आक्ेवािी जािी केली आहे.
अहवालािील प्रमुख तनष्ट्कषड:
1.नोकिदािािंच्या ििंख्येि िाितयाने घट:
• देशभिािील एकूि श्रमबळापैकी नोकिदािािंच्या ििंख्येि अलीक्े िाितयाने घट होि आहे.
• वषड 2021-22 मध्ये नोकिदािािं ी एकूि ििंख्या 21.5 टक्के होिी, िी 2022-23 मध्ये कमी होि 20.9 % झाली.
• 2022-23 या वषाडि देशािील 21 पैकी 12 िाज्यािंमध्ये नोकिदािािं ी ििंख्या घटली आहे. िवाडतिक घट आिाममध्ये
(8.7 टक्के) व तयापाठोपाठ तिक्कीममध्ये (७.८) नोंदतवण्याि आली आहे.
2.िरुि वगाड ा स्वयिंिोजगािाक्े कल:
• 2021-22 मध्ये स्वयिंिोजगाि कििाऱ्यािं ी ििंख्या 55.8 % होिी, िी 2022-23 मध्ये 57.3 टक्क्यािंवि गेली आहे.
• श्रमशक्ती िहभाग दि (LFPR): तनतय प्रमुख दजाडच्या (UPS) आिािावि
• 15 वषे आति तयाहून अतिक वयाच्या व्यक्तींिाठी श्रमशक्ती िहभाग दि (LFPR) मध्ये वाढिा कल तदिून आला.

• ग्रामीि भागाि, LFPR 2017-18 मिील 50.7% वरून 2022-23 मध्ये 60.8% पयांि, िि शहिी भागाि
47.6% वरून 50.4% पयांि वाढला आहे.
• भाििािील पुरुषािंच्या LFPR मध्ये 2017-18 मिील 75.8% वरून 2022-23 मध्ये 78.5% पयांि, मतहलािंच्या
LFPR मध्ये 23.3% वरून 37.0% वाढ नोंदतवण्याि आली आहे.
पुरूष मतहला व्यक्ती
ग्रामीि 80.2 41.5 60.8
शहिी 74.5 25.4 50.4
भािि 78.5 37.0 57.9
• कामगाि लोकििंख्या प्रमाि (WPR): तनतय प्रमुख दजाडच्या (UPS) आिािावि ग्रामीि भागाि, WPR 2017-18
मध्ये 48.1% वरून 2022-23 मध्ये 59.4% पयांि, शहिी भागाि िो 43.9% वरून 47.7% पयांि वाढला आहे.
ग्रामीि 78.0 40.7 59.4
शहिी 71.0 23.5 47.7
भािि 76.0 35.9 56.0
• बेिोजगािी दि (UR): तनतय प्रमुख दजाडच्या (UPS) आिािावि ग्रामीि भागाि, UR 2017-18 मध्ये 5.3% वरून
2022-23 मध्ये 2.4% पयांि, िि शहिी भागाि िे 7.7% वरून 5.4% पयांि घट झाली आहे.
• भाििािील पुरुषािं ा UR 2017-18 मध्ये 6.1% वरून 2022-23 मध्ये 3.3% पयांि आति मतहलािं ा UR 5.6%
वरून 2.9% पयांि कमी झाला आहे.
ग्रामीि 2.7 1.8 2.4
शहिी 4.7 7.5 5.4
भािि 3.6 2.9 3.2
तनयिकातलक श्रमशक्ती िवेक्षि :
• NSSO ी िवेक्षिे िािािििेः पा वषाांच्या अिंििाने होि अिि.
• तयामुळे िोजगाि व बेिोजगािीतवषयक आक्ेवािी तनयतमिपिे प्राप्त किण्याच्या उद्ेशाने ििकािने तयािंच्या जागी एतप्रल
2017 पािून 'तनयिकातलक श्रम शक्ती िवेक्षिे' (PLFS) िुरू केली आहेि.
• ही िवेक्षिे िाष्टरीय िािंस्ख्यकीय कायाडलयामाफकि (NSO) केली जािाि.
उद्ेशेः
1. िोजगाि व बेिोजगािीतवषयक तनदेशकािं े (श्रमशक्ती िहभाग दि, कामगाि लोकििंख्या प्रमाि आति बेिोजगािी दि) दि
िीन मतहन्यािंच्या कालािंििाने शहिी भागािाठी केवळ ालू िाप्तातहक दजाडच्या (CWS) आिािावि कििे.
2. िोजगाि व बेिोजगािी तनदेशकािं े मापन शहिी ििे ग्रामीि भागािंिाठी वातषडक आिािावि तनतय दजाड (PS+SS) ििे
ालू िाप्तातहक दजाड अशा दोन्ही आिािािंवि कििे.
बेिोजगािी मापनाच्या पद्धिी:
• श्रम शक्ती िवेक्षिािंमध्ये व्यक्ती ा कृिी दजाड तयाने ठिातवक ििंदभड कालाविीदिम्यान केलेर्लया कृिींच्या आिािे तनस्श् ि
केला जािो. हा कृिी दजाड ठितवण्यािाठी पुढील िीन पद्धिीं ा वापि केला जािोेः
1.तनतय कृिी दजाड, 2. ालू िाप्तातहक दजाड, 3. ालू दैतनक दजाड
िोजगाि व बेिोजगािी तनदेशके:
• PLFS च्या आिािे िोजगाि व बेिोजगािीतवषयक पुढील तनदेशके मोजली जािाि.
1. श्रमशक्ती िहभाग दि :
श्रमशक्ती िहभाग दि = श्रमशक्ती/ एकूि लोकििंख्या × 100
2. कामगाि लोकििंख्या प्रमाि:
कामगाि लोकििंख्या प्रमाि = िोजगािी व्यक्तीं ी ििंख्या/ एकूि लोकििंख्या × 100
3. बेिोजगािी दि:
बेिोजगािी दि = बेिोजगािी व्यक्तीं ी ििंख्या/ श्रमशक्ती × 100
िोजगािाशी ििंबतिं िि ििकाि े उपक्रम:
4. उपजीतवका आति उपक्रमािाठी उपेतक्षि व्यक्तींिाठी िमथडन (SMILE)
5. पीएम-दक्ष (प्रिानमिंत्री दक्ष औि कुशलिा ििंपन््‌न तहिग्रही)
6. महातमा गािंिी िाष्टरीय ग्रामीि िोजगाि हमी कायदा (MGNREGA)
7. प्रिानमिंत्री कौशल तवकाि योजना (PMKVY)
8. स्टाटड अप इिंत्या योजना
9. िोजगाि मेळा
****************
20. देशािील पतहले व्हाईट लेबल युपीआय- एटीएम (UPI-ATM)
• देशािील पतहले व्हाईट लेबल युपीआय-एटीएम (UPI-ATM) 5 िप्टेंबि 2023 िोजी लाँ किण्याि आले.
ठळक बाबी:
• नॅशनल पेमेंट कॉपोिेशन ऑफ इिंत्याच्या (NPCI) िहकायाडनाने जपानच्या तहिा ी पेमेंट िस्व्हडििे निं हे एटीएम लाँ
• याद्वािे ग्राहक ्ेतबट तकिंवा क्रेत्ट का्डतशवाय युपीआयद्वािे िोख िक्कम काढू शकिाि.
• काही तदविािंपूवी भाििीय रिझवड बँकेने युपीआयद्वािे िोख पैिे काढण्याच्या िुतविेबद्ल मातहिी देिािे परिपत्रक
जािी केले होिे.
• िवड बँका, एटीएम नेटवकक, एटीएम ऑपिेटिडनी तयािंच्या एटीएममध्ये इिंटि ऑपिेबल का्डलेि कॅश काढण्या ी िुतविा
उपलब्ि करून द्यावी, अििं या परिपत्रकाि म्हटले होिे.
• अशा परिस्स्थिीि, तहिा ीने ग्लोबल तफनटेक फेस्टमध्ये युपीआय एटीएम लाँ किि पैिे काढण्या ा नवा मागड िादि
केला.
• किंपनी भाििािील पतहले व्हाईट लेबल युपीआय एटीएम लाँ किि आहे.
व्हाईट लेबल युपीआय एटीएम म्हिजे काय?
• नॉन-बँतकिंग िस्व्हडि प्रोव्हाय्िच्या मालकीच्या, देखिेखीच्या आति ऑपिेट केलेर्लया एटीएम मशीन्िना व्हाईट लेबल
एटीएम म्हििाि.
****************

21. आिबीआय अहवाल : भाििािील थेट तवदेशी गुििं विुक

• भाििीय रिझव्हड बँकेने (RBI) ने नुकतया जाहीि केलेर्लया आक्ेवािीनुिाि, अमेरिका आतथडक वषड 2023 दिम्यान
भाििािील थेट तवदेशी गुिंिविुकी ा (FDI) प्रमुख स्त्रोि म्हिून उदयाि आला आहे.
आिबीआय अहवाल:
● आतथडक वषड 2022- 23 मध्ये देशाि 49,93,370 कोटी रुपये थेट पिकीय गुिंिविूक झाली.
● िथातप 9,11,069 कोटी रुपयािं ी गुिंिविूक भाििाने इिि देशािंि केली.
● बम्युड्ा, जिी, िायप्रििािख्या 'टॅक्ि हेव्हन्ि' देशािंिही भाििाने गुिंिविूक केली आहे.
● अमेरिका, मॉरिशि, तब्रटन आति तििंगापूि यािं ा भाििािील एकूि थेट तवदेशी गुिंिविुकीिील एकतत्रि वाटा 60%आहे.
भाििािील क्षेत्रतनहाय पिकीय

भाििाि िवाडतिक गुििं विूक कििािे देश: भाििाने या देशाि गुििं विूक केली:
गुििं विूक:
पिकीय पिकीय गुििं विूकीि पिकीय
क्र. देश देश क्षेत्र
गुििं विूकीि वाटा वाटा गुििं विूकीि वाटा
1. अमेरिका 17.2% तििंगापूि 22.3% उतपादन क्षेत्र 51.9%
2. मॉरिशि 14.9% अमेरिका 13.6% िेवा क्षेत्र 42.8%
3. तब्रटन 14.2% तब्रटन 12.8% ऊजाड क्षेत्र 3.2%
4. तििंगापूि 13.2% नेदिलँ् 11.7% बािंिकाम 1.7%
ििंयुक्त अिब
5. नेदिलँ् 10% 9.6%
अतमिािी
6. जपान 8% मॉरिशि 8.4%
****************
22. भाििािील तनयाडिीमध्ये गुजिाि आघा्ीवि

• केंद्र ििकािक्ून अलीक्े आतथडक वषड 2022- 2023 मध्ये देशािून केलेर्लया तनयाडिी ा िपशील िादि केला.
• वातिज्य आति उद्योग मिंत्रालयाच्या आक्ेवािीनुिाि या वषाडि देशािून झालेर्लया एकूि तनयाडिीि गुजिाि ा वाटा
िवाडतिक िातहला' आहे.
• भाििािील तनयाडिीमध्ये आघा्ीवि अिलेले िाज्य:
क्र. िाज्य वाटा (%) क्र. िाज्य वाटा (%)
1. गुजिाि 33.14 2. महािाष्टर 16.06
3. ितमळना्ू 9.02 4. कनाडटक 6.18
5. उतिि प्रदेश 4.81 6. आिंध्र प्रदेश 4.40
7. हियािा 3.52 8. पस्श् म बिंगाल 2.82
9. िेलिंगिा 2.53 10. ओत्शा 2.18
****************
23. िाष्टरीय हळद मिं्ळा ी स्थापना

• भािि ििकािने 4 ऑक्टोबि 2023 िोजी िाष्टरीय हळद मिं्ळा ी स्थापना किण्या े अतििूत ि केली.
• उद्ेश : देशािील हळद आति हळद उतपादनािंच्या तवकािावि आति वाढीवि लक्ष केंतद्रि कििे.
ि ना:
• केंद्र ििकािद्वािा तनयुक्त अध्यक्ष
• आयुष मिंत्रालय, केंद्र ििकािच्या औषितनमाडि तवभाग, कृषी आति शेिकिी कर्लयाि, वातिज्य आति उद्योग
तवभागािील िदस्य
• िीन िाज्यािंिील िाज्य ििकाि े वरिि प्रतितनिी (तफितया ित्त्वावि)
• ििंशोिनाि िहभागी अिलेर्लया िाष्टरीय/िाज्य स्ििीय तनव्क ििंस्था
• हळद उतपादक शेिकिी आति तनयाडिदाि यािं े प्रतितनिी
• वातिज्य तवभागाद्वािे तनयुक्त केलेले ित व
कायड:
• आिोग्य आति तनिामय जीवनामध्ये हळदी े अिलेले महतव जग ओळखि अिून, हळदीबाबि जागरुकिा आति तया ा
वापि वाढविे.
• तनयाडिीला ालना देण्यािाठी आिंिििाष्टरीय स्ििावि नवीन बाजािपेठ तवकतिि कििे.
• नवीन उतपादनािं े ििंशोिन आति तवकािाला ालना देि.े
• आपर्लया पाििंपारिक ज्ञानाच्या आिािावि हळदीपािून मूर्लयवतिडि उतपादने तवकतिि कििे.
महतव:
• िाष्टरीय हळद मिं्ळ हळदीशी ििंबतिं िि तवषयािंवि नेिृतव प्रदान किेल, प्रयतनािंना ालना देईल, आति हळद क्षेत्रा ा
तवकाि आति वृद्धीिाठी मिाले मिं्ळ आति इिि ििकािी ििंस्थािंमिील िमन्वय िुिािायला मदि किेल.
• तवशेषि: मूर्लयविडनाद्वािे अतिक फायदे तमळवण्यािाठी हळद उतपादकािं ा क्षमिा तवकाि आति कौशर्लय तवकािावि
िे लक्ष केंतद्रि किेल.
• मिं्ळ गुिवतिा आति अन्न िुिक्षा मानकािंना आति तयाच्या पालनाला प्रोतिाहन देईल.
• या क्षेत्रावि लक्ष केंतद्रि तवतवि उपक्रमािंच्या मदिीने हळद उतपादकािंना ािंगली तमळकि होईल आति तयािंच्या
कर्लयािाला आति िमृद्धीला हािभाि लागेल.
भाििािील हळद उतपादन:
• भािि हा हळदी ा जगािील िवाडि मोठा उतपादक, ग्राहक आति तनयाडिदाि आहे.
• िन 2022-23 मध्ये, भाििाि 3.24 लाख हेक्टि क्षेत्र हळद लागव्ीखाली होिे, ज्या े उतपादन 11.61 लाख टन
(जगािील हळद उतपादनाच्या 75% पेक्षा जास्ि) इिके होिे.
• भाििाि हळदीच्या 30 पेक्षा जास्ि जािीं ी लागव् केली जािे आति देशािील 20 पेक्षा जास्ि िाज्यािंमध्ये हळदी ी
शेिी केली जािे.
• महािाष्टर, िेलिंगिा, कनाडटक आति िातमळना्ू या िाज्यािंमध्ये हळदी े िवाडि जास्ि उतपादन होिे.
हळदीच्या जागतिक व्यापािाि भाििा ा वाटा:
• हळदीच्या जागतिक व्यापािाि भाििा ा वाटा 62% पेक्षा जास्ि आहे.
• 2022-23 मध्ये, 380 पेक्षा जास्ि तनयाडिदािािंनी 207.45 दशलक्ष ्ॉलिड मूर्लया ी 1.534 लाख टन हळद आति
हळदी ी उतपादने तनयाडि केली.
• बािंगलादेश, ििंयुक्त अिब अतमिािी, अमेरिका, मलेतशया ही भाििीय हळदीच्या तनयाडिी ी प्रमुख बाजािपेठ आहे.
• हळद मिं्ळाच्या उस्द्ष्ट केंतद्रि उपक्रमािंमुळे 2030 पयांि हळदी ी तनयाडि एक अब्ज ्ॉलिडवि पोहो ेल अशी अपेक्षा
आहे.
****************
24. स्टेट ऑफ वतकिंग इिंत्या 2023
• अझीम प्रेमजी तवद्यापीठाच्या (AMU) शाश्वि िोजगाि केंद्राने भाििीय कमड ाऱ्यािंच्या स्स्थिीवि प्रकाश टाकिािा
"स्टेट ऑफ वतकिंग इिंत्या 2023" शीषडका ा अहवाल प्रतिद्ध केला आहे.
• याि बेिोजगािी दि, मतहलािं ा िहभाग, आिंिितपढीिील गतिशीलिा आति जािीतनहाय कायडबल गतिशीलिा िमातवष्ट
आहे.
• अझीम प्रेमजी तवद्यापीठा ा हा अहवाल ििकािी आक्ेवािीवि आिारिि आहे.
• एनएिओ े िोजगाि-बेिोजगाि िवेक्षि, श्रतमक कायडबल िवेक्षि, िाष्टरीय कुटिंब आिोग्य िवेक्षि, उद्योगािं े वातषडक
िवेक्षि, लोकििंख्या जनगिना यािािख्या अतिकृि आक्ेवािीच्या आिािे हा अहवाल ियाि किण्याि आला आहे.
• इिंत्या वतकिंग िव्हे नावा े तवशेष िवेक्षि कनाडटक आति िाजस्थानच्या ग्रामीि भागािही किण्याि आले आहे.
अहवालािील ठळक मुद्े:
बेिोजगािी ा दि:
• प्रेमजी तवद्यापीठाच्या विीन जाहीि किण्याि आलेर्लया अहवालानुिाि, देशािील 25 वषाांखालील िरुि पदवीििािंपैकी
42.3 टक्के बेिोजगाि आहेि.
• देशािील बेिोजगािी ा दि 2019-20 मध्ये 8.8 टक्के होिा, जो 2020-21 मध्ये 7.5 टक्के आति 2022-23 या
आतथडक वषाडि 6.6 टक्क्यािंवि आला आहे.
वयोगटतनहाय बेिोजगािी े प्रमाि:
• या अहवालानुिाि, देशािील िुतशतक्षि िरुिािंमध्ये बेिोजगािी े प्रमाि वाढले आहे.
• या अहवालानुिाि, िवाडतिक 22.8 टक्के बेिोजगािी दि 25 िे 29 वयोगटािील िरुिािंमध्ये आहे.
• उच्च माध्यतमक स्ििाविील तशक्षि घेिलेर्लया 25 वषाांखालील िरुिािंमिील बेिोजगािी ा दि 21.4 टक्के आहे, जो
िवाडतिक आहे.
• 35 वषे आति तयाहून अतिक वयाच्या पदवीििािंमिील बेिोजगािी ा दि पा टक्क्यािंपेक्षा कमी आहे.
• िि 40 वषे आति तयाहून अतिक वयाच्या पदवीिि लोकािंमध्ये बेिोजगािी ा दि केवळ 1.6 टक्के आहे.
तनिक्षि गटािील बेिोजगािी ा दि:
• अहवालानुिाि, 25 वषाांपेक्षा कमी वयाच्या तनिक्षि िरुिािंमध्ये बेिोजगािी े प्रमाि 13.5 टक्के अिर्लया े आढळून
• िि 40 वषड आति तयाविील तनिक्षि गटािील बेिोजगािी ा दि 2.4 टक्के आहे.
उतपन्ना ी पािळी:
• देशािील बेिोजगािी ा दि कमी झाला अिला ििी उतपन्ना ी पािळी स्स्थि िातहली आहे.

• अहवालानुिाि, कोिोना महामािी ा ि्ाखा बिण्यापूवी मतहलािंच्या उतपन्नाि घट होऊ लागली होिी.
• 2004 िे 2017 दिम्यान तलिंगआिारिि उतपनाच्या अिमानिेि घट झाली आहे.
• 2004 पािून, मतहला िोजगाि दि एकिि घििि आहे तकिंवा स्स्थि आहे.
• 2019 पािून मतहलािंच्या िोजगािाि वाढ झाली आहे.
• महामािीच्या काळाि मोठ्या ििंख्येने मतहलािंनी स्वयिंिोजगािा ा अवलिंब केला आहे.
• कोिोना महामािीपूवी 50 टक्के स्स्त्रया स्वयिंिोजगाि किि होतया आति महामािीनिंिि हा आक्ा 60 टक्क्यािंपयांि वाढला
आहे.
****************
25. भाििािील अन्न प्रतक्रया क्षेत्र
• ANUTEC - इिंटिनॅशनल फू्टेक इिंत्या ी 17 वी आवृतिी, मुिंबई येथे आयोतजि किण्याि आली होिी.
• यावेळी भाििािील अन्न प्रतक्रया क्षेत्राक्े दृष्टीक्षेप टाकण्याि आला.
भाििािील अन्न प्रतक्रया क्षेत्रा ी स्स्थिी:
अन्न प्रतक्रया:
• अन्न प्रतक्रया क्षेत्र हा एकूि अन्न पुिवठा िाखळी ा एक महत्त्वा ा घटक आहे.
• यामध्ये कच्चा शेिमाल आति पशुिन उतपादनािंवि प्रतक्रया करून आति मूर्लयवतिडि अन्न उतपादनािंमध्ये रूपािंिि करून
वापिायोग्य बनतवले जािे.
• या क्षेत्रामध्ये अन्न उतपादनािंना िुितक्षि, अतिक िोयीस्कि आति दीघडकाळ तटकवण्याच्या उद्ेशाने तवतवि
तक्रयाकलाप, ििंत्रज्ञान आति प्रतक्रयािं ा िमावेश आहे.
• याि पदाथाड ी व आति पौस्ष्टक मूर्लय देखील वाढवीले जािाि.
भाििािील अन्न प्रतक्रया क्षेत्र:
• भाििाच्या अथडव्यवस्थेि अन्न प्रतक्रया क्षेत्रा े योगदान लक्षिीय आहे,
• या क्षेत्रा ा भाििाच्या एकूि तनयाडििील वाटा 13 % व एकूि औद्योतगक गुिंिविूकीिील वाटा 6 % आहे.
• या क्षेत्राने 2014 िे 2020 पयांि USD 4.18 अब्ज ्ॉलिडिह मोठ्या प्रमािाि थेट पिकीय गुिंिविूक (FDI) आकतषडि
केली आहे.
• 2024 पयांि िब्बल 9 दशलक्ष नोकऱ्या तनमाडि होण्या ी क्षमिा क्षेत्राि आहे.
अन्न प्रतक्रया क्षेत्राशी ििंबतिं िि ििकािी उपक्रम:
1. एतप्रल 2015 मध्ये प्रािान्य क्षेत्र कजड (PSL) तनयमािंिगडि कृषी तक्रयाकलाप म्हिून अन्न आति कृषी-आिारिि
प्रतक्रया युतनट्ि आति शीि िाखळी ा िमावेश केला गेला.
2. अन्न प्रतक्रया क्षेत्रािाठी स्वयिं तलि मागाांिगडि 100% थेट तवदेशी गुिंिविुकीला (FDI) मिंजूिी.
3. प्रिानमिंत्री तकिान ििंपदा योजना
4. प्रिानमिंत्री िूक्ष्म अन्न प्रतक्रया उपक्रम योजने े औप ारिकीकिि
5. अन्न प्रतक्रया उद्योगािाठी उतपादन तलिंक्् इन्िेंतटव्ह (PLI) योजना
अन्न प्रतक्रया क्षेत्राशी ििंबतिं िि आव्हाने:
1. कोर्ल् ने आति स्टोिेज ा अभाव:
• अपयाडप्त कोर्ल् स्टोिेज आति वाहिूक िुतविािंमुळे नाशविंि माला े कापिीनिंिि मोठे नुकिान होिे.
• या ा केवळ अन्नाच्या गुिवतिेवि परििाम होि नाही िि शेिकऱ्यािंच्या उतपन्नाविही परििाम होिो.
2. खिंत्ि पुिवठा िाखळी:
• भाििािील पुिवठा िाखळी अतयिंि तवखिंत्ि आहे, ज्यामुळे अकायडक्षमिा आति वाढीव ख ड होिो.
• खिाब िस्िे आति िेर्लवे पायाभूि िुतविािंमुळे वाहिुकीदिम्यान तवलिंब आति नुकिान होऊ शकिे.
3. गुििं ागुििं ी े तनयम:
• अन्न प्रतक्रया उद्योग हे तनयम, पिवाने आति पिवान्यािंच्या जतटल वेबच्या अिीन आहे, जे व्यविायािंिाठी नकािातमक
अिू शकिे.
• तनयमािंच्या तवििंगि अिंमलबजाविीमुळे अयोग्य स्पिाड आति गुिवतिेच्या िमस्या उद्भवू शकिाि.
4. अन्न िुिक्षेिबिं ििं ी त ििं ा:
• पूिवठ्याच्या िाखळीमध्ये अन्न िुिक्षा आति गुिवतिा मानके िुतनस्श् ि कििे हे एक महत्त्वा े आव्हान आहे.
• दूतषि तकिंवा भेिळयुक्त अन्न उतपादने िावडजतनक आिोग्याि हानी पोहो वू शकिाि.
5. ििंशोिन आति तवकाि:
• ििंशोिन आति तवकािामध्ये मयाडतदि गुिंिविूक नवकर्लपना आति नवीन, मूर्लयवतिडि उतपादनािंच्या तवकािाि प्रतिबिंि
कििे.
• प्रमुख अथडव्यवस्थािंच्या िुलनेि भाििा ा ििंशोिन आति तवकाि (R&D) ख ाड े जी्ीपी गुिोतिि 0.7 टक्क्यािंपेक्षा
कमी आहे, िथातप जागतिक स्ििाविील 1.8 टक्क्यािंपेक्षा हे गुिोतिि खूप कमी आहे.
****************
26. गुवाहाटी तवमानिळ : 'त्जी यात्रा' िुतविा तमळविािे ईशान्येिील पतहले तवमानिळ
• भाििाच्या ईशान्येक्ील प्रदेशाि हवाई प्रवािा ा अनुभव वाढवण्याच्या तदशेने एक महत्त्वपूिड पाऊल उ लिाना,
गुवाहाटी े लोकतप्रय गोपीनाथ बोिदोलोई आिंिििाष्टरीय तवमानिळ (LBBI) हे नातवन्यपूिड 'त्जी यात्रा' िुतविा िादि
कििािे ईशान्य भाििािील पतहले तवमानिळ बनले आहे.
त्जी यात्राेः
• हवाई प्रवािा े आिुतनकीकिि आति तवमानिळ प्रतक्रया िुव्यवस्स्थि किण्याच्या उद्ेशाने नागिी तवमान वाहिूक
मिंत्रालयाच्या िहकायाडने त्जी यात्रा उपक्रम िुरू किण्याि आला आहे.
• 1 त्िेंबि 2022 िोजी िवडप्रथम तदल्ली, वािाििी आति बेंगळरू येथील तवमानिळािंवि त्जी यात्रा िुतविा िुरू
किण्याि आली.
• फेतशयल रिकतग्नशन टेक्नॉलॉजी (FRT) वि आिारिि तवमानिळािंवि प्रवाशािं ी ििंपककितहि, तनबाडि प्रतक्रया िाध्य
किण्यािाठी हा एक प्रकर्लप आहे.
• हा प्रकर्लप DigiYatra फाउिं्ेशनद्वािे िाबतवण्याि येि आहे. ही एक जॉईन्ट व्हेन् ि किंपनी अिून तिच्या
भागिािकािंमध्ये भाििीय तवमानिळ प्रातिकिि (AAI) (26% तहस्िा) आति बेंगळरू तवमानिळ, तदल्ली तवमानिळ,
हैदिाबाद तवमानिळ, मुिंबई तवमानिळ आति को ीन आिंिििाष्टरीय तवमानिळ यािं ा िमवेश आहे.
****************
27. जया वमाड तिन्हा : िेर्लवे बो्ाडच्या पतहर्लया मतहला िीईओ व अध्यक्षा
• िेर्लवे मिंत्रालया ी िवोच्च तनिडय घेिािी ििंस्था अिलेर्लया िेर्लवे बो्ाडच्या िीईओ व अध्यक्षपदी ििकािने जया वमाड
तिन्हा यािं ी तनयुक्ती केली.
• 166 वषाांच्या िेर्लवेच्या इतिहािाि आति 118 वषाांच्या िेर्लवे बो्ाडच्या इतिहािाि तिन्हा या िेर्लवे बो्ाड े प्रमुखपद
भूषतविाऱ्या पतहर्लया मतहला ठिर्लया आहेि. 1905 मध्ये िेर्लवे बो्ाड ी स्थापना झाली होिी.
• तयािंनी 1 िप्टेंबि 2023 िोजी पदभाि स्वीकािला. तयािं ा कायडकाळ 31 ऑगस्ट 2024 पयांि अिेल.
• िीईओपदी तनयुक्तीपूवी तयािंनी िेर्लवे बो्ाडवि ऑपिेशन्ि आति तबझनेि ्ेव्हलपमेंट िदस्य म्हिून कायडिि होतया.
• अलाहाबाद तवद्यापीठाच्या माजी तवद्याथीनी अििाऱ्या जया या 1988 मध्ये भाििीय िेर्लवे वाहिूक िेवा (IRTS)
अतिकािी म्हिून िेर्लवेि रुजू झार्लया
• तयािंच्या 35 वषाांच्या काितकदीि, तयािंनी ऑपिेशन्ि, मातहिी ििंत्रज्ञान, व्याविातयक आति दक्षिा यािह तवतवि पदािंवि
काम केले आहे.
****************
28. नोए्ा आिंिििाष्टरीय तवमानिळाला DXN को्
• अलीक्े इिंटिनॅशनल एअि टरान्िपोटड अिोतिएशनद्वािे (IATA) उतिि प्रदेशमिील जेवाि येथे उभािण्याि येिाऱ्या
'नोए्ा आिंिििाष्टरीय तवमानिळा'ला स्विेः ा अस्द्विीय आिंिििाष्टरीय िीन-अक्षिी को् 'DXN' प्रदान किण्याि
आला.
• DXN को्मिील D म्हिजे तदल्ली, N म्हिजे नोए्ा आति X म्हिजे जगाशी कनेस्क्टस्व्हटी े प्रिीक होय.
• या तवमानिळा ा ICAO को् हा VIND आहे.
तवमानिळ को् (Airport Codes):
• तवमानिळ को् जगभिािील तवमानिळािंिाठी तवतशष्ट ओळखकिाड म्हिून काम कििाि.
• हे को् अखिं् प्रवािाच्या अनुभवािाठी आवश्यक अिून तिकीट आति बोत्ांग पािपािून िे तवमानिळाविील
ििंकेिापयांि तवतवि ििंदभाडमध्ये वापिले जािाि.
****************
29. िळागाळामध्ये तक्रप्टोच्या स्वीकािाबाबि भािि अव्वल
• नै ॅतलतििच्या '2023 ग्लोबल तक्रप्टो अॅ्ॉप्शन इिं्ेक्ि नुिाि, िळागाळािील लोकािंमध्ये तक्रप्टोकिन्िीच्या
स्वीकािाबाबि भािि 154 िाष्टरािंमध्ये अव्वल ठिला आहे.
• भािि गेर्लया वषी ौर्थया स्थानावि होिा. भाििा ी अव्वल स्थानाविील ढाई भाििाच्या दैनिंतदन नागरिकािंमध्ये
तक्रप्टोकिन्िीच्या वाढतया लोकतप्रयिेला अिोिेस्खि कििे.
अव्वल देशेः
• भािि
• नायजेरिया
• स्व्हएिनाम
• युनायटे् स्टेट्ि
• युक्रेन
30. 'यशोभूमी' े उद्घाटन

• पिंिुप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी द्वािका, नवी तदल्ली येथे 'यशोभूमी' नावाच्या इिंत्या इिंटिनॅशनल कन्व्हेन्शन आति एक्स्पो
िेंटि (IICC) च्या पतहर्लया टप्प्या े उद्घाटन िप्टेंबि 202.3 मध्ये केल.े
• 'यशोभूमी' तकिंवा 'इिंत्या इिंटिनॅशनल कन्व्हेन्शन अँ् एक्स्पो िेंटि' (IICC) हे द्वािका, नवी तदल्ली येथे स्स्थि एक
अतयािुतनक आिुतनक ििंमेलन केंद्र आहे.
• हे जगािील िवाडि मोठ्या MICE (Meetings, Incentives, Conferences and Exhibitions)
गिंिव्यस्थानािंपैकी एक अिेल.
• याि एक भव्य कन्व्हेन्शन िेंटि, अनेक प्रदशडन हॉल आति इिि िुतविा आहेि.
• नुकतया झालेर्लया G20 तशखि परिषदेदिम्यान जागतिक नेतयािं े यजमानपद भूषविाऱ्या भािि मिं्पमनिंिि, प्रदशडन
आति परिषदािंिाठी िवोच्च दजाडच्या िुतविा देिािी 'यशोभूमी' ही स्द्विीय अतिवेशन िुतविा आहे.
वैतशष्ट्येःे
• या प्रकर्लपा े एकूि प्रकर्लप क्षेत्र 8.9 लाख ौिि मीटि आति एकूि बािंिलेले क्षेत्र 1.8 लाख ौिि मीटिपेक्षा जास्ि
आहे.
• या प्रकर्लपािाठी िुमािे 5400 कोटी रुपये ख ड किण्याि आले आहेि.
• 73 हजाि ौिि मीटिपेक्षा जास्ि क्षेत्रफळाि बािंिलेर्लया कन्व्हेन्शन िेंटिमध्ये 15 अतिवेशन खोर्लया आहेि, ज्याि
मुख्य िभागृह, ग्रँ् बॉलरूम आति एकूि 11,000 प्रतितनिी बिण्या ी क्षमिा अिलेर्लया 13 बैठक खोर्लया आहेि.
• याि देशािील िवाडि मोठा LED मीत्या दशडनी भाग (largest LED media facade) आहे.
• कन्व्हेन्शन िेंटिमिील प्लेनिी हॉल िुमािे 6,000 पाहुण्यािंच्या आिनक्षमिेने िुिज्ज आहे.
• प्रदशडन िभागृहे 1.07 लाख ौिि मीटि क्षेत्रफळाि प्रदशडन, व्यापाि मेळे आति व्यविाय कायडक्रम आयोतजि
किण्यािाठी िुिज्ज आहेि.
• हा प्रकर्लप एक अतयािुतनक िािं्पािी प्रतक्रया प्रिालीिह िुिज्ज आहे ज्यामध्ये 100 टक्के िािं्पािी पुनवाडपि आति
पाविा े पािी िाठवण्याच्या िििुदी आहेि.
****************
31. नवी तदल्लीिील प्रगिी मैदान येथे 42 वा भाििीय आिंिििाष्टरीय व्यापाि मेळावा
• 14 िे 27 नोव्हेंबि 2023 दिम्यान नवी तदल्लीिील प्रगिी मैदानावि 'भाििीय आिंिििाष्टरीय व्यापाि मेळावा 2023'
(india International Trade Fair: IITF) च्या 42 व्या आवृतिी े आयोजन किण्याि आले.
• केंद्रीय वातिज्य व उद्योग िाज्यमिंत्री अनुतप्रया पटेल यािंच्या हस्िे या मेळाव्या े उद्घाटन झाले.
• ििंकर्लपनाेः या मेळाव्या ी ििंकर्लपना 'विुिैव कुटबिं कम' अशी आहे. ही ििंकर्लपना शाश्वि वाढ आति कर्लयाि
िािण्यािाठी व्यापािािील पिस्पिििंबिंि आति िहयोगी प्रयतनािं े महत्त्व अिोिेस्खि कििे.
• भागीदाि आति फोकि िाज्ये: या मेळाव्यािाठी तबहाि आति केिळ भागीदाि िाज्ये होिी, िि तदल्ली, जम्मू आति
काश्मीि, झािखिं्, महािाष्टर आति उतिि प्रदेश ही िाज्ये फोकि िाज्ये म्हिून िहभागी झाली होिी.
• या मेळाव्यामध्ये तदव्यािंग आति ज्येि नागरिकािंिाठी प्रवेश तवनामूर्लय होिा.
****************

32. अरुिा ल प्रदेशला िीन उतपादनािंिाठी जीआय टॅग

• अरुिा ल प्रदेशला ऑक्टोबि 2023 मध्ये अरुिा ल याक ुिपी, खव िाई (खमटी िािंदूळ) आति िािंगिा
काप्ािाठी भौगोतलक तनदेशक म्हिजे जीआय टॅग (Geographical Indication: GI) प्राप्त झाला आहे.
• अरुिा ल याक िु पी: अरुिा ल प्रदेशािील पस्श् म कामेंग आति िवािंग तजर्लयािंमध्ये आढळिाऱ्या दुतमडळ
अरुिा ली याकच्या (yak) दुिापािून हा पदाथड बनिो. ब्रोक ही आतदवािी जमाि याक पशुपालनामध्ये कायडिि
आहे. ही ुिपी प्रतथनािंनी िमृद्ध अििे आति अरुिा ल प्रदेशािील दुतमडळ, थिं् आति ्ोंगिाळ प्रदेशाि पौस्ष्टकिे ा
एक महत्त्वा ा स्रोि आहे.
• खव िाई (खमटी िािंदळ ू ): खव िाई ही तवष्ट त कट िािंदळा े वाि, नामिाई प्रदेशािील आहे. पाििंपारिक खिंप्टी
आतदवािी शेिकिी तया ी लागव् कििाि.
• िािंगिा वस्त्रेः ािंगलािंग तजर्लयािील िािंगिा जमािीने ियाि केलेली िािंगिा काप् उतपादने तयािंच्या आकषडक त्झाईन्ि
आति दोलायमान ििंगािंिाठी प्रतिद्ध आहेि. ही पाििंपारिक कलाकुिि या प्रदेशा ी िािंस्कृतिक िमृद्धी दशडविे.
****************
33. भाििा ी पतहली आिंिििाष्टरीय क्रूझ लाइनि िुरू
• 3 नोव्हेंबि 2023 ला केंद्रीय बिंदिे, जहाजबािंििी,जलमागड मिंत्री िबाडनिंद िोनोवाल यािंनी भाििािील पतहली आिंिििाष्टरीय
क्रूझ लाइनि 'कोस्टा िेिेना (Costa Serena) जहाजाच्या पतहर्लया प्रवािाला मुिंबई येथे तहिवा झें्ा दाखवला.
• हा उपक्रम पयडटनाला ालना देिाऱ्या देखो अपना देश मोतहमेशी ििंिेस्खि आहे.
• िमुद्रपयडटन आति दीपगृह पयडटना ा तवकाि हा िागिमाला कायडक्रमा ा एक भाग आहे, ज्या े उस्द्ष्ट 2030 पयांि
आतशया पॅतितफक प्रदेशाि भाििाला प्रमुख क्रूझ हब म्हिून स्थातपि किण्या े आहे. भाििािील क्रूझ प्रवाशािं ी वातषडक
ििंख्या 2030 पयांि 18 लाखािंपयांि वाढवण्या े उस्द्ष्ट आहे, जी िध्या 4.72 लाखािंवि आहे.
• 2047 पयांि अिंदाजे 5 दशलक्ष वातषडक प्रवािी ििंख्येिह 25 ऑपिेशनल क्रूझ टतमडनर्लि ी िुरू किण्या ी भाििा ी
योजना आहे.
****************
34. इिंत्या मोबाइल काँग्रिे (IMC) 2023 आति 100 5G लॅब इतनतशएतटव्ह
• भाििाच्या पिंिप्रिानािंनी 27 ऑक्टोबि 2023 िोजी नवी तदल्ली येथे इिंत्या मोबाइल काँग्रेि 2023 च्या 7 व्या
आवृतिी े उद्घाटन केल.े
• इिंत्या मोबाइल काँग्रेि (IMC) हा 27 िे 29 ऑक्टोबि 2023 दिम्यान आयोतजि आतशयािील िवाडि मोठा दूिििं ाि,
मीत्या आति ििंत्रज्ञान मिं आहे.
• IMC ी ििंकर्लपना : 'ग्लोबल त्तजटल इनोव्हेशन' (Global Digital Innovation)
• IMC 2023 े प्रमुख उस्द्ष्ट हे अतयािुतनक ििंत्रज्ञाना ा तवकािक, तनमाडिा आति तनयाडिक म्हिून भाििा े स्थान
मजबूि कििे आहे.
100 लॅब इतनतशएतटव्हेः
• या काँग्रेिवेळी पिंिप्रिानािंनी देशभिािील शैक्षतिक ििंस्थािंना 100 '5G यूज केि लॅब' प्रदान केर्लया. 100 5G लॅब
इतनतशएतटव्ह' हे 5G अॅस्प्लकेशन्िच्या तवकािाला प्रोतिाहन देऊन 5G ििंत्रज्ञानाशी ििंबिंतिि ििंिीं ी जािीव करून
देण्या ा प्रयतन आहे. 5G े िोलआउट पूिड झाले अिून, मा ड 2024 पयांि देशव्यापी कव्हिेज वाढवण्या ी योजना
आहे.
35. गहू आति इिि 5 िब्बी तपकािंच्या हमीभावाि (MSP) वाढ

• ऑक्टोबि 2023 मध्ये केंद्रीय कॅतबनेटच्या आतथडक व्यवहाितवषयक ितमिीने 2024-25 च्या तवपिन हिंगामािाठी
गहू आति इिि पा िब्बी तपकािंिाठीच्या हमीभावाि तकिंवा तकमान आिािभूि तकमिीि (Minimum Support
Price: MSP) वाढ जाहीि केली.
• गव्हािाठी तमळालेली 150 रुपये प्रति स्क्विंटल ी वाढ ही 2007-08 निंिि ी िवाडतिक वाढ ठिली आहे. तयामुळे
गव्हाला 2275 रुपये प्रिी तकिंटल हमीभाव तमळिाि आहे. िध्या 2023-24 च्या तवपिन हिंगामािाठी ा हमीभाव
2125 रुपये प्रिी तकिंटल इिका आहे.
• 2024-25 तवपिन हिंगामािाठी िब्बी तपकािंच्या हमीभावाि वाढ (2024-25 ा हमीभाव रू. प्रिी स्क्विंटल):
• गहू (Wheat): +150 (2275)
• कि्ई (Safflower): +150 (5800)
• मिूि (Lentil): +425 (6425)
• पािंढिी मोहिी व काळी मोहिी (Rapeseed Mustard): +200 (5650)
• बाली (Barley): +115 (1850)
• हिभिा (Gram): +105 (5440)
तकमान आिािभूि तकिंमि (MSP):
• या दिाने ििकाि शेिकऱ्यािंक्ून पीक खिेदी कििे.
• याद्वािे शेिकऱ्यािंना योग्य भावाििंबिंिी आश्वातिि करून तपक उतपादन वाढीिाठी प्रोतिाहन तदले जािे.
• 'कृषी ख ड आति तकिंमि आयोगा' च्या (Commission for Agricultural Costs and Prices: CACP)
तशफािशींवि आिारिि केंद्राच्या आतथडक व्यवहाि तवषयक कॅतबनेट ितमिीिफे तकमान आिािभूि तकिंमिीबाबि तनिडय
घेिला जािो.
• CACP च्या तशफािशी तव ािाि घेऊन ििकाि दिवषी दोन्ही तपकािंच्या हिंगामाि २५ प्रमुख कृषी मालािाठी तकमान
आिािभूि तकिंमिी (MSP) जाहीि कििे.
• 'कृषी ख ड आति तकिंमि आयोग' (CACP) हा एकूि २२ तपकािंिाठी MSP आति उि तपकािाठी FRP (Fair
Remunerative Price) ी तशफािि कििो.
****************
36. 'अदानी ग्रीन एनजी' भाििािील अक्षय ऊजाड क्षेत्रािील आघा्ी ी किंपनी
• नोव्हेंबि 2023 मध्ये, 'अदानी ग्रीन एनजी तलतमटे्' (AGEL) ने 8.4 तगगावॅट स्थातपि क्षमिेपयांि पोहो नू
भाििािील िवाडि मोठी, अक्षय ऊजाड किंपनी बनण्या ा मान तमळवला.
• िौिऊजाड क्षेत्राि दबदबा : 'अदानी ग्रीन एनजी तलतमटे्' ही किंपनी या क्षेत्राि 5 तगगावॅट स्थातपि क्षमिे ा दावा कििे.
• अक्षय ऊजाड स्थातपि क्षमिेमध्ये अदानी ग्रीन एनजी किंपनीनिंिि रिन्यू (ReNew) (8.3. तगगावॅट); टाटा पॉवि (4
तगगावॅट); ग्रीनको एनजी (4 तगगावॅट); ििकािी मालकी ी एनटीपीिी (3.2 तगगावॅट) यािं ा क्रमािंक लागिो.
• 'अदानी ग्रीन एनजी तलतमटे्' ने शाश्वि ऊजाड तनतमडिी आति पयाडवििीय जबाबदािीच्या व नबद्धिेवि भि देि वषड
2030 पयांि 45 तगगावॅट अक्षय ऊजाड क्षमिा िाध्य किण्या े महत्त्वाकािंक्षी लक्ष्य जाहीि केले आहे.
37. ईिीएल आिारिि फ्रेमवककवि आि. नािायिस्वामी कायडगटा ी स्थापना

• भाििीय रिझव्हड बँकेने 'अपेतक्षि क्रेत्ट लॉि' (Expected Credit Loss: ECL) आिारिि फ्रेमवककवि बाय
कायडगट स्थापन किण्या ा तनिडय घेिला आहे.
• आयआयएम बिंगळरू े माजी प्राध्यापक आि. नािायिस्वामी यािंच्या अध्यक्षिेखालील या कायडगटाि इिि आठ
िदस्यािं ा िमावेश अिेल. हे िदस्य शैक्षतिक आति उद्योग क्षेत्रािील िज्ञ ििे तनव्क बँकािं े प्रतितनिी अििील.
ECL म्हिजे काय ?
• ECL ही कजाडच्या तकिंवा कजाडच्या पोटडफोतलओवि होिाऱ्या नुकिानाच्या आिािावि क्रेत्ट जोखमीिाठी लेखािंकन
किण्या ी एक पद्धि आहे. आतथडक मालमतिेविील ििंभाव्य भतवष्ट्यािील िोटा आति िे नुकिान किे ओळखले जाऊ
शकिे आति िे आतथडक स्टेटमेंटमध्ये किे िो्वले जाऊ शकिे हे िमजून घेण्यािाठी या ा वापि केला जािो.
• ECL द्वािे, बँका प्रतयेक कजाडिाठी कजड ुकवेतगिीच्या भतवष्ट्यािील ििंभाव्यिे ा अिंदाज लावू शकिाि आति निंिि
तया ििंभाव्यिेला कजड ुकवेतगिीमुळे होिाऱ्या ििंभाव्य िोयाने गुिर्लयानिंिि बँकेला अपेतक्षि नुकिान टक्केवािी तमळिे.
• रिझव्हड बँक ऑफ इिंत्या बँतकिंग प्रिालीमध्ये मोठ्या बदला ी ियािी किि आहे आति लवकि बँकािंवि अपेतक्षि
क्रेत्ट लॉि (ECL) लागू किेल. ईिीएलशी ििंबिंतिि तनयम लागू केर्लयानिंिि, बँकािंना तयािंच्या अिंदाजे कजाडच्या
िोया ी मातहिी आिबीआयला आगाऊ द्यावी लागेल. अशा परिस्स्थिीि बँकािंच्या कजाड ी िििूद वाढेल आति
नफा पुस्िकािंवि परििाम होऊ शकिो. िथातप, बँकािंनी ईिीएलवि जाण्यािाठी आिखी काही वेळ मातगिला आहे.
****************
38. RITES Ltd आति IRCON किंपन्यािंना नवितन दजाड
• िेर्लवे मिंत्रालयाच्या अिंिगडि दोन केंद्रीय िावडजतनक क्षेत्रािील उपक्रम अििाऱ्या Ircon International Limited
(IRCON) आति RITES Ltd (RITES) या किंपन्यािंना केंद्रीय तवति मिंत्रालयाने प्रतिस्िि 'नवितन' दजाड 12
ऑक्टोबि 2023 िोजी बहाल केला.
• IRCON आति RITES या अनुक्रमे देशािील 15 व्या व 16 व्या नवितन किंपन्या ठिर्लया आहेि.
RITES Ltd:
• स्थापना: 1974, ही भाििािील एक आघा्ी ी वाहिूक पायाभूि िुतविा िल्लागाि आति अतभयािंतत्रकी फमड आहे.
• वाहिूक, िेर्लवे, िोतलिंग स्टॉक ी तनयाडि, महामागड, तवमानिळ, मेटरो, शहिी अतभयािंतत्रकी आति शाश्वििा, बिंदिे आति
जलमागड आति ऊजाड व्यवस्थापन या तवतवि क्षेत्रािंमध्ये िी िेवा प्रदान कििे.
IRCON:
• स्थापना: 1976, IRCON ी मुख्य क्षमिा िेर्लवे, महामागड आति एक्स्टरा हाय टेन्शन िबस्टेशन अतभयािंतत्रकी आति
बािंिकाम यािंमध्ये आहे.
नवितन दजाड:
• ििकािने 1997 मध्ये, िुलनातमक फायदे अिलेर्लया केंद्रीय िावडजतनक उद्योगािंना (CPSES) ओळखण्यािाठी आति
जागतिक तदग्गज बनण्याच्या तयािंच्या मोतहमेि तयािंना पातठिंबा देण्यािाठी नवितन योजना िुरू केली होिी.
नवितन दजाडिाठी े पात्रिा तनकषेः
1. तमनीितन कॅटेगिी 1 आति शेड्युल ए दजाड
2. मागील 5 वषाांिील 3 वषाांमध्ये 'excellent' तकिंवा 'very good' िेतटिंग
3. 6 तनव्क तनकषािंमध्ये 60 तकिंवा अतिक गुि

39. 2022-23 मध्ये कृषी क्षेत्रा ा GDP िील वाटा 15% पयांि घििला
• त्िेंबि 2023 मध्ये केंद्रीय कृतषमिंत्री अजुडन मुिं्ा यािंनी लोकिभेि एका लेखी उतििाि तदलेर्लया मातहिीनुिाि, िकल
देशािंिगडि उतपादना (GDP) मध्ये कृषी क्षेत्राच्या वायाि लक्षिीय घट झाली आहे.
• भाििाच्या GDP मध्ये कृषी क्षेत्रा ा वाटा 1990- 91 या आतथडक वषाडिील 35% वरून 2022-23 मध्ये 15% वि
घििला आहे.
➢ कृषी GVA मध्ये घट झार्लयामुळे नाही िि औद्योतगक आति िेवा क्षेत्राच्या GVA च्या उल्लेखनीय तवस्िािामुळे
अथडव्यवस्थेच्या िकल मूर्लयवतिडि (Gross Value Added: GVA) मध्ये शेिी ा वाटा कमी होिे ही स्स्थिी
उद्भविे यावि केंद्रीय कृषी मिंत्री अजुडन मुिं्ा यािंनी भि तदला आहे.
• गेर्लया पा वषाांि कृषी आति ििंलग्न क्षेत्राने ििाििी वातषडक वाढ 4% नोंदवली आहे. म्हिजे एकूि अथडव्यवस्थेिील
कृषी े योगदान प्रमािानुिाि कमी होि अिले ििी, या क्षेत्राि अजूनही िकािातमक वाढ होि आहे.
****************
40. िूिि ्ायमिं् बोिड (SDB) े उद्घाटन
• आिंिििाष्टरीय तहिे आति दातगन्यािंच्या व्यविायािाठी जगािील िवाडि मोठे आति आिुतनक केंद्र अिलेर्लया िूिि
्ायमिं् बोिड (SDB) े उद्घाटन पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी त्िेंबि 2023 मध्ये केल.े
• या कायाडलयाद्वािे तहिे व्यापाि व्यविाय मुिंबईहून िूििला हलवण्या ा उद्ेश अिर्लया े बोलले जाि आहे.
िूिि ्ायमिं् बोिड (SDB):
• गुजिािच्या िुिि शहिाजवळ खाजोद गावामध्ये बािंिण्याि आलेली िूिि ्ायमिं् बोिड (Surat Diamond Bourse)
ही जगािील िवाडि मोठी कायाडलयीन इमािि आहे.
• या इमाििीने जवळपाि 80 वषे जगािील िवाडि मोठ्या कायाडलयीन इमाििी ा मान अििाऱ्या अमेरिकेिील पेंटागॉन
इमाििीला मागे टाकले आहे. अमेरिकेच्या ििंिक्षि तवभागा े मुख्यालय अििािी पेंटागॉन इमािि आतलांग्टन को,
(व्हतजडतनया) येथे अिून ति े टई क्षेत्र 6.5 दशलक्ष ौिि फूट आहे.
• िूिि ्ायमिं् बोिड या 35.54 एकिािंमध्ये पििलेर्लया 15 मजली इमाििी े टई क्षेत्र 7.1 दशलक्ष ौिि फूट आहे.
• ही इमािि 81.9 मीटि उिं अिून तिच्या बािंिकामािाठी 3400 कोटी रुपये ख ड आला आहे.
• या इमाििीि मध्यविी मिक्यािून बाहेि प्िाऱ्या नऊ पिस्पि जो्लेर्लया आयिाकृिी ि नािं े अनोखे त्झाइन आहे.
• SDB ी ि ना तदल्लीस्स्थि मॉफोकोजेनेतिि किंपनीने केली आहे आति िी पिं ितवाच्या (पािी, अग्नी, वायु, पृर्थवी
आति आकाश) ििंकर्लपनेवि आिारिि आहे.
• याि 4,700 हून अतिक तहिे कायाडलये आति 65,000 उद्योग व्याविातयक (कटि, पॉतलशिड आति व्यापािी) काम
करू शकिाि.
• SDB हे कच्चे (rough) आति पॉतलश्् तहिे ििे दातगन्यािंच्या व्यापािािाठी जागतिक केंद्र ठिेल.
****************

41. िाग शेिकऱ्यािंच्या िोयीिाठी 'पाट-तमत्रो' अॅप

• ज्यूट कॉपोिेशन ऑफ इिंत्या तलतमटे् (JCI) द्वािे तवकतिि किण्याि आलेर्लया पाट-तमत्रो (Paat-Mitro App)
या मोबाईल अॅस्प्लकेशन े अनाविि त्िेंबि 2023 मध्ये वस्त्रोद्योग मिंत्रालयाने केले.
• हे अॅप 6 भाषािंमध्ये उपलब्ि अिून तयामध्ये वापिकतयाांिाठी िवड िुतविा मोफि उपलब्ि करून तदर्लया आहेि.
• हे अॅप कृषी पद्धिी, तकमान आिािभूि तकिंमिी (MSP) िपशील, ज्यूट ग्रे्ेशन पॅिामीटिड, 'ज्यूट- ICARE' योजना,
हवामान अिंदाज, JCI च्या खिेदी केंद्रािं ी तठकािे आति खिेदी िोििे यािं ी मातहिी देिे. ििे िे शेिकऱ्यािंना तयािंच्या
ज्यूट पेमेंट ा मागोवा घेण्याि िक्षम कििे आति प्रश्नािंिाठी ॅटबॉट वापििे.
• भािि हा िागा ा िवाडि मोठा उतपादक आहे. तयानिंिि बािंगलादेश आति ीन ा क्रमािंक लागिो.
• िथातप, भाििाच्या 7% च्या िुलनेि बािंगलादेश जागतिक िाग तनयाडिीपैकी िीन िुथाांश भाग व्यापिो.
****************
42. At a Glance
1. फ्रान्िमध्ये UPI : युतनफाइ् पेमेंट्ि इिंटिफेि (UPI) हे औप ारिकपिे पॅरििमिील आयफेल टॉवि (फ्रान्ि) येथे
लॉन् किण्याि आले आहे. युिोपमध्ये UPI िुतविा उपलब्ि करून देण्यािाठी नॅशनल पेमेंट्ि कॉपोिेशन ऑफ इिंत्या
(NPCI) ी आिंिििाष्टरीय शाखा अििाऱ्या NPCI इिंटिनॅशनल पेमेंट्ि (NIPL) ने Lyra नेटवकक, फ्रें ई-कॉमिड
आति प्रॉस्क्ितमटी पेमेंट प्लॅटफॉमड यािंच्यािोबि भागीदािी किाि केले आहेि. भाििीय पयडटक आयफेल टॉविला भेट
देण्यािाठी ी तयािं ी तितकटे आिा UPI च्या िाहाय्याने खिेदी करू शकिील. फ्रान्ि आति मोनॅको येथील भाििा े
िाजदूि एम जावेद अश्रफ यािंनी पॅरििमिील भाििीय दूिावािाि आयोतजि केलेर्लया 75 व्या प्रजाितिाक तदनाच्या
स्वागि कायडक्रमाि ही घोषिा केली.
2. उतििाखिं्च्या उतपादनािंना भौगोतलक मानािंकन : तजओग्रातफकल इिंत्केशन्ि (GI) ितजस्टरीने उतििाखिं्मिील 15
हून अतिक उतपादनािंना प्रतिस्िि GI टॅग प्रदान केले आहेि. गढवाल आति कुमाऊिंमिील स्थातनक आहािा ा
अतवभाज्य भाग अिलेर्लया मिं्आ म्हिून ओळखर्लया जािाऱ्या उतििाखिं्च्या ना िी प्रकािािील बाजिीला GI टॅग
देण्याि आला आहे. उतििाखिं्मिील तहमालयाच्या पाविावि अवलिंबून अिलेर्लया भागाि आढळिािी आिखी एक
देशी बाजिी झािंगोिा िुद्धा या यादीि िमातवष्ट किण्याि आली आहे.
3. पीएम- तकिान भाई योजना : व्यापाऱ्यािं ी मक्तेदािी मो्ून काढण्यािाठी ििकािने पिंिप्रिान तकिन भाई िुरू केली.
लाभदायक बाजाि परिस्स्थिी ी वाट पाहि अििाना, उतपादना ी िाठविूक कििाना आव्हानािंना िों् देिाऱ्या छोया
आति िीमािंि शेिकऱ्यािंना आिाि देण्याच्या उद्ेशाने एक महत्त्वा ा उपक्रम, भािि ििकाि, कृषी मिंत्रालयाच्या
माध्यमािून िुरू किण्या ी ियािी किि आहे. प्रस्िातवि पीएमतकिान भाई (भिं्ािि प्रोतिाहन) योजना ही पीकािंच्या
तकमिी ठिवण्यािील व्यापाऱ्यािं ी मक्तेदािी मो्ून शेिकऱ्यािंना िक्षम किण्यािाठी ियाि किण्याि आली आहे. या
योजने े उस्द्ष्ट शेिकऱ्यािंना केव्हा तवकाय े हे ठिवण्या ी स्वायतििा प्रदान कििे, तयािंना तयािं े पीक कापिीनिंिि
तकमान िीन मतहने तटकवून ठेवण्या ी पिवानगी देि.े
4. अतभनेिा पिंकज तत्रपाठी यािं ी UPI िुिक्षा दूि म्हिून तनयुक्ती : नॅशनल पेमेंट्ि कॉपोिेशन ऑफ इिंत्या (NPCI) ने
बॉलीवू् अतभनेिा पिंकज तत्रपाठी यािं ी “UPI िुिक्षा दूि”्‌म्हिून तनयुक्ती केली आहे. या िोििातमक भागीदािी े
उस्द्ष्ट त्तजटल पेमेंट तिस्टम, तवशेषि: युनायटे् पेमेंट्ि इिंटिफेि (UPI) च्या िुितक्षििेबद्ल वाढतया त िंिािं े
तनिाकिि कििे आहे.
5. 14 िे 20 नोव्हेंबि : भाििीय िहकाि िप्ताह : देशाि दिवषी 14 िे 20 नोव्हेंबि या कालाविीि अस्खल भाििीय
िहकाि िप्ताहा े आयोजन केले जािे. तया ी 70 वी आवृतिी 2023 मध्ये आयोतजि केली जाि आहे. या वषीच्या
िहकाि िप्ताहा ी मुख्य थीम 'मेतकिंग इिंत्या अ 5 तटरतलयन ्ॉलि इकॉनॉमी आति SDGs' आहे. या िप्ताहा े
आयोजन नॅशनल कोऑपिेतटव्ह युतनयन ऑफ इिंत्याने केले आहे. तवतवि प्रादेतशक क्षेत्रािील िहकाि क्षेत्रािील
उपलब्िी अिोिेस्खि कििे आति प्रतयेक क्षेत्रािील िहकािी तवकािाच्या गतिशीलिेवि आिारिि तवकािा ी
भतवष्ट्यािील ििनीिी ियाि कििे या उद्ेशाने हा िप्ताह िाजिा केला जािो.
6. गुरुग्राम येथे लोकतप्रय ििि मेळ्या े उद्घाटन : ग्रामीि तवकाि, ग्राहक व्यवहाि, अन्न आति िावडजतनक तवििि
िाज्यमिंत्री, िाध्वी तनििंजन ज्योिी यािंनी गुरुग्राममध्ये ग्रामीि स्वयिं-िहायिा गट (SHG) मतहलािंनी ियाि केलेर्लया
उतकृष्ट कलाकुििी े वैतशष्ट्य अिलेर्लया SARAS मेळ्या े उद्घाटन केले. या उपक्रमा ा उद्ेश ग्रामीि भागािील
मतहलािं े उतथान कििे आति तयािं ी आतथडक उन्निी कििे हा आहे. 6-8 वषाांपािून स्वयिंिहायिा गटा ा भाग
अिलेर्लया प्रतयेक कुटिंबाला घिगुिी स्ििावि अन्न िुिक्षा तमळावी आति तयािंच्या उपजीतवके े एकापेक्षा जास्ि स्स्थि
स्त्रोि अििील या ी खात्री कििे हे या कायडक्रमा े प्राथतमक उस्द्ष्ट आहे. या उपक्रमाने मतहलािं े िक्षमीकिि आति
ग्रामीि िमुदायािं े आतथडक आति िामातजक कर्लयाि िुिािण्याि महत्त्वपूिड प्रभाव पा्ला आहे.
7. गुगल ने ्ीजीकव (Digi Kavach) प्रोग्राम लाँ केला : गुगलने भाििाि 'त्तजकव ' नावा ा कायडक्रम िादि
केला, ज्या ा उद्ेश देशािील आतथडक फिविूक िोखण्यािाठी आहे. तदल्लीिील Google च्या वातषडक Google
for India कायडक्रमाच्या नवव्या आवृतिीि या उपक्रमा े अनाविि किण्याि आले. आतथडक गैिव्यवहािािंपािून ििंिक्षि
प्रदान कििे हा या कायडक्रमा ा उद्ेश आहे
8. मतहलािंच्या नेितृ वाखालील स्टाटडअपमध्ये बेंगळरू अव्वल : टरॅक्िन किंपनीच्या आक्ेवािीनुिाि भाििाच्या स्टाटडअप
परिििंस्थेमध्ये लक्षिीय वाढ झाली अिून अमेरिका आति ीननिंिि भािि हे जगािील तिििे िवाडि मोठे केंद्र म्हिून
उदयाि आले आहे. कनाडटक ी िाजिानी बेंगळरू मतहलािंच्या नेिृतवाखालील स्टाटडअपच्या यादीि देशाि पतहर्लया
क्रमािंकावि आहे. बेंगळूरू मध्ये मतहलािंच्या नेिृतवाखालील ज्याि 1,783 स्टाटडअप्ि आहेि. तयानिंिि मुिंबई (1,480)
आति तदल्ली (1,195) यािं ा क्रमािंक लागिो.
9. पीएि जगन्नाथम ितमिी : भाििीय तवमा तनयामक आति तवकाि प्रातिकिि (IRDAI) ने तवद्यमान आति उदयोन्मुख
ििंत्रज्ञानाशी ििंबतिि िायबि िोक्यािं े तनयतमिपिे मूर्लयािंकन किण्यािाठी िमतपडि स्थायी ितमिी ी स्थापना िप्टेंबि
2023 मध्ये केली. या 10 िदस्यीय ितमिी े अध्यक्ष पीएि जगन्नाथम आहेि. IRDAI मातहिी आति िायबि िुिक्षा
मागडदशडक ित्त्वे, 2023 च्या अिंमलबजाविी ा आढावा घेिे हे ितमिीच्या केंद्रीय कायाडपैकी एक आहे.
****************

भाग 4 : पयािवरणीय व कृषी
1. पें व्याघ्र प्रकर्लप: भाििािील पतहले ्ाकक स्काय पाकक

• महािाष्टराच्या पें व्याघ्र प्रकर्लपाला नुकिे भाििािील पतहले ्ाकक स्काय पाकक म्हिून तनयुक्त किण्याि आले आहे.
• हा देशािील एक अग्रगण्य उपक्रम अिून अशाप्रकािे आतशयािील पा वे उद्यान आहे.
• ्ाकक स्काय प्लेि प्रमािपत्र हे प्रकाश िोिि, ग्द आकाश अनुकल
ू िेटरोतफट्ि, पोहो आति तशक्षि व िात्रीच्या
अवकाशा े तनिीक्षि यावि भि देिे.
्ाकक स्काय पाकक:
• ्ाकक स्काय पाकक या क्षेत्राि खगोलशास्त्रीय तनिीक्षिािंिाठी आति तनशा ि वािावििा े ििंिक्षि किण्यािाठी िात्रीच्या
आकाशा ी गुिवतिा िाखण्यािाठी कृतत्रम प्रकाश प्रदूषि कमी केले जािे.
• ग्द-आकाश ळवळी े प्राथतमक ध्येय खगोलशास्त्राला प्रोतिाहन देिे हे आहे.
• हानले येथे स्स्थि भाििीय खगोलशास्त्रीय वेिशाळा (IAO) आति भाििीय खगोल भौतिकशास्त्र ििंस्थेद्वािे ििं ातलि,
पें व्याघ्र प्रकर्लप हे भाििािील पतहले ्ाकक स्काय पाकक आहे.
• 4,500 मीटि उिं ीवि पस्श् म तहमालयाि विलेले, IAO हे ऑस्प्टकल, इन्फ्रािे् आति गॅमा-िे दुतबडिीिाठी जगािील
िवोच्च स्थानािंपैकी एक आहे.
IUCN ी भूतमका:
• International Union for Conservation of Nature (IUCN) िात्रीच्या आकाशाला नैितगडक, िािंस्कृतिक
आति ऐतिहातिक ििंिािन म्हिून ओळखण्याि महत्त्वपूिड भूतमका बजाविे.
• IUCN केवळ ििंितक्षि भागाि तनिगड ििंविडन आति पयाडवििीय अखिं्िेिाठी नव्हे िि तनिोगी शहिािंमिील
िमुदायािंच्या कर्लयािािाठी नैितगडक अिंिाि जिन किण्याच्या गिजेवि भि देिे.
पें व्याघ्र प्रकर्लप:
• क्षेत्रफळ: 257.26 ौिि तकमी
• िाष्टरीय उद्यान म्हिून दजाड: 22 नोव्हेंबि,1975
• भाििािील 25वा व्याघ्र प्रकर्लप म्हिून जाहीि: 18 फेब्रुवािी, 1999
• हा व्याघ्र प्रकर्लप महािाष्टर आति मध्य प्रदेश या दोन िाज्यािंमध्ये पििलेला अिून येथील पें नदी े नाव याि देण्याि
• हे बिंगाल वाघािं ी लोकििंख्या अिलेर्लया भाििािील िवोच्च िाखीव अभयािण्यािंपैकी एक आहे.
****************

2. NGEL ा महािाष्टर ििकाििोबि किाि

• हरिि हाय्रोजनच्या तवकािािाठी National Thermal Power Corporation (NTPC) ी उपकिंपनी
National Green Energy Limited (NGEL) िोबि महािाष्टर ििकािने किाि केला आहे.
किािा ी वैतशष्ट्ये:
• हरिि हाय्रोजन िोिि िबतविािे महािाष्टर हे पतहले िाज्य आहे.
• ग्रीन हाय्रोजन आति ग्रीन अमोतनया आति ग्रीन तमथेनॉलिह तयाच्या ्ेरिव्हेतटव्ह प्रकर्लपािंच्या तवकािािाठी हा
िामिंजस्य किाि (MoU) किण्याि आला आहे.
• हा महािाष्टर ििकािच्या पुढील 5 वषाांच्या हरिि गुिंिविूक योजने ा एक भाग आहे.
• याअिंिगडि िुमािे 80000 कोटी रुपयािंच्या गुिंिविुकीवि वातषडक 1 दशलक्ष टन क्षमिे े प्रकर्लप तवकतिि केले जािील.
• या िामिंजस्य किािामध्ये 2 तगगावॅट (GW) क्षमिे े पिंपे् स्टोिेज प्रकर्लप आति महािाष्टराि 5 GW पयांिच्या
िाठविुकीिह अक्षय ऊजाड प्रकर्लपािंच्या तवकािा ाही िमावेश आहे.
स्वाक्षिी कििािे:
• महािाष्टरा े मुख्यमिंत्री एकनाथ तशिंदे यािंच्या उपस्स्थिीि NGEL े मुख्य कायडकािी अतिकािी मोतहि भागडव यािंनी या
िामिंजस्य किािावि स्वाक्षिी केली.
****************
3. कुमकी हतिी
• ओत्शािील वाढतया मानव-हतिी ििंघषाडला िों् देण्यािाठी िाज्य ििकािने िातमळना्ूमिून ाि कुमकी हतिी आति
तयािं े माहूि मागवले आहेि.
कुमकी हतिी:
• "कुमकी" हा शब्द "कुमक" या पतशडयन शब्दापािून आला आहे, या ा अथड "मदि" अिा होिो.
• बिंगालपािून िातमळना्ूपयांि हे नाव ििंपूिड भाििाि वापिले जािे.
• कुमकी हतिी हे प्रतशतक्षि बिंतदवान हतिी आहेि.
• यािं ा वापि जिंगली हतिींना पक्िे, तयािं ी िुटका कििे आति तयािंना शािंि कििे यािािख्या कामािंिाठी केला जािो.
• तपकािं े नुकिान, मानवी वस्िी आति ििंभाव्य जीतवि हानी कमी किण्यािाठी ििंघषडग्रस्ि भागाि कुमकी हतिींना
ििनीतिकदृष्ट्या िैनाि कििे हा या हाल ालीं ा उद्ेश आहे.
ओत्शाि कुमकी हतिी ठेवण्या ी गिज:
• ििकािी अिंदाजानुिाि, 2013-14 िे 2022-23 पयांि ओत्शाि हतिींच्या हर्लर्लयािंमुळे 994 मानवी मृतयू आति 660
जखमी झाले आहेि.
• 33,822 एकि क्षेत्राविील तपकािं े हतिींमुळे नुकिान झाले आहे.
****************

4. भाििािील पा स्थळािं ा िामिाि यादीि िमावेश

• 2024 च्या जागतिक पािथळ भूमी तदनी पयाडविि, वन आति हवामान बदल मिंत्रालयाने भाििािील पा पािथळ
स्थळािं ा िामिाि स्थळािंच्या यादीि िमावेश किण्याि आर्लया े िूत ि केल.े
यामुळे भाििािील िामिाि स्थळािं ी ििंख्या आिा 80 इिकी झाली आहे.
भििािील नवीन िामिाि स्थळे:
• या पा िामिाि स्थळािंपैकी िीन स्थळे, अिंकिमुद्रा पक्षी ििंविडन िाखीव, अघनातशनी मुहाना आति मागदी केिे ििंविडन
िाखीव ही कनाडटकािील आहेि िि दोन, किाइवेट्टी पक्षी अभयािण्य आति लाँगवु् शोला िाखीव वन ही
िातमळना्ूमध्ये स्स्थि आहेि.
• िथातप िातमळना्ू देशािील िवाडतिक िामिाि स्थळे अिलेले िाज्य ठिले आहे
• ितमळना्ूिील एकूि िामिाि स्थळािं ी ििंख्या 16 झाली आहे, यापूवी उतिि प्रदेशाि (10 स्थळे) देशािील िवाडतिक
िामिाि स्थळे होिी.
िामिाि किाि:
• हा एक आिंििििकािी किाि आहे.
• हा किाि 2 फेब्रुवािी 1971 िोजी कॅस्स्पयन िमुद्राच्या दतक्षिेक्ील िामिाि या इिािी शहिाि स्वीकािला गेला.
• भाििाि 1 फेब्रुवािी 1982 िोजी या किािा ी अिंमलबजाविी किण्याि आली.
• या अिंिगडि आिंिििाष्टरीय महत्त्व अिलेर्लया आद्रड प्रदेशािंना िामिाि स्थळे म्हिून घोतषि केले जािे.
जागतिक पािथळ प्रदेश तदवि:
• 2 फेब्रुवािी 1971 िोजी हा किाल स्स्वकािण्याि आला, यामुळे जगभिाि हा तदवि िाजिा केला जािो
• 2024 ी थीम: 'Wetlands and Human Well-being'
• ही थीम पूि ििंिक्षि, स्वच्छ पािी, जैवतवतवििा आति मनोििंजनाच्या ििंिी या िवड मानवी आिोग्यािाठी आति
िमृद्धीिाठी पािथळ जतमनी कशा प्रकािे योगदान देिाि यावि प्रकाश टाकिो.
नव्याने तनयुक्त केलर्ले या िामिि स्थळािं ी वैतशष्ट्य:े
1. अिंकिमुद्र पक्षी ििंविडन िाखीव (कनाडटक):
• हा अनेक शिकािंपूवी बािंिण्याि आलेला मानवतनतमडि ग्रामीि तििं न िलाव आहे.
• हा िलाव अिंकिमुद्रा गावाला लागून अिलेर्लया 98.76 हेक्टि परिििाि पििलेला आहे.
• येथे वनस्पिींच्या 210 हून अतिक प्रजािी, िस्िन प्राण्यािंच्या 8 प्रजािी, ििपटिाऱ्या प्राण्यािंच्या 25 प्रजािी, पक्ष्यािंच्या
240 प्रजािी, माशािंच्या 41 प्रजािी, बे्ूकािंच्या 3 प्रजािी, फुलपाखिािंच्या 3 प्रजािी आढळिाि.
2. अघनातशनी मुहाना (Eustary) (कनाडटक):
• अघनातशनी नदी आति अिबी िमुद्राच्या ििंगमावि 4801 हेक्टि क्षेत्रफळाि अघनातशनी मुहाना पििलेले आहे.
• मुहाना े खािे पािी पूििूप तनयिंत्रि, जैवतवतवििा ििंविडन आति उपजीतवका यािह तवतवि परिििंस्था िेवा प्रदान कििे.
• पािथळ जतमनी शेिी, खाण्यायोग्य बायवाल आति खेकड्यािं े ििंकलन, कोळिंबी मतस्यपालन, मुहाच्या िािंदळाच्या
शेिाि केलेली पाििंपारिक मतस्यशेिी (स्थातनक भाषेि गझनी भािशेि म्हिून ओळखले जािे) आति मीठ उतपादनाि
आिाि देऊन उपजीतवका प्रदान कििाि.
• खा्ीच्या िीमेवि अिलेले खािफुटी वन वादळ आति क्रीवादळािंपािून तकनािपट्टी े ििंिक्षि किण्याि मदि कििाि.

3. माग्ी केिे ििंविडन िाखीव (कनाडटक):
• तििं नाच्या उद्ेशाने पाविा े पािी िाठवण्यािाठी ियाि किण्याि आलेली आति िुमािे 50 हेक्टि क्षेत्रफळ अिलेली
ही मानवतनतमडि पािथळ जागा आहे.
• माग्ी केिे हे दतक्षि भाििािील बाि-हे्े् हिंि (अन्िि इिंत्कि) िाठी िवाडि मोठे तहवाळ्यािील अतिवाि क्षेत्र आहे.
• याि जागतिक स्ििावि महत्त्वा े पक्षी आति जैवतवतवििा क्षेत्र (IBA) म्हिून घोतषि किण्याि आले आहे.
• या पािथळ प्रदेशािील दोन अिुितक्षि प्रजािी:
1. कॉमन पो ा्ड (आयर्थया फॅरिना)
2. रिव्हि टनड (स्टेनाड ऑिेंतटया)
ाि िोक्याि अिलेर्लया प्रजािी:
1. ओरिएिंटल ्ाटडि (ॲतनिंगा मेलानोगास्टि)
2. ब्लॅक-हे्े् इतबि (थ्रेस्कीओतनडि मेलानोिेफॅलि)
3. वूली-स्टोिॅक (तिकोतनया एतपस्कोपि)
4. पेंट् िािि (मायक्टेरिया र्लयूकोिेफला)
4. किाइवेट्टी पक्षी अभयािण्य (िातमळना्ू):
• या पािथळ जतमनीिील पािी गावकिी भाि, ऊि, कापूि, मका आति हिभिा यािंिािखी तपके घेण्यािाठी वापििाि.
• येथे िुमािे 198 प्रजािींच्या पक्ष्यािं ी नोंद किण्याि आली आहे
• याि प्रामुख्याने बाि हे् गूज , तपन-टेल ्क, गागेने, नॉदडनड शोव्हलि, कॉमन पो ा्ड, युिेतशयन तवजन, कॉमन टील
आति कॉटन टील या पक्ष्यािं ा िमावेश होिो.
5. लाँगवु् शोला िाखीव वन (िातमळना्ू):
• "िोलाई" या ितमळ शब्दावरून या वना े नाव आहे, या ा अथड 'उष्ट्िकतटबिंिीय वषाडवन' अिा होिो.
• िातमळना्ूिील तनलतगिी, अनामलाई, पालनी टेकड्या, कालाका्ू, मुिं्नथुिाई आति कन्याकुमािीच्या विच्या भागाि
'शोला' वने आढळिाि.
• या जिंगली पािथळ जागा जागतिक स्ििावि िोक्याि अिलेर्लया ब्लॅक-त न् तनलतगिी लातफिंग थ्रश (स्टरोफोतििंिा
कॅत नान्ि), तनलतगिी ब्लू िॉतबन (मायोमेला मेजि) आति अिुितक्षि तनलतगिी वु्-पीजन (कोलिंबा एस्र्लफन्स्टोनी)
िाठी अतिवाि म्हिून कायड कििाि.
पािथळ जागािंच्या ििंविडनािाठी इिि उपक्रम:
जागतिक स्िि:
1. मोंटरेक्ि िेकॉ्ड (Montreux Record)
2. जागतिक पािथळ तदवि
िाष्टरीय स्िि:
1. पािथळ जमीन (ििंविडन आति व्यवस्थापन) तनयम, 2017.
2. जलीय परिििंस्थेच्या ििंविडनािाठी िाष्टरीय योजना (NPCA)
3. अमृि ििोहि क्षमिा तनमाडि योजना
4. िाष्टरीय पािथळ जमीन ििंविडन कायडक्रम (NWCP) (1985)
****************

5. स्वच्छ भािि अतभयानािंिगडि स्वच्छ िवेक्षिाि पुिे महानगिपातलकेला फाइव्ह स्टाि िँतकिंग
• केंद्र ििकािच्या स्वच्छ भािि अतभयानािंिगडि स्वच्छ िवेक्षिाि पुिे महापातलकेला यिंदा फाइव्ह स्टाि िँतकिंग तमळाले
आहे.
• 2016 पािून आठ वषाांच्या प्रिीक्षेनिंिि हा बहुमान पुिे महानगिपातलकेला तमळाला आहे.
• केंद्र ििकाििफे शहि स्वच्छ व्हावे यािाठी स्वच्छ िवेक्षि ही स्पिाड आयोतजि केली जािे.
• पुिे महापातलका 2016 पािून या स्पिेि िाितयाने िहभागी होि आहे. यिंदाच्या वषी िप्टेंबि आति ऑक्टोबिमध्ये
केंद्रीय पथकाने शहिाि तवतवि तठकािी पाहिी करून स्वच्छ िवेक्षि अिंिगडि पिीक्षि केलेले होिे.
• स्वच्छ भािि अतभयाना ा तनकाल 11 जानेवािीला तदल्ली येथे लागिाि आहे.
• 24 तनकषािंवि मानािंकन : घिोघिी जाऊन क िा ििंकलन कििे, क िा वाहिूक, प्रतक्रया, िावडजतनक तठकाि ी
स्वच्छिा, मनुष्ट्यबळ व्यवस्थापन, नागरिकािं ा िहभाग यािह 24 घटकािं े पिीक्षि केंद्रीय ितमिीक्ून किण्याि
आले.
****************
6. नॅशनल टरास्न्झट पाि तिस्टम (NTPS)
• केंद्रीय मिंत्री भूपेंद्र यादव यािंनी नॅशनल टरास्न्झट पाि तिस्टम (NTPS) लाँ केली आहे.
• ही ििंपूिड भाििािील वन मालाच्या वाहिुकीिाठी िुरू किण्याि आलेली एक एकीकृि प्रिाली आहे.
• नॅशनल टरास्न्झट पाि तिस्टम:
• िुरुवाि: 29 त्िेंबि 2023.
• मिंत्रालय: पयाडविि, वन आति हवामान बदल मिंत्रालय.
• उस्द्ष्ट: देशभिाि लाकू्, बािंबू आति इिि वनोपजािं े अखिं् पािगमन िुलभ कििे.
ठळक वैतशष्ट्ये:
• िध्या, लाकू् आति वन उतपादनािंच्या वाहिुकीिाठी ििंक्रमि पिवाने िाज्य तवतशष्ट पािगमन तनयमािंच्या आिािे जािी
केले जािाि.
• नॅशनल टरास्न्झट पाि तिस्टम (NTPS) "वन नेशन-वन पाि" व्यवस्था म्हिून िुरू किण्याि आली आहे.
• या पाि प्रिाली ा वापि टरास्न्झट पितमट जािी किण्यािाठी, तनिीक्षि आति नोंदी ठेवण्यािाठी केला जाईल.
• ही योजना कृषी-वनीकिि आति वृक्षशेिी आति ििंपूिड मूर्लय िाखळीला प्रोतिाहन देईल.
गुििमड:
• हा पाि तिस्टमच्या ्ेस्कटॉप आिारिि वेब पोटडल आति मोबाईल ऍस्प्लकेशनद्वािे उपलब्ि आहे.
• या प्रिालीद्वािे टरास्न्झट पितमट (TP) िाठी ऑनलाइन नोंदिी आति अजड कििा येिो.
• याद्वािे ना हिकि प्रमािपत्र (एनओिी) ऑनलाइन ियाि केले जाऊ शकिे.
• या प्रिालीद्वािे क्यूआि को्द्वािे वाहना ा वेग िपाििा येईल.
फायदा :
• हा उपक्रम देशभिािील वृक्ष उतपादक आति कृषी वनीकििाि िहभागी अिलेर्लया शेिकऱ्यािंिाठी एकास्तमक,
ऑनलाइन मो् प्रदान करून लाकू् पािगमन पिवानग्या जािी कििे िुलभ किेल, ज्यामुळे कृषी वनीकििाशी ििंबिंतिि
व्यविाय कििे िुलभ होईल.
• या योजनेअिंिगडि गुजिाि, जम्मू-काश्मीि, पस्श् म बिंगाल आति िातमळना्ू या िाज्यािंि लाकू् आति इिि वनोपजािं ी
वाहिूक िुरू किण्याि आली आहे.
• या पाि प्रिालीमुळे वेळ आति वाहिूक ख ड वा िाि अिून, तया ा फायदा शेिकिी आति व्यापाऱ्यािंना होिाि आहे.
• या प्रिालीमुळे टरास्न्झट पितमट तमळतवण्याि पािदशडकिा येईल.
• िध्या, 25 िाज्ये आति केंद्रशातिि प्रदेशािंनी या एकास्तमक पितमट प्रिाली ा अवलिंब केला आहे.
• यामुळे उतपादक, शेिकिी आति वाहिूकदािािंिाठी आिंिििाज्यीय व्यापाि प्रतक्रया िुलभ होईल.
• या उपक्रमामुळे कृषी वनीकिि क्षेत्राला लक्षिीय ालना तमळेल.
****************
7. इथेनॉल तनतमडिीिाठी उिाच्या वापिाि बिंदी
• 2023-24 या आतथडक वषाडि इथेनॉल उतपादनािाठी उिा ा िि आति िाखिे ा पाक वापिण्यावि केंद्राने बिंदी घािली
आहे.
• भािि हा जगािील िवाडि मोठा िाखि उतपादक आति ग्राहक अिून ब्राझीलनिंिि िाखिे ा दुििा िवाडि मोठा तनयाडिदाि
म्हिून उदयाि आला आहे.
• िध्या देशाि िाखिेच्या दिाि वाढ झाली आहे.
• उिाच्या उतपादनाि घट झार्लया ा परििाम या दिािंवि होि आहे.
• या पाश्वडभूमीवि खाद्य आति िावडजतनक तवििि मिंत्रालयाने िवड िाखि कािखाने आति त्स्स्टलिींना याििंदभाडि
िाि्ीने इथेनॉलच्या उतपादनािाठी उिा ा वापि करू नये, अिे आदेश तदले आहेि.
• जीवनावश्यक वस्िू कायदा, 1955 अिंिगडि अन्न आति िावडजतनक तवििि तवभाग देशािील िाखिे े उतपादन, तवक्री
आति उपलब्ििा यावि लक्ष ठेविो.
• ज्यामुळे स्स्थि तकमिीवि िाखिे ी उपलब्ििा िुतनस्श् ि होिे.
• ििकािने 2023-24 या काळाि िाखि कािखान्यािंना आति त्स्स्टलिींना िाखिेच्या ििापािून इथेनॉल बनवू नयेि,
अिे आदेश तदले अिून िातकाळ लागूही किण्याि आले आहेि.
• पििंिु बी-हेवी मोलॅिेिपािून इथेनॉल ा पुिवठा किण्यािाठी िेल तवपिन किंपन्यािंक्ून प्राप्त झालेर्लया आदेशािंिाठी
इथेनॉल ा पुिवठा िुरु िाहिाि आहे.

परििाम:
कािखान्यािंिाठी मोठा िक्का:
• ििकाि ा हा तनिडय िाखि कािखान्यािंिाठी मोठा झटका मानला जािो.
• कािि तयािं े 80 टक्के उतपन्न इथेनॉलपािून येिे.
• इिंत्यन शुगि तमल अिोतिएशनच्या मिे 2023-23 मध्ये उतपादन 8 टक्क्यािंनी घििण्या ी शक्यिा विडवली आहे.
िाखिेच्या दिाि घििि:
• भािि ििकाि िाखिेपािून इथेनॉल तनतमडिीच्या उतपादनावि बिंदी घालू शकिे, अशा बािम्या येिा आिंिििाष्टरीय
बाजािपेठेि न्यूयॉकक एक्ि ेंजमध्ये िाखिे े भाव िुमािे 8 टक्क्यािंनी घििले.
• दिम्यान, या तनिडयामुळे िाखि उतपादक किंपन्यािंच्या शेअिडमध्ये मोठी घििि झाली आहे.
****************
8. 2 त्िेंबि : िाष्टरीय प्रदूषि तनयिंत्रि तदन
• 2-3 त्िेंबि 1984 िोजी भोपाळ गॅि दुघडटनेि प्राि गमावलेर्लया लोकािंच्या स्मििाथड दिवषी 2 त्िेंबि िोजी भाििाि
िाष्टरीय प्रदूषि तनयिंत्रि तदवि िाजिा केला जािो.
उद्ेश:
• लोकािंना प्रदूषि िोखण्याि मदि कििाऱ्या कायद्यािं ी जािीव करून देि,े औद्योतगक आपतिीं े व्यवस्थापन आति
तनयिंत्रि याबाबि जागरूकिा पििविे आति औद्योतगक प्रतक्रया आति मानवी तनष्ट्काळजीपिामुळे होिािे प्रदूषि
िोखिे.
• थीम : "स्वच्छ आति तनिोगी पृर्थवीिाठी शाश्वि तवकाि"
भोपाळ गॅि दुघडटना:
• 2 त्िेंबि आति 3 त्िेंबि 1984 िोजी मध्य प्रदेशािील भोपाळ येथील युतनयन काबाडइ् इिंत्या तलतमटे् या
तकटकनाशक तनतमडिी कािखान्याि तमथाइल आयिो िायनाइ् (MIC) ी गळिी झाली होिी.
• हा तवषािी वायू हवेि तमिळर्लयाने िो शहिाि दूिवि पििला होिा.
• मध्यप्रदेश ििकािने हातनकािक वायूिंच्या ििंपकाडि आर्लयाने 25000 लोकािंना मृि घोतषि केल.े
• आजपयांि, ही जगभिािील िवाडि िोकादायक औद्योतगक आपतिींपैकी एक म्हिून ओळखली जािे.
जगािील औद्योतगक क्षेत्रािील प्रदूषिाशी ििंबतिं िि दुघटड ना:
1. 28 मा ड 1979: अमेरिकेिील थ्री माईल आयलँ् अिुऊजाड प्रकर्लप दुघडटना
2. भोपाळ वायू दुघडटना (1984)
3. 26 एतप्रल 1986: ितशयािील ेनोतबल अिुऊजाड दुघडटना
****************

9. हरििगृह वायू उतिजडन

• ििंयुक्त िाष्टरािंनुिाि 2022 मध्ये हरििगृह वायूच्या एकाग्रिेने आिापयांि ी िवाडतिक पािळी गाठली आहे.
• UN च्या जागतिक हवामान ििंघटनेच्या (WMO) 19 व्या वातषडक ग्रीनहाऊि गॅि बुलेतटनमध्ये याििंदभाडिील
परििामािं ी रूपिेषा, वाढलेले िापमान, िीव्र हवामानाच्या घटना आति तया ा परििाम म्हिून वाढलेली िमुद्र पािळी
याबाबि महत्त्वपूिड मुद्े मािं्ले आहेि.
बुलते टनमिील प्रमुख मुद्े :
• WMO ने आपर्लया 19 व्या वातषडक ग्रीनहाऊि गॅि बुलेतटनमध्ये हरििगृह वायूिं े 3 मुख्य स्िि िािंतगिले आहेि :
काबडन ्ायऑक्िाइ्, तमथेन आति नायटरि ऑक्िाई्. या िवाांनी मागील िेकॉ्डि मो्ीि काढले आहेि. तयामुळे
तयािं े वािावििािील प्रमाि वाढले आहे.
• 2022 मध्ये, काबडन ्ायऑक्िाई् े प्रमाि 418 भाग प्रति दशलक्ष, तमथेन 1,923 भाग प्रति अब्ज आति नायटरि
ऑक्िाई् प्रति अब्ज 336 भागािंवि पोहो ले आहे. िे अनुक्रमे पूवड-औद्योतगक पािळीपेक्षा 150%, 264% आति
124% ने जास्ि आहे.
• 3 प्रमुख हरििगृह वायूिंपैकी काबडन ्ायऑक्िाई् (CO2) ा हवामानामिील िापमानवाढीच्या प्रभावामध्ये 64%
वाटा आहे.
• हवामान बदलामध्ये तमथेन ा दुििा क्रमािंक लागिो. तयामुळे िुमािे 16% िापमानवाढ होिे.
• नायटरि ऑक्िाई् िापमानवाढीच्या प्रभावामध्ये िुमािे 7% योगदान देिे.
• 2015 पॅरिि किािा े उस्द्ष्ट जागतिक िापमानवाढ पूव-ड औद्योतगक पािळीपेक्षा 2 अिंश िेस्र्लिअिपेक्षा कमी आति
शक्यिो 1.5 अिंश िेस्र्लिअिपयांि मयाडतदि ठेवण्या े होिे. दुदैवाने 2022 मध्ये जागतिक ििाििी िापमानाने आिी
1.5 अिंश िेस्र्लिअि ी पािळी ओलािं्ली आहे.
• विडमान मागडक्रमिानुिाि या शिकाच्या अखेिीि पॅरिि किािाच्या उस्द्ष्टािंपेक्षा िापमानाि लक्षिीय वाढ झालेली
अिेल. तयामुळे िीव्र हवामान, बफक तविळिे आति महािागिा े आम्लीकिि यािािखे आपतिीजनक परििाम तदिून
येि आहेि. हे बुलेतटन वाढिािे िोके कमी किण्यािाठी जीवाश्म इिंिना ा वापि झपायाने कमी किण्या ी अतयावश्यक
गिज अिोिेस्खि कििे.
हरििगृह वायू :
• हरििगृह वायू हा पृर्थवीच्या वािावििाि नैितगडकरितया तनमाडि होिाऱ्या ििे मानवतनतमडि वायूिं ा िमूह आहे. या
वायूिंमध्ये उष्ट्ििा शोषून घेि,े उतितजडि कििे, औस्ष्ट्िक ऊजाड वािावििाि पक्ून ठेविे अिे काही गुििमड आहेि.
• िे थमडल ब्लँकेट म्हिून काम कििाि. तयामुळे िूयडप्रकाश वािावििाि प्रवेश करू शकिो आति शोषलेर्लया उष्ट्ििे ा
महत्त्वपूिड भाग अवकाशाि पिि जाण्यापािून प्रतिबिंतिि केला जािो.
• ग्रीनहाऊि इफेक्ट म्हिून ओळखर्लया जािाऱ्या या घटनेमुळे पृर्थवी े िापमान तनयिंतत्रि होण्याि मदि होिे. तयामुळे िे
जीवनािाठी िाहण्यायोग्य होिे.
• िथातप मानवी तक्रयाकलाप जिे की जीवाश्म इिंिन जाळिे, जिंगलिो् आति औद्योतगक प्रतक्रया यामुळे वायूिंच्या
एकाग्रिेि लक्षिीय वाढ झाली आहे. तयािंनी हरििगृह प्रभाव वाढतवला आहे आति तयामुळे जागतिक िापमानवाढ व
तयानिंििच्या हवामान बदलाक्े जगा े मागडक्रमि ालू आहे.
• पुढील काही प्रमुख वायूिं ा हरििगृह वायूमध्ये िमावेश होिो : काबडन ्ायऑक्िाइ् (CO2), तमथेन (CH4), नायटरि
ऑक्िाई् (N2O) आति पाण्या ी वाफ.
वाढतया हरििगृह वायूच्िं या एकाग्रिेिाठी जबाबदाि अििािे प्रमुख घटक :
• काबडन ्ाय ऑक्िाई् (CO) उतिजडनामध्ये िवाडतिक योगदान ऊजेिाठी होिाऱ्या जीवाश्म इिंिनािंच्या ज्वलना े आहे.
औद्योतगक तक्रयाकलाप, वाहिूक आति वीजतनतमडिी यािािख्या गोष्टी वािावििाि CO2 िो्िाऱ्या कोळशावि
मोठ्या प्रमािावि अवलिंबून अििाि.
• जिंगले काबडन शोषून घेण्या े काम कििाि. िे CO2 शोषून घेिाि. शेिी/शहिीकििािाठी होिािी जिंगलिो् मात्र
ििं तयि काबडन वािावििाि िो्िाि. ििे यामुळे CO2 शोषण्या ी पृर्थवी ी क्षमिा कमी होिे. जिंगलिो्ीमुळे
ॲमेझॉन ा काही भाग पूवी काबडन तििंक (शोषून घेिािा) होिा िो आिा काबडनच्या महत्त्वपूिड उतिजडक आहे.
• तमथेन (CH4) आति नायटरि ऑक्िाई् (N2O) उतिजडनाि शेिी ा मोठा वाटा आहे. पशुपालनािून तमथेन ी तनतमडिी
होिे िि नायटरोजन-आिारिि खिािं ा वापि नायटरि ऑक्िाई् े उतिजडन कििो.
• अयोग्य क िा व्यवस्थापनामुळे तमथेन ी तनतमडिी होिे.
• ज्वालामुखी ा उद्रेक, जिंगलािील आग आति नैितगडक क्षय प्रतक्रया देखील GHG िो्िाि. हरििगृह उतिजडनाच्या
घटना नैितगडकरितया घ्ि अििाि. मात्र मानवी तक्रयाकलापािंनी तयािं ी वाििंवाििा आति प्रभाव वाढतवला आहे.
• जलद शहिी तवस्िाि आति लोकििंख्या वाढीमुळे ऊजे ी मागिी, वाहनािं े उतिजडन आति पायाभूि िुतविािं ी गिज
वाढि आहे तयामुळे उच्च GHG उतिजडन होि आहे.
• वाढतया िापमानामुळे पवडिाविील बफक तविळि आहे आति तयामुळे गोठलेर्लया मािीमध्ये अ्कलेला तमथेन बाहेि
िो्ला जाि आहे.
वाढतया हरििगृह वायूच्या एकाग्रिे े मुख्य परििाम :
• वाढलेर्लया हरििगृह वायूमुळे हरििगृह परििाम िीव्र होिो. तयामुळे वािावििाि अतिक उष्ट्ििा पक्ून ठेवली जािे.
• या ा परििाम जागतिक िापमान वाढीमध्ये होिो. तयामुळे हवामाना े स्वरूप बदलिे, िापमान वाढिे आति
पजडन्यमानाि बदल होिो. ििे दुष्ट्काळ, उष्ट्ििेच्या लाटा , पूि आति गिंभीि वादळे तनमाडि होिाि.
• वाढतया िापमानामुळे तहमनद्या आति ध्रुवीय प्रदेशािील बफाड े थि तविळिाि. तयामुळे िमुद्रा ी पािळी वाढिे. या
घटनेमुळे तकनाऱ्याविील िमुदाय, जैवतवतवििा आति पायाभूि िुतविािंना िोका तनमाडि होिो. ििे यामुळे
तकनािपट्टी ी िूप होिे आति पुिा ा िोका वाढिो.
• िापमान आति पजडन्यमानािील बदल कृषी उतपादकिेवि परििाम करू शकिाि. तयामुळे पीक उतपादन अपयशी ठििे
आति अन्न िुिक्षा कमी होिे.
• पािी टिं ाई/ अतिवृष्टीमुळे तपण्यािाठी, शेिीिाठी आति उद्योगािाठी पाण्याच्या उपलब्ििेवि परििाम होऊ शकिो.
• महािागिािंद्वािे शोषलेर्लया जादा CO2 मुळे आम्लीकिि होिे. तयामुळे िागिी जीवनावि परििाम होिो. आम्लीय
पािी काही िागिी जीवािंच्या कव आति िािंगा्े ियाि किण्याच्या क्षमिेि अ्थळा तनमाडि कििाि. तयामुळे
प्रवाळतभतिीका, शेलतफश आति हरिि वनस्पिी प्रभातवि होिाि.
• हवामान-प्रेरिि तवस्थापन, ििंिािनािं ी कमिििा आति िाहण्यायोग्य क्षेत्रािंिाठी स्पिाड यामुळे भू-िाजकीय ििाव तनमाडि
होिो. जमीन, पािी आति ििंिािनािंििंबिंिी ििंघषड तनमाडि होऊ शकिो.
हरििगृह वायू उतिजडन िोखण्यािाठी े प्रमुख उपक्रम :
जागतिक :
1. क्योटो प्रोटोकॉल, 2. पॅरिि किाि, 3. आिंिििाष्टरीय िौि आघा्ी, 4. ग्लोबल बायोफ्युएल अलायन्ि

भािि:
1. भािि स्टेज-IV (BS-IV) िे भािि स्टेज-VI (BS-VI) उतिजडन मानदिं्
2. हवामान बदलाविील िाष्टरीय कृिी योजना (NAPCC)
3. ऊजाड ििंविडन (िुिाििा) कायदा 2022
4. भाििा े अतभप्रेि िाष्टरीय तनिाडिीि योगदान (INDCs)
5. पिं ामृि ध्येय
****************
10. LOSS AND DAMAGE (L&D) FUND
• पयाडवििाििंदभाडिील 28 वी परिषद (COP28) दुबई येथे आयोतजि किण्याि आली आहे. याि िहभागी देशािंनी Loss
and Damage(L&D) Fund तनमाडि किण्याि िहमिी दशडतवली आहे.
• हा तनति हवामान बदलाच्या परििामािंमुळे प्रभातवि झालेर्लया िाष्टरािंना आतथडक िहाय्य प्रदान किण्यािाठी ियाि किण्याि
• जागतिक बँक ाि वषाांच्या कालाविीिाठी या तनिी े अिंिरिम यजमान (interim host) अिेल.
• िवड देश स्वेच्छेने तनिीमध्ये योगदान देऊ शकिाि. तवतवि देशािंनी या तनिीिाठी आिी तकमान 450 दशलक्ष ्ॉलि
देण्यािाठी आपली व नबद्धिा स्पष्ट केली आहे.
तनिी तमळतवण्या ी पात्रिा
1. िवड तवकिनशील देश तनिीिाठी अजड किण्याि पात्र आहेि.
2. तनिी ी काही टक्केवािी अर्लप तवकतिि देश आति लहान बेट अििाऱ्या तवकिनशील िाज्यािंिाठी वेगळी ठेवली
जािाि आहे.
3. मात्र या तनिीमध्ये तनयतमिपिे पैिे किे जो्ले जािील या ी कोििीही स्पष्ट योजना नाही.
****************
11. 26 नोव्हेंबि : िाष्टरीय दूि तदवि
• दिवषी 26 नोव्हेंबि िोजी भाििाि िाष्टरीय दूि तदवि िाजिा केला जािो.
• भाििीय श्वेिक्रािंिी े जनक ्ॉ. वगीि कुरियन यािंच्या जयिंिीतनतमति हा तदवि िाजिा केला जािो.
• 2014 िाली IDA (इिंत्यन ्ेअिी अिोतिएशन) ने या ी िुरुवाि केली. भाििािील पतहला िाष्टरीय दूि तदवि 26
नोव्हेंबि 2014 िोजी िाजिा किण्याि आला.
• 26 नोव्हेंबि िोजी आिाममिील गुवाहाटी येथे केंद्रीय मिंत्री पिशोतिम रुपाला यािंच्या हस्िे िाष्टरीय गोपाल ितन पुिस्काि
2023 देखील प्रदान किण्याि आला.
• िाष्टरीय गोपाल ितन पुिस्काि हा पशुिन आति दुग्िव्यविाय क्षेत्रािील िवोच्च िाष्टरीय पुिस्कािािंपैकी एक आहे.
• दूि उतपादन: भािि हा जगािील िवाडतिक दूि उतपादक देश आहे. तयानिंिि अमेरिके ा क्रमािंक लागिो.
****************

12. प्रोजेक्ट त तिा' े एक वषड

• िप्टेंबि 2022 मध्ये भािि ििकािने प्रोजेक्ट त तिा लॉन् केले गेले आहे एक वषड पूिड झाले आहे.
• या प्रकर्लपािंिगडि नातमतबया आति दतक्षि आतफ्रकेिून आठ त तिे आिून तयािंना मध्यप्रदेशच्या श्योपूि तजर्लयािील
कुनो पालपूि िाष्टरीय उद्यानाि िो्ण्याि आले.
• नातमतबयािून भाििाि आलेर्लया या त त्त्यािंना ‘िद्भावना दूि‘अिे नाव देण्याि आले आहे.
‘प्रोजेक्ट त िा’्‌उपक्रम:
• प्रोजेक्ट त तिा हा जगािील पतहला आिंििखिं्ीय मोठ्या वन्य मािंिाहािी प्राण्यािंििंबिंिी ा स्स्थतयिंििि उपक्रम म्हिून
ओळखला जािो.
• या प्रकर्लपा ा उद्ेश भाििामध्ये 1952 िाली नामशेष झालेली त तिा प्रजािी पुन्हा भाििाि आििे आति भाििीय
परिििंस्थेि आतशयाई त त्त्यािं ी ििंख्या वाढविे हा आहे.
• गविी कुििािंवि गेर्लया दोन दशकािंपािून अभ्याि कििािे आति ‘ग्रािमॅन’्‌अशी ओळख अिलेले प्रा. गजानन मुििकि
यािंनी नातमतबयािील त त्त्यािंिाठी भाििाि अतिवाि ियाि केला आहे.
• हा उपक्रम 2022 िाली ालू झाला अिला ििी तयािाठी प्रयतन आति ियािी खूप अगोदिपािून िुरू झाली होिी.
‘प्रोजेक्ट त िा’्‌पाश्वडभमू ी:
1. 1947: त त्त्या ी शेवट ी तशकाि छतिीिग् मिील कोरिया ििंस्थानािून झार्लया ी नोंद आहे. ितकालीन शािक
िामानुज प्रिाप तििंह देव यािंनी िीन ीत्त्यािंना गोळ्या घािर्लया होतया.
2. 1952: भाििािून त तिा नामशेष झार्लया ी घोतषि किण्याि आले. त तिा हा स्वििंत्र भाििाि नामशेष घोतषि झालेला
पतहला प्रािी ठिला.
3. 1972: भाििाने इिािमिून वाघािंच्या बदर्लयाि आतशयाई त तिा आिण्या ा तनिडय घेिला. इिािच्या शहाने या
योजनेला िहमिी तदली होिी, पििंिु िो पदच्युि झाला आति हा प्रकर्लप बािगळला.
4. 2008: आतफ्रकेिून त तिा आिण्यािाठी केंद्र ििकािक्े प्रस्िाव िादि किण्याि आला.
5. 2009: प्राथतमक मूर्लयमापनाि मध्यप्रदेशािील कुनो पालपूि ििे नौिादेही आति िाजस्थानमिील शहागढ ही ििंभाव्य
परि या ी तठकािे म्हिून तनव्ण्याि आली. त तिा आिण्यािाठी जयिाम िमेश यािंच्या तनमिंत्रिावरून गजनेि
(िाजस्थान) येथे जगभिािील िज्ज्ञािं ी बैठक झाली.
6. 2012: िवोच्च न्यायालयाने गुजिािमिील गीि, मध्यप्रदेशािील कुनो पालपूि येथे प्रस्िातवि अतशयाई तििंहािंच्या
स्थलािंििाच्या यात केवि िुनाविी कििाना त तिा प्रकर्लपाला स्थतगिी तदली.
7. 2013: िवोच्च न्यायालयाने त तिा परि य योजना अतनयिंतत्रि आति बेकायदेशीि अिर्लया े िािंगून िद् केली.
8. 2017: िाष्टरीय व्याघ्र ििंविडन प्रातिकििाने 2013 च्या आदेशाने ििंपूिड बिंदी लागली नाही, अिा युस्क्तवाद करून
िवोच्च न्यायालयाक्ून स्पष्टीकिि मातगिले.
9. 2020: िवोच्च न्यायालयाने शेवटी त तिा परि य प्रकर्लप मिंजूि केला.
10. 2021: त तिा भाििाि आिण्यािाठी मध्यप्रदेश आति िाजस्थानमध्ये पुन्हा व्यवहायडिा अभ्याि किण्याि आला.
11. 2022: भािि आति नातमतबया त तिा िामिंजस्य किािावि स्वाक्षिी केली.

त तिा या प्राण्यातवषयी:
• त तिा हा तबग कॅट परिवािािील एक प्रािी आहे.
• तबग कॅट परिवािािील बाकी िदस्यािंपेक्षा िो वजनाने कमी अिून, तयाच्या वेगािाठी िो िवडत्र प्रतिद्ध आहे.
• तया ा ि्पािळ, कुत्रयािािखा (Canine) आकाि वेगािाठी अतयिंि अनुकल ू आहे.
• िध्या पृर्थवीवि आतशयाई त तिा व आतफ्रकन त तिा या दोन प्रजािी अस्स्ितवाि आहेि.
• आययूिीएन (IUCN)च्या लाल यादीनुिाि आतशयाई त तिा हा अतिशय ििंकटग्रस्ि श्रेिीमध्ये (Critically
Endangered species); िि आतफ्रकन त तिा हा अिुितक्षि श्रेिी (Vulnerable species) मध्ये येिो.
भाििाि आिलेर्लया त त्त्यािंिाठी कुनो िाष्टरीय उद्यान का तनव्ले गेल?े
• आतफ्रकन त त्त्यािंना आवश्यक अििाऱ्या जल, वायू, िापमान व अिडशुष्ट्क प्रदेश या बाबी कुनो िाष्टरीय उद्यानाि
आहेि.
• ििे त त्त्यािं े नैितगडक भक्ष्य अििािे त िळ, िािंबि, नीलगाय, जिंगली ्क्कि, ििे या प्राण्यािं ी ििंख्या कूनो िाष्टरीय
उद्यानाि मोठ्या प्रमािाि आहे.
प्रोजेक्ट त तिा े फायदे:
1. या प्रकर्लपा ा फायदा देशािील लुप्त झालेर्लया त त्त्यािं ी ििंख्या पुन्हा वाढवण्यािाठी होिाि आहे.
2. त तिा, तििंह, वाघ आति तबबया या ‘तबग कॅट‘प्रजािींच्या ािही प्रमुख वन्यजीव प्रजािी अििािा भािि हा जगािील
पतहला देश ठिला आहे.
3. त तिा भाििाि पिि आिर्लयामुळे इको टरिझमला वाव तमळेल आति प्रतयक्ष व अप्रतयक्षिीतया िोजगाि उपलब्ि होऊन,
स्थातनक िमुदायािंच्या जीवना ा दजाड उिं ावण्याि मदि होईल.
4. त तिा हा अन्निाखळीिील िवोच्च तशकािी आहे. तयाच्यामुळे अन्निाखळी े ििंिुलन िाखिा येईल.
****************
13. िाज्यािील पतहली माळिान िफािी पुण्यािील इिंदापूि व बािामिी येथे िुरू
• माळिानािंविील िमृद्ध वन्यजीवन, पक्षीवैभव पयडटकािंिमोि आिण्याच्या उद्ेशाने वन तवभागाने िाज्यािील पतहली
‘माळिान िफािी’्‌इिंदापूिमिील क्बनवा्ी आति बािामिीिील ‘तशििुफळ’्‌वनक्षेत्राि िुरू केली आहे.
• लािं्गे, कोर्लहे, िििािंिह अनेक प्रकिा े तशकािी पक्षी या िफािीिून पयडटकािंना बघायला तमळिाि आहेि.
• माळिान िफािी ी ितवस्िि मातहिी आति ऑनलाइन बुतकिंगिाठी वन तवभागाने https://grasslandsafari.org
ही वेबिाइट िुरू केली आहे. याि नैितगडक परिििंस्थेिील गविाळ प्रदेशािं े महत्त्व, िेथील वन्यजीवन, पक्षीतवश्व
आति वनस्पिीं ी मातहिी देण्याि आली आहे.
• पुिे तवभागािंिगडि इिंदापूि, िािव्, बािामिी भागाि दख्खनच्या पठािामुळे तवस्िीिड माळिाने पििली आहे. या प्रदेशाि
काळवीट, त िंकािा, ििे, भाििीय लािं्गा, खोक्, िििािह मािंिाहािी आति गविाळ कुििािंवि जगिािे वन्यप्रािी
वास्िव्याि आहेि.
• अतनयिंतत्रि पयडटनाला तशस्ि लावण्यािाठी; ििे स्थातनकािंच्या िहभागािून पयडटना े व्यवस्थापन किण्यािाठी
वनातिकाऱ्यािंनी ‘माळिान िफािी’्‌िुरू किण्या ा तनिडय घेिला आहे.
• पतहर्लया टप्प्याि इिंदापूि िालुक्यािील क्बनवा्ी आति बािामिी िालुक्यािील तशििुफळ या दोन तठकािािं ी
िफािीिाठी तनव् केली अिून, पुढील टप्प्याि अजून काही क्षेत्र वाढतवण्याि येिाि आहे.
****************
14. पूवड ल्ाख प्रदेशाि प्रवाळ तभस्तिकािं े जीवाश्म

• भूवैज्ञातनक रििेश आयड यािंनी पूवड ल्ाख तहमालयािील बुिडिे येथे िमुद्रिपाटीपािून 18000 फूट उिं ीवि प्रवाळ
तभस्तिकािं े जीवाश्म शोिून काढले आहेि.
शोिातवषयी :
• रििेश आयड यािंनी शोिलेर्लया जीवाश्मािंमध्ये पाण्याखालील परिििंस्थे े वैतशष्ट्ये अिलेर्लया कोिल ि नािं ा िमावेश
आहे.
• ल्ाख हे तयाच्या उच्च उिं ीच्या वाळविंटाच्या लँ्स्केपिाठी प्रतिद्ध आहे.
• आयड यािंच्या मिे, पूवी ल्ाख हे िागिी जीवन, प्रवाळ ख्क आति िमुद्रतकनािे यािं े घि होिे.
• ल्ाख ििे तहमालया ा इतिहाि आति अस्स्ितव िमजून घेण्यािाठी आति तयािंच्या जैवतवतवििेवि प्रकाश
टाकण्यािाठी हा शोि महत्त्वा ा ठिेल.
प्रवाळ तभस्तिका (Coral reefs):
• प्रवाळ परिििंस्थािंना िमुद्रािील उष्ट्ि कतटबिंिीय िेन फॉिेस्टदेखील मानले जािे.
• प्रवाळ परिििंस्था या िमुद्राच्या एकूि पृिभागाच्या फक्त 0.1 % क्षेत्र व्यापिाि.
• प्रवाळ िहिा िमुद्राच्या उथळ भागाि 150 िे 450 फुटािंपयांि आढळिाि.
• िवाांि मोठे प्रवाळ ख्क िािाििि: उष्ट्ि कतटबिंिीय व उपोष्ट्ि कतटबिंिीय प्रदेशािील स्वच्छ, उथळ पाण्याि
आढळिाि.
• प्रवाळ zooxanthellae नावाच्या प्रकाशििंश्लेषक शैवालाच्या पिस्पि ििंबिंिाि िाहि अििाि.
• या शैवालामुळे तयािंना तवतवि ििंग प्राप्त होि अििाि.
• खोल िमुद्रािील प्रवाळ जास्ि खोल तकिंवा थिं् िागिी पाण्याि (बेस्न्थक झोन) िाहिाि.
प्रवाळावि परििाम कििािे घटक:
1.स्स्थि हवामान परिस्स्थिी:
• जलद बदलािंिाठी प्रवाळ अतयिंि ििंवेदनशील अििाि. िे अशा प्रदेशाि वाढिाि; तजथे हवामान दीघड कालाविीिाठी
स्स्थि अििे.
2.पाण्या े स्स्थि िापमान:
• प्रवाळ उष्ट्ि कतटबिंिीय खाऱ्या पाण्याि (30⁰ उतिि आति 30⁰ दतक्षि अक्षािंशािंमध्ये) वाढिाि.
• तयािंच्या वाढीिाठी पाण्या े िापमान िुमािे 23⁰ िे 25⁰ िेस्र्लियि अिावे लागिे.
3.स्वच्छ खािे पािी:
• प्रवाळवाढीिाठी स्वच्छ खािे पािी योग्य आहे; िि गो्े तकिंवा अतयिंि खािट पािी, अिे दोन्ही प्रकाि े पािी
प्रवाळवाढीिाठी हातनकािक अििे.
4.मुबलक फायटोप्लँक्टन:
• प्रवाळवाढीिाठी ऑस्क्िजन आति िूक्ष्म िागिी अन्ना ा पुिेिा पुिवठा लागिो; ज्याला प्लँक्टन (फायटोप्लँक्टन),
अिे म्हििाि. तयािंच्या वाढीिाठी हे अतयिंि आवश्यक अन्न आहे. िहिा zooxanthellae शेवाळ पिस्पि िहििंबििं
प्रवाळािंना प्रकाशििंश्लेषि प्रतक्रयेिून अन्न ियाि किण्याि मदि किि अििे.

5.हवामान बदल व प्रदूषितवितहि क्षेत्र:
• प्रवाळ परिििंस्था अतयिंि नाजूक अििाि. हवामान बदल आति िमुद्रािील प्रदूषि यामुळे प्रवाळ परिििंस्था अिुितक्षि
अििाि. उदा. कोिल स्ब्लत िंग प्रतक्रया
• ग्लोबल कोिल िीफ मॉतनटरििंग नेटवकक (GCRMN) द्वािे जगािील प्रवाळ ख्कािंच्या स्स्थिी ा अहवाल प्रतिद्ध
किण्याि आला आहे. िाज्या अहवालानुिाि गेर्लया दशकाि िुमािे 14% प्रवाळ नष्ट झाले आहेि.
• महािागिािील आम्लीकिि, िमुद्रािील िापमानवाढ व प्रदूषि, अतिमािेमािी, अतनबांतिि पयडटन व तकनािपट्टी
अव्यवस्थापन यािंिािख्या स्थातनक घटकािंमुळे कोिल इको तिस्टीमला िोका तनमाडि झाला आहे.
****************
15. HAWK प्रिाली
• अलीक्े , कनाडटक वन तवभागाने वाइर्ल्लाइफ टरस्ट ऑफ इिंत्या िोबि, Hostile Activity Watch Kernel
(HAWK) प्रिाली लाँ केली.
• वन्यजीव गुन्हे व्यवस्थापनािाठी हे एक खाि िॉफ्टवेअि आहे.
• आिापयांि वन्यजीव गुन्हे आति वन गुन्यािंच्या 35 हजाि प्रकििािं ा ्ेटा अपलो् किण्याि आला आहे.
Hostile Activity Watch Kernel (HAWK) प्रिालीबद्ल:
• ही िाउ् आिारिि मातहिी व्यवस्थापन प्रिाली आहे जी वन्यजीव गुन्हेगािी, वन्यजीव गुन्हेगाि आति वन्यजीव
मृतयू े पिस्पिििंबिंतिि ्ेटाबेि व्यवस्थातपि किण्यािाठी त्झाइन केलेली आहे.
• हे अतिकाऱ्यािंना मातहिी े तवश्लेषि किण्याि आति वन्यजीव गुन्यािंना प्रतिबिंि किण्यािाठी आति बेकायदेशीि
वन्यजीव व्यापाि (IWT) िोखण्यािाठी योग्य कृिी तवकतिि किण्याि मदि किेल.
• ही प्रिाली ििंपूिड िाज्य वन तवभागाला रिअल-टाइममध्ये जो्िे आति प्रवेश स्ििािंद्वािे प्रवेश प्रतिबिंतिि आहे.
• HAWK प्रिालीद्वािे व्यवस्थातपि केलेला िवड ्ेटा ििकािक्े िुितक्षि आहे आति ्ेटा िुितक्षििा िुतनस्श् ि
किण्यािाठी उद्योग मानक िुिक्षा उपाय लागू केले जािाि.
• केिळ वन तवभाग आति वाइर्ल्लाइफ टरस्ट ऑफ इिंत्या यािंच्या ििंयुक्त पथकाने 2017 मध्ये केिळ िाज्याि हॉक ा
तवकाि िुरू केला.
• केिळमध्ये 2019 मध्ये ही प्रिाली अतिकृिपिे िुरू किण्याि आली होिी आति िेव्हापािून ही िाज्य वन तवभागा ी
अतिकृि प्रिाली आहे.
• HAWK च्या िानुकूतलि आवृतिी ी अिंमलबजाविी 2022 मध्ये कनाडटक वन तवभागाच्या ICT िेलच्या भागीदािीि
कनाडटकमध्ये िुरू किण्याि आली होिी आति आिा ही प्रिाली ििंपूिड िाज्यभि लागू केली जाि आहे.
कनाडटक िाज्यािील िाष्टरीय अभयािण्ये:
1. बन्नेिघट्टा िाष्टरीय उद्यान
2. बिंदीपुि िाष्टरीय उद्यान
3. नागिहोल िाष्टरीय उद्यान
4. कुद्रेमुख िाष्टरीय उद्यान
5. मुदुमलाई नेशनल पाकक
****************
16. अिंटास्क्टडकावि मोठे ओझोन तछद्र

• अिंटास्क्टडकावि मोठे ओझोन तछद्र आढळून आर्लयाने हवामान बदलििंदभाडिील त िंिा वाढली आहे. युिोतपयन स्पेि
एजन्िीच्या कोपतनडकि िेंतटनेल-5पी उपग्रहाने हे उघ्कीि आिले आहे.
• अिंटास्क्टडकाच्या पृिभागावि िापमानाि वाढ होण्या ी शक्यिा निली ििीदेखील ही घटना तनदशडनाि आर्लयाने तयाच्या
काििे आति हवामान बदलाशी ििंभाव्य ििंबिंिािंबद्ल प्रश्न तनमाडि झाले आहेि.
ओझोन थि :
• ओझोन ा थि ( ािंगला ओझोन) हा स्टरॅटोस्स्फयि मध्ये आढळिो. िो एक ििंिक्षिातमक वायू ढाल म्हिून कायड कििो.
हातनकािक अतिनील (अर्लटराव्हायोलेट - UV) तकििे शोषून घेऊन िो प्रतिकूल परििामािंपािून आपले िक्षि कििो.
• ओझोन ा थि जिन केर्लयाि अतिनील तकििोतिगाडमुळे होिािे तव ेच्या कककिोगा े प्रमाि कमी होिे.
ओझोन तछद्र :
• ओझोन े तछद्र हा अिंटास्क्टडकाविील स्टरॅटोस्स्फयि ा एक प्रदेश अिून िेथे ओझोन ा थि कमी झाला आहे.
• ओझोन तछद्र िािंतत्रकदृष्ट्या एक 'तछद्र' नाही. मात्र िेथे ओझोन अस्स्ितवाि नाही. शास्त्रज्ञ तछद्र हा शब्द तया क्षेत्रािाठी
वापििाि तजथे ओझोन िािंद्रिा 220 ्ॉब्िन युतनट्िपेक्षा खाली आली आहे.
• अिंटास्क्टडकाविील ओझोन तछद्रा ा आकाि वषाडनुवषे िाितयाने बदलि आहे. ऑगस्टमध्ये हे तछद्र मोठे होिे िि नोव्हेंबि
तकिंवा त्िेंबिमध्ये िे छोटे होिे.
• हा वातषडक ढ-उिाि या प्रदेशािील अस्द्विीय हवामान परिस्स्थिीमुळे घ्ून येिो.
ओझोन तछद्रामागील यिंत्रिा :
• ओझोन तछद्र उघ्िे हे पृर्थवीच्या परिभ्रमिा ा परििाम आहे. िे अिंटास्क्टडकाच्या बिंतदस्ि भूभागावि तवतशष्ट वािे तनमाडि
कििे.
• ध्रुवािंभोविी जोिदाि वाऱ्यािं ा पट्टा अििािा ध्रुवीय भोविा ओझोन तछद्राच्या गतिशीलिेमध्ये महत्त्वपूिड भूतमका
बजाविो. हा भोविा तहवाळ्याि िापमानािील फिकािंमुळे ियाि होिो. हे ध्रुवीय स्टरॅटोस्फेरिक ढगािंिाठी थिं् वािाविि
ियाि कििे आति तयामुळे ओझोन क्षीि होण्याच्या प्रतितक्रयािंना ालना तमळिे.
• यािाठी पृिभागावि होिाऱ्या िािायतनक अतभतक्रया या िोिीन आति ब्रोमाइन ििंयुगे ितक्रय होण्यािाठी जबाबदाि
अििाि. ही ििंयुग,े तवशेषि: िोिीन, ओझोन कमी कििाऱ्या प्रतितक्रयािंमध्ये उतप्रेिक म्हिून कायड कििे.
िूयडप्रकाशाच्या ििंपकाडि आर्लयावि िे ओझोन िेिूिंच्या तवघटनाि ालना देिाि.
• ध्रुवीय भोविा ा आकाि आति िाकद थेट ओझोन कमी होण्यावि परििाम कििे. वििंि ऋिूमध्ये जेव्हा ध्रुवीय भोविा
कमकुवि होिो िेव्हा िो खालच्या अक्षािंशािंमिील उबदाि हवेि तमिळर्लयाने ओझोन तछद्र हळूहळू बिंद होिे आति
ओझोन थि पुन्हा भििो.
2023 मध्ये ओझोन तछद्रा े कािि:
• शास्त्रज्ञािंना शिंका आहे की 2023 मध्ये आढळून आलेले ओझोन तछद्र हे त्िेंबि 2022 आति जानेवािी 2023 दिम्यान
टोंगामिील ज्वालामुखीच्या उद्रेकामुळे तनमाडि झालेले अिू शकिे.
• तयािून बाहेि प्िािे घटक म्हिजे पाण्या ी वाफ, ब्रोतमन आति आयो्ीन िािख्या ओझोन क्षीि कििाऱ्या घटकािंमळ ु े
वािावििा ी ििंि ना बदलिे.
• 2023 मिील अिंटास्क्टडक ओझोन तछद्र बहुिा नैितगडक घटनेमुळे तनमाडि झाले अिले ििी 1970 च्या दशकाि तनमाडि
झालेले तछद्र मानवी तक्रयाकलाप तवशेषिेः िोिोफ्लोिोकाबडन्ि (CFCs) च्या व्यापक वापिामुळे तनमाडि झाले होिे.
ओझोन तछद्र आति हवामान बदल :
• ओझोन कमी होिे हे जागतिक हवामान बदला े प्राथतमक ालक मानले जाि नाही िथातप अिा ििंकेि आहे की
वाढतया जागतिक िापमाना ा ओझोन तछद्रािंच्या विडनावि परििाम होिो.
• ओझोन तछद्रािं ी अलीक्ील उदाहििे हवामान बदलाशी जो्लेली आहेि. तवशेषि: जिंगलािील आगीच्या घटना.
• वािावििािील बदलामुळे अनेकदा वाढलेर्लया विव्या ी वाििंवाििा आति िीव्रिा, स्टरॅटोस्स्फयिमध्ये अतिक िूि टाकिे
आति तयामुळे ओझोन ा पुढील ऱ्हाि होण्याि हािभाि लागिो.
• ओझोन कमी होण्याच्या ििंकटाला प्रतििाद म्हिून आिंिििाष्टरीय िमुदायाने कृिी किण्या ी गिज ओळखली. तयामुळे
1985 मध्ये स्व्हएन्ना अतिवेशन आति तयानिंिि 1987 मध्ये मॉस्न्टरयल प्रोटोकॉल झाला.
• मॉस्न्टरयल प्रोटोकॉलवि स्वाक्षिी केर्लयाच्या स्मििाथड 16 िप्टेंबि िोजी जागतिक ओझोन तदन िाजिा केला जािो.
****************
17. तदल्लीि GRAP ा ौथा टप्पा लागू
• वाढतया प्रदूषिामुळे तदल्लीि 5 नोव्हेंबिपािून GRAP ा ौथा टप्पा लागू किण्याि आला आहे.
• याअिंिगडि व्याविातयक वाहनािंच्या प्रवेशावि बिंदी घालण्याि आली आहे.
• भाजीपाला, फळे, औषिे, िीएनजी आति इलेस्क्टरक टरक यािंिािख्या अतयावश्यक वस्िूिं ा पुिवठा कििाऱ्या टरक
वगळिा इिि टरकच्या वाहिुकीि मनाई आहे.
ग्रे्े् रिस्पािंि ॲक्शन प्लॅन:
• GRAP ला 2017 मध्ये पयाडविि, वन आति हवामान बदल मिंत्रालयाने (MoEF&CC) अतििूत ि केले होिे.
• हवा गुिवतिा व्यवस्थापन आयोग (CAQM) NCR आति आिपािच्या भागाि GRAP लागू कििे.
• तदल्ली ा ििाििी हवा गुिवतिा तनदेशािंक 3 नोव्हेंबि िोजी AQI 470 नोंदवला गेला.
• WHO च्या मिे, 0 िे 50 दिम्यान AQI िुितक्षि मानला जािो. तयानुिाि, ििाििी AQI 25 अििे आवश्यक आहे.
• म्हिजे िध्या तदल्ली ी हवा WHO च्या मयाडदेपेक्षा 20 पट जास्ि प्रदूतषि आहे.
• GRAP-IV अशा तठकािी लागू केला जािो जेव्हा हवा गुिवतिा तनदेशािंक (AQI) शेवटच्या टप्प्यावि म्हिजे
450-500 दिम्यान पोहो िो.
• तदल्लीमध्ये GRAP-IV च्या अिंमलबजाविीिोबि, GRAP-I, II आति III े तनयम देखील लागू आहेि.
• या अिंिगडि अनावश्यक बािंिकाम, बीएि-3 श्रेिी े पेटरोल आति बीएि-4 श्रेिीिील त्झेल, ाि ाकी वाहनािंवि बिंदी
घालण्याि आली आहे.
तदल्ली प्रदूषिािील महतवा े कािके:
1. शेिाि बायोमाि (कापिीनिंिि िातहलेले अवतशष्ट) जाळिे - 21.07%
2. वाहिुक - 17.75%
3. तनवािी भागािून - 3.77%
4. उद्योग - 3.30%
पीएम 2.5 म्हिजे काय?
• हवेिील अतििूक्ष्म िुतलकन म्हिजे पाटीकुलेटि मॅटि
• पीएम 2.5 े हवेिील प्रमाि अतिक अििे तयावेळी िूिक्यािं ी तनतमडिी होऊन दृश्यमानिा कमी होिे.

18. ग्रीन क्रेत्ट प्रोग्रॅम/ कायडक्रम आति इकोमाकक

• शाश्वि जीवनशैली आति पयाडविि ििंविडनाला प्रोतिाहन देण्यािाठी लाइफ (Life) इतनतशएतटव्ह अिंिगडि ग्रीन क्रेत्ट
प्रोग्राम (जीिीपी) आति इकोमाकक योजनेिाठी अतििू ना प्रिारिि किण्याि आली आहे
• 2021 मध्ये माननीय पिंिप्रिानािंनी घोतषि केलेर्लया 'LiFE' - 'पयाडवििािाठी जीवनशैली' ळवळ पुढे नेण्यािाठी,
पयाडविि, वन आति हवामान बदल मिंत्रालयाने दोन अग्रगण्य उपक्रम िुरू केले आहेि.
• हे उपक्रम, ग्रीन क्रेत्ट प्रोग्राम (GCP) आति इकोमाकक योजना लाईफ ििंकर्लपनेि प्रतितबिंतबि होिाऱ्या पििंपिा आति
ििंविडनामध्ये मूळ अिलेर्लया पयाडवििापूिक पद्धिींना प्रोतिाहन देण्या ा प्रयतन कििाि
• दोन्ही उपक्रम शाश्वि जीवनमान, पयाडविि ििंविडन आति वैयस्क्तक आति िामूतहक तनव्ीद्वािे भाििािील
पयाडवििपूिक पद्धिींना प्रोतिाहन देण्यािाठी महत्त्वपूिड पावले उ लिाि.
ग्रीन क्रेत्ट प्रोग्राम (GCP)/ कायडक्रम:
• 13 ऑक्टोबि 2023 िोजी अतििूत ि किण्याि आला.
• ग्रीन क्रेत्ट प्रोग्राम (GCP) ही एक नातवन्यपूिड बाजाि-आिारिि यिंत्रिा आहे जी तवतवि क्षेत्रािंमध्ये, व्यक्ती, िमुदाय,
खाजगी क्षेत्रािील उद्योग आति किंपन्या यािंिािख्या तवतवि भागिािकािंद्वािे स्वयिंिेवी पयाडवििीय कृिींना प्रोतिाहन
देण्यािाठी त्झाइन केलेली आहे.
• GCP च्या गव्हनडन्ि फ्रेमवककला आिंिि-मिंत्रालयीय िुकािू ितमिी द्वािे े पाठबळ आहे आति इिंत्यन कौस्न्िल
ऑफ फॉिेस्टरी रिि ड अँ् एज्युकेशन (ICFRE) कायडक्रम अिंमलबजाविी, व्यवस्थापन, देखिेख आति ऑपिेशनिाठी
जबाबदाि GCP प्रशािक म्हिून काम कििे.
• तयाच्या िुरुवािीच्या टप्प्याि, GCP दोन प्रमुख तक्रयाकलापािंवि लक्ष केंतद्रि कििे: जलििंविडन आति वनीकिि.
• ग्रीन क्रेत्ट्ि प्रदान किण्यािाठी मिुदा पद्धिी तवकतिि केर्लया गेर्लया आहेि. या पद्धिी प्रतयेक प्रतक्रयेिाठी बें माकक
िेट कििाि, ज्यामुळे िवड क्षेत्रािंमध्ये पयाडवििीय प्रभाव आति बुिशी ी खात्री होिे.
• ICFRE द्वािे िज्ञािंिह तवकतिि केले जािािे ग्रीन क्रेत्ट ितजस्टरी आति टरेत्िंग प्लॅटफॉमड, नोंदिी आति तयानिंिि ग्रीन
क्रेत्ट्ि ी खिेदी आति तवक्री िुलभ किेल.
• ग्रीन क्रेत्ट्ि तमळतवण्यािाठी, व्यक्ती आति ििंस्थािंनी केंद्र ििकािच्या िमतपडि अॅप/वेबिाइटद्वािे तयािंच्या
तक्रयाकलापािं ी नोंदिी कििे आवश्यक आहे.
• लहान प्रकर्लपािंिाठी प्रशािक एका तनयुक्त एजन्िीद्वािे प्िाळिी प्रतक्रया किेल. प्िाळिी प्रतक्रया पूिड झार्लयावि,
प्रशािक ग्रीन क्रेत्ट प्रमािपत्र देईल जे ग्रीन क्रेत्ट प्लॅटफॉमडवि व्यवहाि किण्यायोग्य अिेल.
इकोमाकक योजना:
• LiFE (पयाडवििािाठी जीवनशैली) यामागील ित्त्वज्ञान वैयस्क्तक तनव्ी, विडन तटकवून ठेवण्याक्े लक्ष देि आहे.
• या दृस्ष्टकोनाच्या अनुषिंगाने, MoEF&CC ने आपली इकोमाकक अतििू ना पुन्हा ियाि केली आहे जेिेकरून ग्राहक
उतपादनािंमध्ये तनव् करू शकिील आति तयाद्वािे तयािंच्या त्झाइन, प्रतक्रयेि इको-फ्रें्ली उतपादनािं ी तनव् करू
शकिील.
• 13 ऑक्टोबि 2023 िोजी अतििूत ि केलेली इकोमाकक योजना मागील अतििू ने ी जागा घेि.े
• हे भाििीय तनयमािंनुिाि गुिवतिा मानके िाखून तवतशष्ट पयाडवििीय तनकष पूिड कििाऱ्या घिगुिी आति ग्राहक
उतपादनािंिाठी मान्यिा आति लेबतलिंग प्रदान कििे.

• इकोमाकक योजनेंिगडि मान्यिाप्राप्त उतपादने तकमान पयाडवििीय प्रभाव िुतनस्श् ि करून तवतशष्ट पयाडवििीय तनकषािं े
पालन कििील. हे पयाडविितवषयक िमस्यािंबद्ल ग्राहक जागरूकिा तनमाडि किेल आति पयाडविि-िजग पयाडयािंना
प्रोतिाहन देईल. हे उतपादकािंना पयाडवििपूिक उतपादनाक्े वळण्याि प्रवृति किेल.
• ही योजना अ ूक लेबतलिंग िुतनस्श् ि किण्यािाठी आति उतपादनािंबद्ल तदशाभूल कििािी मातहिी टाळण्या ा प्रयतन
कििे.
• केंद्रीय प्रदूषि तनयिंत्रि मिं्ळ हे मानके आति प्रमािीकििािाठी िाष्टरीय ििंस्था अििाऱ्या ब्युिो ऑफ इिंत्यन स्टँ्ड्िड
(BIS) च्या िोबि इकोमाकक योजना प्रशातिि कििे.
****************
19. उतििाखिं्मिील मिुिी येथे देशािील पतहले काटोग्राफी ििंग्रहालय
• उतििाखिं् े पयडटन आति िािंस्कृतिक मिंत्री ििपाल महािाज यािंनी 27 िप्टेंबि 2023 िोजी उतििाखिं्मिील मिुिी येथे
देशािील पतहर्लया काटोग्राफी ििंग्रहालय, 'जॉजड एव्हिेस्ट काटोग्राफी ििंग्रहालय' े उद्घाटन केल.े
महत्त्वा े मुद्े:
• 27 िप्टेंबि िोजी 'जागतिक पयडटन तदनातनतमति' पयडटन मिंत्री ििपाल महािाज यािंच्या हस्िे 23 कोटी 52 लाख रुपये
ख ूडन बािंिण्याि आलेर्लया िि जॉजड एव्हिेस्ट ििंग्रहालया े आति मिुिी येथील जॉजड एव्हिेस्ट येथील हेतलपॅ् े उद्घाटन
किण्याि आले.
• पयडटनमिंत्रयािंनी देशािील पतहले मॅतपिंग ििंग्रहालय महान गतििज्ञ िािानाथ तिकदि आति पिंत्ि नैन तििंग िावि यािंना
िमतपडि केल.े
• 1832 मध्ये बािंिलेले िि जॉजड एव्हिेस्ट हाऊि हे काटोग्राफी ििंग्रहालय म्हिून तवकतिि किण्याि आले आहे.
• िि जॉजड एव्हिेस्ट यािंच्या नावावरून माउिंट एव्हिेस्ट े नाव ठेवण्याि आले होिे. ही टेक्ी शहिािील हाथीपाव परिििाि
आहे. 1832 िे 1843 या काळाि िि एव्हिेस्ट या घिाि िाहि होिे
• आतशयाई तवकाि बँकेच्या िहाय्याने, पयडटन तवभागाने 23.5 कोटी बजेटिह या घिा े नूिनीकिि केले आहे.
• या ििंग्रहालयाि काटोग्राफी ा इतिहाि, काटोग्राफीशी ििंबिंतिि उपकििे, महान भाििीय िवेक्षक आति तत्रकोितमिीय
िवेक्षिा ी मातहिी उपलब्ि करून देण्याि आली आहे.
• िि जॉजड एव्हिेस्टिोबि िवेक्षक नैन तििंग िावि यािं ी पत्रेही या ििंग्रहालयाि ठेवण्याि येिाि आहेि.
• या काटोग्रातफक म्युतझयममध्ये एक ग्लोब ियाि किण्याि आला आहे, जो पयडटकािंना जीपीएि े कायड जािून घेण्यािाठी
मदि किेल.
नकाशाशास्त्र (Cartography):
• ्ॅतनश फ्रें भूगोलिज्ञ कॉनिॅ् मार्लटे ब्रून याने िन 1808 मध्ये 'Cartography' हा शब्द िवडप्रथम वापिला.
• पुढे िन 1830 पािून फ्रें व जमडन भूगोलिज्ञ तया ा ििाडि वापि करू लागले.
• उतपतिीनुिाि हा शब्द लॅतटन भाषेिील 'Charta' म्हिजे व्ी तकिंवा कागदा े पान आति ग्रीक भाषेिील 'graphein'
म्हिजे तलतहिे तकिंवा िेखाटिे यािंच्यापािून बनला आहे.
• ििंयुक्त िाष्टरििंघाच्या िामातजक तवभागाने नमूद केर्लयाप्रमािे,्‌“नकाशाशास्त्र हे िवड प्रकाि े नकाशे व आिाख्े ियाि
किण्या े शास्त्र अिून तयाि मूळ िवेक्षिापािून िे नकाशािंच्या अिंतिम मुद्रीि प्रिी ियाि किण्यापयांिच्या िवड तक्रयािं ा
िमावेश होिो.”

20. िवोतकृष्ट ग्रामीि पयडटन स्व्हलेज’्‌स्पिेि कोर्लहापूि तजर्लयािील पाटगावला कािंस्यपदक

• केंद्रीय पयडटन मिंत्रालयाच्याविीने घेण्याि आलेर्लया ‘िवोतकृष्ट ग्रामीि पयडटन स्व्हलेज’्‌स्पिेि कोर्लहापूि तजर्लयािील
भुदिग् िालुक्यािील ‘पाटगाव’्‌ला कािंस्यपदक प्राप्त झाले आहे.
• िाष्टरीय स्ििाविील अतयिंि प्रतिस्िि स्पिेि महािाष्टरािून एकमेव पाटगाव ी तनव् झाली आहे.
• शाश्वि तवकािा ा पथदशी प्रकर्लप िाबतविाऱ्या पाटगाव ी िामातजक, नैितगडक, आतथडक तनकषाच्या आिािे या
स्पिेिाठी तनव् झाली होिी.
• देशािील िवड िाज्ये व केंद्रशातिि प्रदेशािंिील 750 हून अतिक गावािंमिून केवळ 35 गावािंना हा िाष्टरीय स्ििाविील
पुिस्काि तमळाला आहे. यापैकी 5 गावािंना िुविड, 10 गावािंना िौप्य िि 20 गावािंना कािंस्य पदक तमळाले आहे.
• कोर्लहापूि तजर्लयािील भुदिग् िालुक्यािील पाटगाव हे मिा िं गाव म्हिून ओळखलिं जाि आहे. पा्गाव परिििाि
िुमािे 200 मिपाळ अिून मि ििंकलन किण्या ा व्यविाय गेर्लया अनेक वषाांपािून केला जाि आहे.
• महािाष्टर िाज्य खादी व ग्रामोद्योग मिं्ळ व तजर्लहा तनयोजन ितमिीच्याविीने पाटगाव मध्ये ‘मिा े गाव पाटगाव’्‌हा
उपक्रम िाबतवण्याि येि आहे.
****************
21. कृषी मिंत्रालया े शेिकऱ्यािंिाठी क्रािंतिकािक उपक्रम
• अलीक्े , कृषी मिंत्रालयाने तकिान रिन पोटडल (KRP), KCC घि घि अतभयान आति वेदि इन्फॉमेशन नेटवकक ्ेटा
तिस्टम्ि (WINDS) वि आिारिि एक मॅन्युअल अिे िीन उपक्रम िुरू केले आहेि.
उस्द्ष्ट:
• कृषी क्षेत्राि क्रािंिी घ्वून आििे.
• आतथडक िमावेशन वाढविे.
• इष्टिम ्ेटा ा वापि कििे
• देशभिािील शेिकऱ्यािं े जीवन िुिाििे.
योजनािं े प्रमुख मुद्:े
1.तकिान ऋि पोटडल (KRP):
• केंद्रीय अथडमिंत्री तनमडला िीिािामन यािंनी 19 िप्टेंबि 2023 िोजी तकिान ऋि पोटडल (KRP) लाँ केल.े
• हे पोटडल अनेक ििकािी तवभागािंच्या िहकायाडने तवकतिि केले गेले अिून तकिान क्रेत्ट का्ड (KCC) अिंिगडि क्रेत्ट
िेवािंमध्ये प्रवेश प्रदान किेल. या त्तजटल प्लॅटफॉमडवि शेिकऱ्यािं ा ्ेटा, कजड वाटपा ी मातहिी, व्याज िवलि आति
योजनेच्या प्रगिी ी मातहिी तमळेल.
• या पोटडलद्वािे, शेिकिी केवळ तकिान क्रेत्ट का्ड कजाडिाठी अजड करू शकिाि नाहीि, िि पीक जोखीम कमी कििे
आति आपतिी जोखीम कमी किण्याच्या उपायािं ी मातहिी आति तवमा उद्योगाद्वािे ालवर्लया जािाऱ्या नॉन-प्लॅन
पॅिामेतटरक मातहिी देखील पोटडलद्वािे ििंबिंतिि शेिकऱ्यािंना उपलब्ि होईल.
• या पोटडलच्या माध्यमािून ििकािला योजने े लाभाथी आति थकीि शेिकऱ्यािं े मुर्लयािंकन कििा येिाि आहे.

2.घि-घि केिीिी अतभयान:
• 1 ऑक्टोबि िे 31 त्िेंबि 2023 पयांि ही मोहीम िुरू अिेल.
• या मोतहमे े उस्द्ष्ट नॉन-केिीिी खािेदाि पीएम तकिान लाभार्थयाांपयांि पोहो िे आति KCC योजनेमध्ये तयािं े
अखिं् एकत्रीकिि कििे हे आहे.
3.तकिान क्रेत्ट का्ड:
• शेिकऱ्यािंना कमी दिाि कजड देण्यािाठी तकिान क्रेत्ट का्ड (KCC) 1998 मध्ये िुरू किण्याि आले.
• तकिान क्रेत्ट का्ड अिंिगडि 3 िे 4 टक्के दिाने कजड तदले जािे.
• 50 हजाि रुपयािंच्या कजाडवि प्रतक्रया शुर्लक लागू नाही.
• हे कजड शेिकऱ्यािंना कृषी उपकििे खिेदी, शेिी तकिंवा इिि शेिीशी ििंबिंतिि कामािाठी तदले जािे.
4.तविं्ि (WINDS) मॅन्युअल:
• वेदि इन्फॉमेशन नेटवकक ्ेटा तिस्टीम (WINDS) हा उपक्रम िालुका / ब्लॉक आति ग्रामपिं ायि स्ििावि स्वयिं तलि
हवामान केंद्रे आति पजडन्यमापकािं े नेटवकक स्थापन किण्या ा एक अग्रगण्य प्रयतन आहे.
• हा उपक्रम हायपि-स्थातनक हवामान मातहिी ा एक मजबूि ्ेटाबेि ियाि कििो, ज्यामुळे तवतवि कृषी िेवािंना िमथडन
प्राप्त होिे.
• हे मॅन्युअल िाज्ये आति केंद्रशातिि प्रदेशािंना तविं्ि प्लॅटफॉमड ी स्थापना कििे ििे आति तयािं े एकत्रीकिि कििे,
पािदशडक आति वस्िुतनि ्ेटा तनिीक्षि आति प्रिाििाला ालना देण्यािाठी मागडदशडन कििे.
• िुिारिि पीक व्यवस्थापन, ििंिािना े वाटप आति जोखीम कमी किण्यािाठी हवामानाशी ििंबिंतिि मातहिी ा लाभ
घेण्यािाठी हे मॅन्युअल व्यावहारिक ज्ञान प्रदान कििे.
शेिीशी ििंबतिं िि उपक्रम:
1. ईशान्य क्षेत्रािाठी तमशन ऑगेतनक व्हॅर्लयू ेन ्ेव्हलपमेंट (MOVCDNER)
2. शाश्वि शेिीवि िाष्टरीय तमशन
3. पििंपिागि कृषी तवकाि योजना (PKVY)
4. कृषी वनीकिि (SMAF) वि उप-तमशन
5. िाष्टरीय कृषी तवकाि योजना
6. AgriStack
7. त्तजटल कृषी तमशन
8. युतनफाइ् फामडि िस्व्हडि प्लॅटफॉमड (UFSP)
9. कृषी क्षेत्रािील िाष्टरीय ई-गव्हनडन्ि योजना (NeGP-A)
****************
22. देशभिािील 150 हतिी कॉरि्ॉिमध्ये पस्श् म बिंगाल आघा्ीवि
• पयाडविि मिंत्रालयाक्ून नुकिा 'भाििािील हतिीं े कॉरि्ॉि' हा अहवाल प्रतिद्ध किण्याि आला.
• या अहवालानुिाि, देशाि हतिीं े तकमान 150 कॉरि्ॉि अिून, हे कॉरि्ॉि हतिी अििाऱ्या ाि प्रदेशािंि ििे 15
िाज्यािंि तवभागले आहेि.

हतिी कॉरि्ॉि:
• 2017 मध्ये हतिींच्या लोकििंख्येििंबिंिी नोंदतवण्याि आलेर्लया अिंदाजानुिाि, देशाि िुमािे 30 हजाि हतिी अिून,
जगािील एकूि हतिींपैकी भाििाि 60 टक्के हतिी अिर्लया े िािंतगिले जाि आहे.
• एखाद्या प्राण्या ा तयाच्या अतिवािाि वावि किण्या ा जतमनी ा पट्टा म्हिजे कॉरि्ॉि. यामध्ये नैितगडक
अतिवािािंिून तया प्राण्या ा वावि होि अिर्लयाि तयाला कॉरि्ॉि िमजले जािे.
• यामध्ये एखादी मानवी वस्िी आर्लयाि तयाला खऱ्या अथाडतन कॉरि्ॉि म्हिून ओळखले जाि नाही.
• कॉरि्ॉि ी तवभागिी
• हतिी आढळिाऱ्या तवभागािंनुिाि देशा ी ाि प्रदेशािंि तवभागिी किण्याि आली आहे. यामध्ये पूवड-मध्य, ईशान्य,
दतक्षि आति उतिि अिे हे ाि प्रदेश आहेि.
• यािील पूवड-मध्य तवभागाि िवाडतिक 52 कॉरि्ॉि अिून, तयाखालोखाल ईशान्य तवभागाि 48 तयानिंिि दतक्षि
तवभागाि 32 आति उतिि तवभागाि िवाांि कमी 18 कॉरि्ॉि आहेि.
भािि-नेपाळ यािंच्याि िहा कॉरि्ॉि:
• िाज्यतनहाय कॉरि्ॉि ा तव ाि केला अििा, 150 पैकी 126 कॉरि्ॉि हे िाज्यािंच्या भौगोतलक िीमेंिगडि आहेि.
• 19 कॉरि्ॉि हे दोन िाज्यािंि तवभागले गेले आहेि.
• िि िहा कॉरि्ॉि हे भािि आति नेपाळ अिे दोन देशािंि तमळून ियाि झाले आहेि, हे कॉरि्ॉि प्रामुख्याने उतिि प्रदेशाि
आहेि.
अहवालािील महतवाच्या बाबी:
• केंद्रीय पयाडविि मिंत्रालय आति िाज्यािंच्या पयाडविि मिंत्रालयाच्या एकतत्रि प्रयतनािंिून हा अहवाल प्रतिद्ध किण्याि
• यािाठी भाििीय वन्यजीव ििंस्थेक्ून िािंतत्रक िहकायड किण्याि आले आहे.
• देशभिािील 150 हतिी कॉरि्ॉिमध्ये पस्श् म बिंगाल िाज्य आघा्ीवि अिून, तया तठकािी 26 कॉरि्ॉि अिर्लया ी
मातहिी केंद्रीय पयाडविि मिंत्रालयाच्या अहवालाि देण्याि आली आहे.
• यापूवी 2010 मध्ये हतिींििंबििं ी स्थापन किण्याि आलेर्लया कृिी दलाच्या अहवालानुिाि, देशाि अिे 88 कॉरि्ॉि
अिर्लया े म्हटले होिे.
• देशािील 150 कॉरि्ॉिपैकी 59 कॉरि्ॉिमध्ये हतिीं ा वावि वाढला आहे. 29 तठकािी तयािं ा वावि स्स्थि अिून,
29 तठकािी िो कमी झालेला आहे.
• ििे , एकूि कॉरि्ॉिपैकी 15 खिाब झाले अिून, तयािंच्या पुनतवडकािा ी आवश्यकिा आहे.
• िि, 18 कॉरि्ॉिमिील हतिींच्या िध्याच्या वाविाििंबिंिी मातहिी उपलब्ि होऊ शकली नाही.
आव्हान:
• भौगोतलक तवलगीकिि आति प्रजननाििंबिंिी िमस्या तनमाडि झार्लयाने हतिींच्या अस्स्ितवाला िोका तनमाडि झाला
आहे.
• तयामुळे हतिींच्या ििंविडनािाठी तयािंच्या कॉरि्ॉि े ििंविडन कििे अतयिंि आवश्यक अिर्लया ेही या अिर्लया ेही या
अहवालाि म्हटले आहे.
****************

23. महािाष्टरािील पतहला तगिा् ििंविडन व प्रजनन प्रकर्लप पुिे तजर्लयािील तपिंगोिी येथे स्थापन होिाि
• आिंिििाष्टरीय तगिा् ििंविडनतदना े (2 िप्टेंबि) औत तय िािून िाज्यािील पतहला तगिा् ििंविडन व प्रजनन प्रकर्लप
तपिंगोिी येथे स्थापन होिाि अिर्लया ी घोषिा किण्याि आली आहे.
• तनिगाडिील स्वच्छिादूि म्हिून जबाबदािी िािंभाळिाऱ्या तगिा्ािंच्या ििंविडन आति प्रजननािाठी हा महािाष्टरािील
पतहला ििंविडन, प्रजनन प्रकर्लप आहे.
• वन तवभाग आति इला फाउिं्ेशन यािंच्यामध्ये या प्रकर्लपािाठी दहा वषाां ा किाि झाला अिून, पुण्यापािून 60
तकलोमीटि अिंििावि जेजुिीजवळ तपिंगोिी गावामध्ये केंद्र उभाििी िुरू झाली आहे.
• या केंद्राि महािाष्टरािील तगप्ि बेंगालेस्न्िि आति तगप्ि इिंत्कि या दोन प्रजािीं े ििंविडन किण्याि येिाि आहे.
• केंद्रीय पयाडविि, वन आति हवामान बदल मिंत्रालयाने देशािील तगिा्ािंच्या ििंविडनािाठी कृिी आिाख्ा ियाि केला
आहे. या अिंिगडि देशाच्या वेगवेगळ्या भागािंि तगिा् ििंविडन प्रजनन केंद्रे उभािण्याि येि आहेि. या ििीवि इला
फाउिं्ेशनच्या तपिंगोिीिील तवलू िी. पूनावाला वन्यप्रािी उप ाि केंद्राच्या (टरास्न्झट टरीटमेंट िेंटि) आवािाि नवीन
तगिा् ििंविडन केंद्र िाकाििाि आहे.
• बॉम्बे नॅ िल तहस्टिी िोिायटी आति िॉयल िोिायटी फॉि द प्रोटेक्शन ऑफ द ब्डि यािंच्या िहभागािून हरियािा,
पस्श् म बिंगाल आति आिाम या िाज्यािंनी अनुक्रमे तपिंजोि, बुक्िािािी आति गुवाहाटी या तठकािी तगिा् ििंविडन
प्रजनन केंद्रे िुरू केली आहेि.
• या केंद्रािंि तगिा्ािंच्या प्रजािींच्या तपलािं े ििंगोपन केले जािे. ्ायिोफेनॅक ा अिंशही निलेले बकऱ्यािं े मािंि या
तपलािंना तदले जािे. या केंद्रािील तगिा्ािं ी ििंख्या अ्ी शेच्या वि गेली आहे.
****************
24. महािाष्टरा ा िाज्य मािा म्हिून "तिर्लव्हि पॉम्फ्रेट" या माशाला तमळाला दजाड
• महािाष्टरा े कॅतबनेट मिंत्री (मतस्यव्यविाय मिंत्री) िुिीि मुनगिंटीवि यािंनी 4 िप्टेंबि िोजी 'तिर्लवि पॉम्फ्रेट' हा मािा
िाज्यमािा म्हिून घोतषि केला आहे.
• स्थातनकािंक्ून या माशाला पापलेट या नावाने ओळखले जािे.
तवशेष मातहिी :
• इिि नावे : पापलेट, िििंगा
• पापलेट ििंपूिड भाििामध्ये महािाष्टर आति गुजिािच्या तकनािपट्टी जवळील भागाि आढळिो.
• िािपाटी तकनािा भागाि मोठ्या प्रमािाि आढळिो.
• पालघि तजर्लयािील तकनािी क्षेत्र या माशािाठी ‘गोर्ल्न बेर्लट’्‌म्हिून प्रतिद्ध आहे.
• पापलेट मािा महागड्या माशािंपैकी एक आहे. कािि िो कमी प्रमािाि िाप्िो
• महािाष्टरा ा िाज्यप्रािी :'शेकरु'
• महािाष्टरा ा िाज्यपक्षी : 'हरियाल’
****************
25. स्वच्छ हवा िवेक्षि, 2023

• केंद्रीय प्रदूषि तनयिंत्रि मिं्ळाने 7 िप्टेंबि 2023 िोजी स्वच्छ हवा िवेक्षिाच्या पुिस्कािािं ी घोषिा केली.
• याि पतहर्लया क्रमािंकावि इिंदूि शहिाने आपले स्थान कायम िाखले आहे.
• 7 िप्टेंबि 2019 िोजी ििंयुक्त िाष्टराच्या महािभेने हवे ी गुिवतिा िुिािण्यािाठी तयाििंबिंतिि जागरुकिा तनमाडि
किण्यािाठी दिवषी 7 िप्टेंबि िोजी तनळ्या आकाशािाठी आिंिििाष्टरीय स्वच्छ हवा तदवि (International Day
of Clean Air for Blue Skies) िाजिा किण्या ी घोषिा केली होिी
• स्वच्छ हवा तदवि 2023 ी थीम: स्वच्छ हवेिाठी एकजूट (Together for Clean Air)
स्वच्छ हवा िवेक्षिािील तनष्ट्कषड:
• स्वच्छ हवा िवेक्षि हा पयाडविि, वन आति हवामान बदल मिंत्रालयाने (MoEFCC) हवेच्या गुिवतिेवि आिारिि
शहिािं ी क्रमवािी ठितवण्यािाठी िुरू केलेला एक नवीन उपक्रम आहे.
• जि शहिे 5 वषाांच्या कालाविीि ििि PM10 तकिंवा NO2 िाठी NAAQS तनकषािं ी पूिडिा किि नििील, िि
तयािंना गैि-प्राप्ती शहिे (non- attainment cities) म्हिून घोतषि केले जािे.
• शहि कृिी आिाख्ा अिंिगडि अशा 131 गैि-प्राप्ती शहिािंमध्ये मिंजूि केलेर्लया उपक्रमािंच्या अिंमलबजाविीिाठी स्वच्छ
हवा िवेक्षि महत्त्वपूिड भूतमका बजाविे.
• या अिंिगडि शहिािं े वगीकिि 2011 च्या जनगिनेवि आिारिि आहे.
िवेक्षिा े तनकष:
1. शहिािं े मूर्लयमापन आठ प्रमुख घटकािंच्या आिािे केले जािे:
2. बायोमाि े तनयिंत्रि
3. नगिपातलका घनक ऱ्या े ज्वलन
4. िस्तयाविील िूळ
5. बािंिकाम आति तवध्विंिक क ऱ्यािून बाहेि प्िािी िूळ
6. वाहनािून होिािे उतिजडन
7. औद्योतगक उतिजडन
8. जनजागृिी
9. PM10 च्या प्रमािाि िुिाििा
िाष्टरीय स्वच्छ हवा कायडक्रम (NCAP):
• पयाडविि, वन आति हवामान बदल मिंत्रालयाने िवड भागिािकािंना िहभागी करून 24 िाज्ये/केंद्रशातिि प्रदेशािील
131 शहिािंमध्ये हवे ी गुिवतिा िुिािण्याच्या उद्ेशाने जानेवािी, 2019 मध्ये िाष्टरीय स्वच्छ हवा कायडक्रम िुरू
केला.

• 2025-26 पयांि हवेिील िििंगिे कि, पतटडक्युलेट मॅटि 10 (PM 10) िाठी 40% पयांि कपाि तकिंवा िाष्टरीय
वािावििीय वायु गुिवतिा मानके िाध्य किण्या ी या कायडक्रमा ा उद्ेश आहे.
• यावि देखिेख ठेवण्यािाठी MoEFCC द्वािे "प्रािा" पोटडल देखील िुरू किण्याि आले आहे.
स्वच्छ हवा िुतनस्श् ि किण्यािाठी इिि उपक्रम:
1. वायु (प्रदूषि प्रतिबिंि व तनयिंत्रि) अतितनयम, 1981
2. तदल्ली-एनिीआििाठी वायु गुिवतिा व्यवस्थापनािाठी वैिातनक आयोग
3. स्मॉग टॉवि
4. BS-VI वाहने
5. हवे ी गुिवतिा आति हवामान अिंदाज आति ििंशोिन (SAFAR)
6. हवेच्या गुिवतिे े पिीक्षि किण्यािाठी ्ॅशबो्ड
7. 10 लाखािंपेक्षा अतिक लोकििंख्ये ी शहिे: (एकूि शहिे- 47)
िवोतकृष्ट कामतगिी:
1. इिंदूि 6. तत्र ी
2. आग्रा 7. व्ोदिा
3. ठािे 8. अहमदाबाद
4. श्रीनगि 9. तदल्ली
5. भोपाळ 10. मुबिं ई
****************
26. प्रदूषिाम ळे तदल्लीकिािं े आयुष्ट्य 11.9 वषाांनी कमी होण्या ी शक्यिा
• तशकागो तवद्यापीठाच्या एनजी पॉतलिी इतन्स्टयूटने जगािील तवतवि शहिािंिील प्रदूषिा ा अभ्याि करून एअि
क्वातलटी लाइफ इिं्ेक्ि (AQLI) जाहीि केला आहे.
अहवालािील तनष्ट्कषड:
• या अभ्यािाच्या अहवालानुिाि भाििािील 1.3 अब्ज नागरिक जागतिक आिोग्य ििंघटनेने (WHO) आखून तदलेर्लया
मानकािंपेक्षा अतिक प्रदूतषि तवभागाि िाहिाि.
• जागतिक आिोग्य ििंघटनेच्या मानकािंनुिाि हवेिील प्रदूषिकािी किािं े कमीि कमी प्रमाि 5 मायक्रोग्रॅम प्रति घनमीटि
इिके आहे.
• भाििाच्या स्वि:च्या मानकािंनुिाि 40 मायक्रोग्रॅम प्रति घनमीटिपेक्षा अतिक प्रदूषि हातनकािक आहे, पि देशािील
67.4 टक्के नागरिक यापेक्षा जास्ि प्रदूषि अिलेर्लया वािावििाि िाहिाि.
• तशकागो तवद्यापीठाच्या अभ्यािानुिाि पिंजाबमिील पठािकोट हा भाििािील िवाडि कमी प्रदूतषि तजर्लहा आहे.
येथेही प्रदूषिा े प्रमाि जागतिक आिोग्य ििंघटनेने आखून तदलेर्लया मानकािंनुिाि िाि पटींनी अतिक आहे.
• िाष्टरीय मानकािंच्या िुलनजि तदल्लीिील नागरिकािंच्या ििाििी आयुष्ट्यमान 8.5 वषाांनी िि जागतिक आिोग्य
ििंघटनेच्या मानकािंच्या िुलनेि 11.9 वषाांनी कमी होण्या ी भीिी आहे.
उतिि भाििाि वाढिा िोका:
• उतिि भाििा ा मैदानी प्रदेश देशािील िवाडतिक प्रदूतषि तवभाग ठिला आहे. या भागा ी लोकििंख्या 52.12 कोटी
अिून, या नागरिकािं े आयुष्ट्यमान ििाििी आठ वषाांनी कमी होण्या ा िोका आहे.

• या तवभागािील भौगातलक आति हवामानािील परिस्स्थिीमुळे प्रदूषिाि वाढ होि आहे आति तया ा परििाम मानवी
आिोग्यवि होि आहे.
• देशाच्या अन्य भागातया िुलनेि या भागािील लोकििंख्ये ी घनिा तिप्पट आहे.
• तयामुळ,े वाहनािं ी ििंख्या, घिगुिी आति शेिीतवषयी कामािून होिािा प्रदूषि घािक ठिि आहे.
प्रदूषि िोखण्या े उपाय:
• केंद्र ििकािने 2019 मध्ये प्रदूषिातविोिाि िाष्टरीय स्वच्छ हवा कायडक्रम जाहीि केला.
• या कायडक्रमानुिाि, 2017 च्या िुलनेि 2024 पयांि प्रदूषि 20 िे 30 टक्क्यािंनी कमी किण्या े उस्द्ष्ट ठेवण्याि
• या कायडक्रमाि 102 शहिािंवि लक्ष केंतद्रि किण्याि आले आहे.
• 131 छोया शहिािंमिील प्रदूषि 2017 च्या िुलनेि 2025-26 फयांि 40 टक्क्यािंनी कमी किण्या ा प्रयतन आहे.
****************
27. गेर्लया 122 वषाडिील िवाडि कोि्ा ऑगस्ट
• भाििीय हवामान तवभागाने तदलेर्लया मातहिीनुिाि, यिंदा 'एल तननो' ा प्रभाव जास्ि अिर्लयामुळे हा मतहना 1901
निंिि ा, म्हिजे गेर्लया 122 वषाांमिील िवाडि कोि्ा ऑगस्ट ठिला आहे.
आक्ेवािी:
• भाििीय हवामान तवभागाच्या (IMD) आक्ेवािीनुिाि, यापूवी ऑगस्ट 2005 मध्ये 25 टक्के कमी पाऊि
नोंदवण्याि आला होिा, 1965 च्या ऑगस्टमध्ये 24.6 टक्के, ऑगस्ट 1920 मध्ये 24.4 टक्के, 2009 च्या
ऑगस्टमध्ये 24.1 टक्के िि ऑगस्ट 1913 मध्ये 24 टक्के कमी पाऊि प्ला होिा.
• 29 ऑगस्ट पयांि देशाि 241 तम.मी. पाऊि प्िो मात्र या िािखेपयांि यावेळी 160 तम.मी. पाऊि झाला आहे.
• 61 टक्के घट दतक्षि भाििािील मान्िूनच्या पाविाि, 44% घट मध्य भाििाि, िि 35 टक्के घट वायव्य भाििाि
आहे.
• ििाििीपेक्षा यिंदा 33 टक्के कमी पाऊि या मतहन्याि प्ला आहे.
काििे:
• 'एल तननो' आति 'मॅ्न ज्युतलयन ऑतिलेशन' ा (MJO) प्रतिकूल टप्पा हे दोन घटक ऑगस्टमध्ये ििाििीपेक्षा
कमी पाऊि प्ण्याि मुख्यिेः काििीभूि आहेि.
• 'एल तननो' मुळे मॉन्िून े वािे क्षीि होिाि आति भाििामिील वािाविि कोि्े होिे, िि MJO मुळे पाविा ी शक्यिा
वाढिे.
MJO म्हिजे काय?
• MJO हा मुख्यिेः उष्ट्िकतटबिंिीय आतफ्रकी देशािंमध्ये उगम पावून पूवेला प्रवाि कििािा वािावििाि व्यतयय आिािा
घटक आहे.
• MJO ा प्रभाव 30 िे 60 तदवि तटकिो.
****************

28. िुमाळवा्ी िाज्यािील पतहले फळािं े गाव

• िािािा तजर्लयािील फलटि िालुक्यािील िुमाळवा्ी गाव िाज्यािील पतहले फळािं े गाव ठिले आहे.
• िुमाळवा्ी गावाि शेिकऱ्यािंनी 19 तवतवि प्रकाि ी फळबाग लागव् केली आहे. तयामध्ये प्रामुख्याने पेरु, तििाफळ,
्ातळिंब, आवळा, त िं , अिंतजि, केळी, जािंभुळ, ्रॅगनफ्रुट, द्राक्षे, त कू, तलिंबू, ििंत्रा, बोि, नािळ, आिंबा, पपई अशा
तवतवि फळािं ा िमावेश िलग लागव्ीमध्ये आहे. प्रतिवषी फळबागेच्या माध्यमािून िुमाळवा्ी येथे िुमािे 25
कोटीं ी उलाढाल होिे.
• िुमाळवा्ीने िाज्यािील नव्हे, िि देशािील शेिकऱ्यािंिमोि अतयािुतनक शेिी ा नवा आति शाश्वि पयाडय तनमाडि
****************
29. भाििािाठी 2011-20 दशक अतिवृष्टी े आति उष्ट्ि
• 2011 िे 2020 हे दशक हवामान बदलामुळे भाििािाठी अतिवृष्टी े (पुिािं े) तकिंवा उष्ट्ििे े ठिले.
• या काळाि हवामान बदला ा वेग त िंिाजनकरितया वाढला. तयामुळे भाििािाठी िवाडि उष्ट्ि दशका ी नोंद झाली.
• ििंयुक्त िाष्टरािंच्या हवामान परिषदेि (िीओपी-२८) मिंगळवािी जागतिक हवामान ििंघटनेने (्ब्र्लयूएमओ) िादि
केलेर्लया ‘2011्‌िे 2020 च्या दशकािील पयाडवििीय स्स्थिी’्‌या अहवालाि ही मातहिी देण्याि आली आहे.
• 2023 ी िवाडि उष्ट्ि वषड म्हिून नोंद झाली आहे.
****************
30. गुजिाि ा िाज्य मािा : घोल
• अहमदाबाद येथे झालेर्लया पतहर्लया 'ग्लोबल तफशिीज कॉन्फिन्ि इिंत्या 2023' मध्ये िागिी 'घोल' माशािंना
गुजिािच्या िाज्य माशा ा दजाड देण्याि आला आहे.
• गुजिाि िायन्ि तिटीिील एका कायडक्रमाि गुजिाि े मुख्यमिंत्री भूपेंद्र पटेल यािंनी ही घोषिा केली.
• घोल मािे इिं्ो-पॅतितफक प्रदेशाि, पतशडयन गर्लफपािून पॅतितफक महािागिापयांि मोठ्या प्रमािावि आढळिाि
****************

भाग 5 : जवज्ञान आजण तंत्रज्ञान

1. ई- िाक्षी मोबाईल ॲप
• िािंस्ख्यकी आति कायडक्रम कायाडन्वयन मिंत्रालयाने नवी तदल्ली येथून 'MPLADS e-SAKSHI' हे मोबाईल
ॲस्प्लकेशन लाँ केले.
• या त्तजटल उपक्रमा ा उद्ेश खािदािािंच्या तयािंच्या मिदािििंघािील तवकाि प्रकर्लपािंमध्ये गुिंिलेर्लया आति
व्यवस्थातपि किण्याच्या पद्धिीि बदल कििे हा आहे.
ििंिद िदस्य स्थातनक क्षेत्र तवकाि योजना (MPLADS):
• िुरुवाि: 23 त्िेंबि 1993 (फेब्रुवािी 2023 मध्ये या योजनेि िुिाििा) ही एक केंद्र पुिस्कृि बृहि योजना आहे.
• िुरुवािीला हा कायडक्रम ग्रामीि तवकाि मिंत्रालयाक्े होिा ऑक्टोबि 1994 मध्ये िो िािंस्ख्यकी व कायडक्रम
कायाडन्वयन मिंत्रालयाक्े िोपतवण्याि आला.
तनिी:
• स्थातनक क्षेत्र तवकािािाठी प्रति खािदाि वातषडक पा कोटी रुपये तदले जािाि. (िुरुवािीला हा तनिी पा लाख)
• तवशेष म्हिजे एखाद्या तवतशष्ट वषाडि मिंजूि तनिी वापिला गेला नाही िि िो पुढच्या वषी ख ड कििा येिो.
तनिी ा वापि:
• योजनेच्या तनिी ा वापि करून स्थातनक गिजा तव ािाि घेऊन तटकाऊ मालमतिा उभाििे ही योजने े उस्द्ष्ट आहे.
• यािून पेयजल, तशक्षि, आिोग्य, स्वच्छिा आति िस्िे यािंिािख्या पायाभूि िुतविा तनमाडि केर्लया जािाि.
• खािदािािंना तयािंच्या मिदािििंघािील ििे िाज्यिभेच्या खािदािािंना तयािंच्या मिदाि िाज्यािील तवकाि कामािंिाठी
तशफािि किावी लागिे
• अिंमलबजाविी व तनयिंत्रि: तजर्लहा प्रातिकिि
ई-िाक्षी मोबाईल ॲस्प्लकेशन:
• MPLADS अिंिगडि तदर्लया जािाऱ्या तनिी ा वापि करून िुिळीि आति अतिक कायडक्षम आतथडक व्यवहाि िुतनस्श् ि
किण्यािाठी हे ॲप त्झाइन किण्याि आले आहे.
• खािदाि आिा प्रतयेक टप्प्यावि, तनिी मिंजूि किण्यापािून िे अिंमलबजाविी पूिड होण्यापयांि, रिअल टाइममध्ये
प्रकर्लपािंच्या प्रगिी ा मागोवा घेऊ शकिाि.
• तजओ-टॅतगिंग आति फोटोग्रातफक पुिाव्यािंच्या आिािावि हे तवकािकामािं ा िहजिीतया पाठपुिावा करू शकिे.
• ॲपवि िवड प्रकर्लपािं ी िपशीलवाि मातहिी उपलब्ि अिर्लयाने, भ्रष्टा ािा ा िोका लक्षिीयिीतया कमी होण्या ी
अपेक्षा आहे.
• हे ॲप खािदाि, भागिािक, अतिकािी आति लाभाथी यािंच्याि थेट ििंवाद िािण्या ी पिवानगी देि,े यामुळे त िंिािं े
तवरिि तनिाकिि केले जािे.
• केंद्र शािनावि परििाम: MPLADS अिंिगडि e-SAKSHI ी ओळख ही त्तजटल गव्हनडन्ि, िावडजतनक
प्रशािनािील कायडक्षमिा, पािदशडकिा आति उतििदातयतव वाढतवण्याच्या तदशेने एक पाऊल आहे.
****************
2. नॅशनल टरास्न्झट पाि तिस्टम (NTPS)

• केंद्रीय मिंत्री भूपेंद्र यादव यािंनी नॅशनल टरास्न्झट पाि तिस्टम (NTPS) लाँ केली आहे.
• ही ििंपूिड भाििािील वन मालाच्या वाहिुकीिाठी िुरू किण्याि आलेली एक एकीकृि प्रिाली आहे.
नॅशनल टरास्न्झट पाि तिस्टम:
• िुरुवाि: 29 त्िेंबि 2023.
• मिंत्रालय: पयाडविि, वन आति हवामान बदल मिंत्रालय.
• उस्द्ष्ट: देशभिाि लाकू्, बािंबू आति इिि वनोपजािं े अखिं् पािगमन िुलभ कििे.
ठळक वैतशष्ट्ये:
• िध्या, लाकू् आति वन उतपादनािंच्या वाहिुकीिाठी ििंक्रमि पिवाने िाज्य तवतशष्ट पािगमन तनयमािंच्या आिािे जािी
केले जािाि.
• नॅशनल टरास्न्झट पाि तिस्टम (NTPS) "वन नेशन-वन पाि" व्यवस्था म्हिून िुरू किण्याि आली आहे.
• या पाि प्रिाली ा वापि टरास्न्झट पितमट जािी किण्यािाठी, तनिीक्षि आति नोंदी ठेवण्यािाठी केला जाईल.
• ही योजना कृषी-वनीकिि आति वृक्षशेिी आति ििंपूिड मूर्लय िाखळीला प्रोतिाहन देईल.
गुििमड:
• हा पाि तिस्टमच्या ्ेस्कटॉप आिारिि वेब पोटडल आति मोबाईल ऍस्प्लकेशनद्वािे उपलब्ि आहे.
• या प्रिालीद्वािे टरास्न्झट पितमट (TP) िाठी ऑनलाइन नोंदिी आति अजड कििा येिो.
• याद्वािे ना हिकि प्रमािपत्र (एनओिी) ऑनलाइन ियाि केले जाऊ शकिे.
• या प्रिालीद्वािे क्यूआि को्द्वािे वाहना ा वेग िपाििा येईल.
फायदा :
• हा उपक्रम देशभिािील वृक्ष उतपादक आति कृषी वनीकििाि िहभागी अिलेर्लया शेिकऱ्यािंिाठी एकास्तमक,
ऑनलाइन मो् प्रदान करून लाकू् पािगमन पिवानग्या जािी कििे िुलभ किेल, ज्यामुळे कृषी वनीकििाशी ििंबिंतिि
व्यविाय कििे िुलभ होईल.
• या योजनेअिंिगडि गुजिाि, जम्मू-काश्मीि, पस्श् म बिंगाल आति िातमळना्ू या िाज्यािंि लाकू् आति इिि वनोपजािं ी
वाहिूक िुरू किण्याि आली आहे.
• या पाि प्रिालीमुळे वेळ आति वाहिूक ख ड वा िाि अिून, तया ा फायदा शेिकिी आति व्यापाऱ्यािंना होिाि आहे.
• या प्रिालीमुळे टरास्न्झट पितमट तमळतवण्याि पािदशडकिा येईल.
• िध्या, 25 िाज्ये आति केंद्रशातिि प्रदेशािंनी या एकास्तमक पितमट प्रिाली ा अवलिंब केला आहे.
• यामुळे उतपादक, शेिकिी आति वाहिूकदािािंिाठी आिंिििाज्यीय व्यापाि प्रतक्रया िुलभ होईल.
• या उपक्रमामुळे कृषी वनीकिि क्षेत्राला लक्षिीय ालना तमळेल.
****************

3. CERT-In मातहिी अतिकाि कायद्याच्या कक्षेबाहेि

• केंद्र ििकािने कातमडक आति प्रतशक्षि तवभाग (DoPT) माफकि, भाििीय ििंगिक आपतिी प्रतििाद दल (CERT-
In) ला मातहिी अतिकाि कायदा, 2005 च्या कक्षेिून वगळिािी अतििू ना जािी केली आहे.
• CERT-In ला पािदशडकिा कायद्याच्या कक्षेिून मुक्त किण्यािाठी केंद्राने RTI कायद्याच्या कलम 24(2) अिंिगडि
तदलेर्लया अतिकािािं ा वापि केला आहे.
• तया अतिकािािं ा वापि करून, केंद्राने CERT-In ला RTI कायद्याच्या दुिऱ्या परितशष्टाि िमातवष्ट केले आहे,
ििे इिि 26 गुप्त ि आति िुिक्षा ििंस्थािंनाही या कायद्यािून िूट देण्याि आली आहे.
• या यादीमध्ये इिंटेतलजन्ि ब्युिो, महिूल गुप्त ि ििं ालनालय, अिंमलबजाविी ििं ालनालय, नाकोतटक्ि किंटरोल ब्युिो
आति इिि िािख्या प्रमुख गुप्त ि आति िुिक्षा ििंस्थािं ा िमावेश आहे.
कायदेशीि आिाि : मातहिी अतिकाि कायदा, 2005:
कलम 24: तववतक्षि (नमूद केलर्ले या) ििंघटनािंना हा अतितनयम लागू नििे.
1. या कायद्याि नमूद अिलेली कोििीही गोष्ट, दुिऱ्या अनुिूत ि नमूद केलेर्लया गुप्तवािाड व िुिक्षा ििंघटना यािंिािख्या
केंद्र ििकािने स्थापन केलेर्लया ििंघटनािंना/तया ििंघटनािंनी तया ििकािला िादि केलेर्लया कोितयाही मातहिीला, लागू
पििंिू, भ्रष्टा ाि व मानवी हक्कािं े उल्लिंघन यािंच्या आिोपािंशी ििंबिंतिि मातहिी या कलमान्वये वगळिा येिाि नाही.
ििे मागिी केलेली मातहिी ही मानवी हक्काच्या उल्लिंघनाच्या आिोपाििंदभाडि अिर्लयाि, िी मातहिी केंद्रीय मातहिी
आयोगा ी मान्यिा तमळार्लयानिंिि तवनिंिी अजड तमळार्लयापािून 45 तदविािंच्या आि देण्याि येिे.
2. केंद्र ििकािला िाजपत्रािील अतििू नेद्वािे केंद्र ििकािने स्थापलेर्लया अन्य कोििेही गुप्तवािाड अथवा िुिक्षा
ििंघटनािं ा िमावेश करून तकिंवा तयामध्ये अगोदि नमूद अिलेली कोििीही ििंघटना तयािून वगळून दुििी अनुिू ी
िुिारिि कििा येिे.
4. िाज्य शािनाने स्थापन केलेर्लया गुप्तवािाड व िुिक्षा ििंघटना यािंना या कायद्यािील कोििीही गोष्ट लागू अििाि नाही.
भाििीय ििंगिक आपतिी प्रतििाद दल (CERT-In):
• िुरूवाि: जानेवािी 2004
• CERT-IN ही ििंस्था इलेक्टरातनक्ि आति मातहिी ििंत्रज्ञान मिंत्रालया अिंिगडि येिे.
• हॅतकिंग आति तफतशिंग यािािख्या िायबि तिक्युरिटीच्या िमक्यािं ा िामना किण्यािाठी ही एक नो्ल एजन्िी आहे.
• CERT-In भाििीय इिंटिनेट ्ोमेन ी िुिक्षा ििंबिंिी ििंिक्षि मजबूि कििे.
• अलीक्ील मातहिी ििंत्रज्ञान (दुरूस्िी) कायदा, 2008 नुिाि CERT-In ला िायबि तिक्युरिटीच्या क्षेत्राि खालील
काये किण्यािाठी िाष्टरीय एजन्िी म्हिून नेमण्याि आले आहे.
1) ििंग्रह तवश्लेषि व िायबि घटनािंविील मातहिी ा प्रिाि.
2) िायबि िुिक्षा घटने ा अिंदाज आति ििककिा.
3) िायबि िुिक्षा घटना हािाळण्यािाठी आपतकालीन उपाय.
4) िायबि घटनेच्या प्रतििादा े िमन्वय.

5) मातहिी िुिक्षा पद्धिी, कायडपद्धिी, प्रतिबिंिक कृिी आति िायबि घटने ा अहवाल देिे ििंबिंिी मागडदशडक ितवे,
िल्लागाि, अिुितक्षििा नोट्ि आति श्वेिपतत्रके जािी कििे.
6) तवतहि केलेर्लया िायबि िुिक्षेििंबिंिी अशी इिि कायड.
मातहिी अतिकाि कायद्यािील अलीक्ील िुिाििा :
• 2023 : त्तजटल वैयस्क्तक ्ेटा ििंिक्षि कायदा 2023 च्या कलम 44 (3) ने RTI कायद्याच्या कलम 8 (1)(j)
अिंिगडि वैयस्क्तक मातहिीच्या प्रकटीकिि व अशा प्रकाशनाि पिवानगी देिािे पूवड स्थातपि अपवाद काढून टाकले
आहेि.
• 2019: मुख्य मातहिी आयुक्त (CIC) आति मातहिी आयुक्त (ICs) यािं ा बदललेला कायडकाळ आति अटी.
****************
4.शक्तीशाली MQ 9-B प्री्ेटि ्रोन
• अमेरिकन काँग्रेिने भाििाला 31 शक्तीशाली प्री्ेटि ्रोन (Predator Drones) MQ 9-B ा पुिवठा किण्याि
मिंजुिी तदली आहे.
• याििंदभाडि अमेरिकी तवदेश तवभागाने प्री्ेटि ्रोन बनविाऱ्या ऍटॉतमक्ि किंपनीला ििे तनदेश तदले आहेि.
भािि आति अमेरिका यािंच्याि किाि:
• भाििाला तमळािािे प्री्ेटि ्रोन (Predator Drones MQ 9-B) हे शत्रूच्या गुप्त ि यिंत्रिेला खीळ घालण्याि
िक्षम आहेि.
• िे 40 हजाि फूट उिं ीवरून शत्रूवि लक्ष ठेवू शकिाि आति 450 तकलोपेक्षा जास्ि वजनाच्या बॉम्बिह उ्ू शकिाि.
• प्री्ेटि ्रोनिाठी भािि आति अमेरिका यािंच्याि 3 अब्ज ्ॉलिड ा किाि झाला आहे.
• तयानुिाि भाििाला 31 एमक्यू प्री्ेटि ्रोन तवकले जािील, यामध्ये भाििीय नौदलाला िवाडतिक 1t ्रोन्ि तमळिील.
तया बिोबि भाििीय िैन्य आति हवाई दलाला प्रतयेकी ८ ्रोन तदले जािाि आहेि.
प्री्ेटि ्रोन ी वैतशष्ट्ये:
• प्री्ेटि ्रोन MQ 9-B UAV ििंत्रज्ञानाने िुिज्ज आहेि.
• MQ-9B प्री्ेटि ्रोनमध्ये क्षेपिास्त्रे िैनाि केली जाऊ शकिाि.
• तया ा िवाडि मोठा फायदा म्हिजे िो शत्रूच्या लक्ष्यािंना अ ूकपिे लक्ष्य करू शकिो.
• तया े दोन प्रकाि आहेि– एक स्काय गात्डयन आति दुििा िी गात्डयन
• अथाडि िे हवाई आति िागिी दोन्ही क्षेत्रािंि लष्ट्किाला बऱ्यापैकी फायदे देऊ शकिाि.
• MQ-9-B 35 िाि ििि हवेि उ्ू शकिे, ज्यामुळे िे शत्रूवि दीघडकाळ लक्ष ठेवू शकिे.
• ्रोनमध्ये स्वयिं तलि टेक-ऑफ आति लँत्िंग ी क्षमिा आहे.
• प्री्ेटि ्रोन MQ 9-B ी पेलो् क्षमिा 5670 kg आति इिंिन क्षमिा 2721 kg आहे. 40,000 फूट उिं ीवि काम
करू शकिे.
****************

5. 'बोईंग िुकन्या' कायडक्रम

• पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी बेंगळरूमध्ये बोईंग इिंत्या इिंतजतनअरििंग अँ् टेक्नॉलॉजी िेंटि (BIETC) े उद्घाटन केल.े
• ििे भाििाच्या तवमान वाहिूक क्षेत्राि मुलींच्या प्रवेशाला प्रोतिाहन देण्यािाठी 'बोईंग िुकन्या' कायडक्रमा ा
शुभाििंभही केला.
'बोईंग िुकन्या':
• या कायडक्रमा े उस्द्ष्ट STEM (Science, Technology, Engineering, and Mathematics) क्षेत्रािील
मुली आति मतहलािंना िक्षम बनविे, तवमान वाहिूक नोकऱ्यािंिाठी प्रतशक्षि देि.े
• या उपक्रमाि 150 तठकािी STEM लॅब ियाि कििे आति मतहलािंना पायलट होण्यािाठी प्रतशक्षि देण्यािाठी
तशष्ट्यवृतिी प्रदान कििे या ा देखील िमावेश किण्याि आला आहे.
• भाििामध्ये एकूि वैमातनकािंपक ै ी 15% मतहला वैमातनक आहेि, हे प्रमाि जागतिक ििाििीच्या तिप्पट आहेि.
• 2021-22 मध्ये STEM अभ्यािक्रमािंमध्ये मतहलािं ी नोंदिी 42% पेक्षा जास्ि झाली आहे, िि 2021 मध्ये
कमड ाऱ्यािं ा िहभाग माफक प्रमािाि 14% िातहला आहे.
****************
6. भाििीय भाषािंमध्ये िवड अभ्यािक्रमािंिाठी त्तजटल अभ्याि िातहतय
• तशक्षि मिंत्रालयाने UGC, AICTE, NCERT, NIOS, IGNOU यािंिािख्या तनयामका ििंस्थािंिह शाळा आति
उच्च तशक्षि ििंस्थािंना पुढील िीन वषाांि िवड अभ्यािक्रमािंिाठी भाििीय भाषािंमिील त्तजटल अभ्याि िातहतय उपलब्ि
करून देण्या े तनदेश तदले आहेि.
• िाष्टरीय शैक्षतिक िोिि 2020 हे िवड शैक्षतिक स्ििािंवि बहुभातषकिेवि भि देिे.
• घटनेच्या कलम 350 A मध्ये प्राथतमक स्ििावि भातषक अर्लपििंख्याक गटािील मुलािंना मािृभाषेिून तशक्षि देिे
बिंिनकािक आहे.
• तशक्षि हक्क कायदा, 2009 तशक्षिा े माध्यम म्हिून मािृभाषा वापिण्या ी तशफािि कििो.
तशक्षि क्षेत्रािील उपक्रम:
1. पीएम ई-तवद्या: त्तजटल/ऑनलाइन/ऑन-एअि तशक्षिािाठी आतमतनभडि भािि अतभयान (2020) अिंिगडि एक
व्यापक उपक्रम. कोितयाही शुर्लकातशवाय िवड िाज्यािंमिील तवद्यार्थयाांना तशक्षिािाठी मर्लटी-मो् प्रवेश प्रदान कििे.
2. अनुवातदनी (AI आिारिि ॲप): या ॲपद्वािे अतभयािंतत्रकी, वैद्यकीय, कायदा, पदवी, पदव्युतिि आति कौशर्लय
पुस्िकािं े भाषािंिि केले जािे.
3. e-KUMBH पोटडल: तवतवि भाििीय भाषािंमिील िािंतत्रक तशक्षिा ी पुस्िके मोफि उपलब्ि करून देण्यािाठी
AICTE ने िुरू केले आहे.
4. DIKSHA पोटडल: याअिंिगडि 30 पेक्षा जास्ि भाििीय भाषािंमध्ये शालेय तशक्षिा े अभ्याि िातहतय उपलब्ि करून
तदले जािे.
5. भाषा िागि प्रकर्लप: भाििीय भाषा तशकण्यािाठी मोबाईल ॲस्प्लकेशन आति वेब-आिारिि प्लॅटफॉमड तवकतिि
किण्याच्या उद्ेशाने िूरू केलेला प्रकर्लप.
6. िाथी पोटडल: आयआयटी कानपूिच्या िहकायाडने तवकतिि केलेल,े हे पोटडल देशभिािील स्पिाड पिीक्षािं ी ियािी
कििाऱ्या तवद्यार्थयाांना तयािंच्या मािृभाषेि अभ्याि िातहतय उपलब्ि करून देण्याि मदि कििे.

7. ्ीपफेक ििंत्रज्ञान
• अलीक्े , ्ीपफेक ििंत्रज्ञाना ा वापि करून एका भाििीय अतभनेत्री ा बनावट स्व्हत्ओ व्हायिल झाला, ज्यामुळे
कृतत्रम बुस्द्धमतिा (AI) च्या गैिवापिाबद्ल देशभिाि ििंिाप आति त िंिा व्यक्त किण्याि आली.
्ीपफेक म्हिजे काय?
• ्ीपफेक हे आिुतनक ििंत्रज्ञानाच्या मदिीने ियाि केलेले हे एक AI टूल आहे.
• या ििंत्रज्ञानाला 21 व्या शिकािील फोटोशॉतपिंग म्हििा येऊ शकिे.
• ्ीपफेकमध्ये एआय ा एक भाग अििाऱ्या ‘्ीप लतनांग’च्या मदिीने प्रतयक्षाि न घ्लेर्लया घटनेच्या प्रतिमािं ी
तनतमडिी कििा येऊ शकिे.
• ही टेक्नॉलॉजी खोटे स्व्हत्ओ ियाि किण्यािाठी Generative Adversarial Networks (GANs) या ा वापि
कििे.
• ्ीपफेक या ििंत्रज्ञानाि स्व्ह्ीओ तकिंवा फोटोमध्ये अिलेर्लया व्यक्ती ी दुिऱ्या एखाद्या व्यक्तीशी अदलाबदल कििा
येऊ शकिे.
• हे ििंत्रज्ञान िवडप्रथम 2017 िाली वापिण्याि आले.
• या ा वापि काही जि केवळ मनोििंजनािाठी कििाि, मात्र या ा वापि ुकीच्या कामािंिाठी जास्ि होि अिर्लया े
तदिून येि आहे.
• या ििंत्रज्ञाना ा वापि मोठ्या प्रमािाि अश्लील ्ीपफेक स्व्ह्ीओ ियाि किण्यािाठी केला जाऊ शकिो. एखाद्या
व्यक्ती ा ेहिा वापरून अश्लील दृक्-श्राव्य त त्रि, या माध्यमाि केले जाऊ शकिे.
िमस्या:
• ्ीपफेकद्वािे एखाद्या व्यक्तीला कुठर्लयाही अिामातजक कृतयाि िहभागी अिर्लया े दाखविा येिे.
• हे ििंत्रज्ञान प्रगि अिर्लयाने स्व्ह्ीओ तकिंवा प्रतिमेि दाखतवलेली व्यक्ती खिी की खोटी हे प्रथमदशडनी िािंगिे कठीि
होिे.
• या ििंत्रज्ञाना ा बळी प्लेली व्यक्ती या तविोिाि न्याय मागू शकिे. पििंिु या तविोिाि ठोि कायदे अद्याप झालेले
नाहीि.
• महत्त्वा े म्हिजे अशा घटनािंमुळे पीत्िेला गिंभीि मानतिक आजाि व िामातजक हानीला बळी प्ावे लागिे.
्ीपफेक स्व्हत्ओ किे ओळखावे?
• बॅकग्राउिं् कलि: बऱ्या वेळा ्ीपफेक स्व्हत्ओमध्ये बोलिािी व्यक्ती आति बॅकग्राउिं् यािील कलि शे् ा फिक
आिामाि तदिून येिो.
• अ्‌पॅ ा लोगो: तकतयेक ्ीपफेक स्व्हत्ओ ियाि कििािे अ्‌प्ॅ ि फ्री नाहीि. तयामुळे एक्स्पोटड होिाऱ्या स्व्हत्ओवि
अ्‌पॅ ा लोगो तदििो. ्ीपफेक स्व्हत्ओ ओळखण्यािाठी AI or Not, Hive Moderation तकिंवा Deepware
Scanner अशा एआय टूर्लि ा वापि केला जाऊ शकिा.
• ेहिा: मॅिॅच्युिेट्ि इतन्स्टयूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (MIT) मिील ििंशोिकािंनी अनेक तटप्ि आिर्लया आहेि ज्या
िामान्य लोकािंना वास्ितवक स्व्हत्ओ आति त्पफेक यािंच्यािील फिक िािंगण्याि मदि करू शकिाि.
• ेहिा, ओठािं ा आकाि आति ििंग, ्ोळे आति भुवया यािंच्या हाल ालींवरून त्पफेक स्व्हत्ओ ओळखिा येिाि.

तनयमन:
• भाििाि ्ीपफेक ििंत्रज्ञाना ा वापि प्रतिबिंतिि तकिंवा तनयमन कििािे तवतशष्ट कायदे तकिंवा तनयम नाहीि.
• भाििाने "नैतिक" AI िािनािंच्या तवस्िािािाठी जागतिक फ्रेमवकक े आवाहन केले आहे.
• मातहिी ििंत्रज्ञान कायदा, 2000 च्या कलम 67 आति 67A िािख्या कलमािंंिंमिील िििुदी ्ीपफेकच्या बाबिीिही
लागू आहेि.
कलम 67- अश्लील मजकूि इलेक्टरॉतनक स्वरूपाि प्रतिद्ध कििे तशक्षा
1. पतहर्लया अपिािािाठी: िीन वषाांपयांि किावाि व पा लाख रुपयािंपयांि ा दिं्
2. दुिऱ्या तकिंवा तयानिंििच्या प्रतयेक अपिािािाठी: पा वषाांपयांि किावाि व दहा लाख रुपयािंपयांि ा दिं्.
कलम 67 A- लैंतगक भावना उद्यीतपि कििाऱ्या कृतया ा अिंिभाडव अििािे इलेक्टरॉतनक िातहतय प्रतिद्ध केर्लयाबाबि तशक्षा
1. पतहर्लया अपिािािाठी: पा वषाांपयांि किावाि व दहा लाख रुपयािंपयांि ा दिं्
2. दुिऱ्या तकिंवा तयानिंििच्या प्रतयेक अपिािािाठी: िाि वषाांपयांि किावाि व दहा लाख रुपयािंपयांि ा दिं्.
• भाििीय दिं् ििंतहिा, 1860 च्या कलम 500 मध्ये मानहानीच्या तशक्षे ी िििूद आहे.
• त्तजटल वैयस्क्तक ्ेटा ििंिक्षि कायदा वैयस्क्तक ्ेटाच्या गैिवापिापािून ििंिक्षि प्रदान कििो.
• मातहिी ििंत्रज्ञान तनयम, 2021 नुिाि इििािं ी िोियातगिी कििािी िामग्री आति कृतत्रमरितया िुिारिि प्रतिमा 36
िािािंच्या आि काढून टाकिे अतनवायड कििे.
• गोपनीयिा, िामातजक स्थैय,ड िाष्टरीय िुिक्षा आति लोकशाहीवि होिािा ििंभाव्य परििाम लक्षाि घेिा, भाििाला
तवशेषि: ्ीपफेक्िला लक्ष्य कििािी एक व्यापक कायदेशीि ौकट तवकतिि किण्या ी गिज आहे.
****************
8. गुगल पे आति NPCI मध्ये िामिंजस्य किाि
• 17 जानेवािी, 2024 िोजी गुगल इिंत्या त्तजटल िस्व्हडि आति NPCI आिंिििाष्टरीय पेमेंट तलतमटे् यािंच्याि िामिंजस्य
किाि किण्याि आला अिून यावि स्वाक्षिीही किण्याि आली आहे.
• हा िामिंजस्य किाि UPI (Unified Payments Interface) ी जागतिक स्ििावि ी उपस्स्थिी अतिक मजबूि
कििािी ठििाि आहे.
• ज्या तवदेशी व्यापाऱ्यािंना िध्या त्तजटल पेमेंटिाठी केवळ तवदेशी लन, क्रेत्ट आति तवदेशी लन का्ाांवि अवलिंबून
िाहावे लागि आहे तयािंना भाििीय ग्राहकािंपयांि पोहो िे िहज शक्य होईल.
• UPI ने त्िेंबि 2023 मध्ये 1,202 कोटी व्यवहािािं ा नवा तवक्रम ि ला होिा. या काळाि लोकािंनी 18,22,949.45
कोटी रुपयािं े व्यवहाि केले होिे.
िामिंजस्य किािा ी िीन मुख्य उस्द्ष्टे:
1. भाििाबाहेिील प्रवाशािंना UPI पेमेंट ा वापि वाढवाय ा आहे, जेिेकरुन िे तवदेशाि िहज व्यवहाि करु शकिील.
2. िदिच्या किािा े उस्द्ष्ट इिि देशािंना UPI िािख्या पेमेंट प्रिाली स्थापन किण्याि मदि कििे हे अिून अखिं् आतथडक
व्यवहािािंिाठी एक मॉ्ेल प्रदान कििाि आहे.
3. UPI पायाभूि िुतविा वापििाऱ्या देशािंमिील िेतमटन्ि ी प्रतक्रया िुलभ किण्यावि लक्ष केंद्रीि कििे, तयामुळे िीमापाि
आतथडक व्यवहाि कििे िोपे होिाि आहे.
****************

9. िहािनपूि येथे देशािील पतहर्लया 'टेतलकॉम िेंटि ऑफ एक्िलन्ि' ी पायाभििी

• उतिि प्रदेश े मुख्यमिंत्री योगी आतदतयनाथ 5 त्िेंबि िोजी िहािनपूि येथे देशािील पतहर्लया 'टेतलकॉम िेंटि ऑफ
एक्िलन्ि' ी पायाभििी कििाि आहेि.
• िहािनपूिच्या IIT रुिकी कॅम्पिमध्ये अिंदाजे 30 कोटी रुपये ख ुडन हे टेतलकॉम िेंटि बािंिण्याि येिाि आहे.
• हे केंद्र 5G ला आतटडतफतशयल इिंटेतलजन्ि (AI) शी जो्ण्यािाठी आति 6G लाँ किण्यावि ििंशोिन किेल.
• या उपक्रमामुळे दूिििं ाि क्षेत्राि नावीन्य आति तवकािाला ालना तमळेल. यातशवाय िाज्यािील िरुिािंनाही मोठ्या
प्रमािाि िोजगाि उपलब्ि होिाि आहे.
• ई-लतनांग, ई-तशक्षि, कृषी आति उपग्रह केंद्रे अपग्रे् किण्यािाठी टेतलकॉम ा योग्य वापि किण्यावि मुख्य भि तदला
जाईल.
• याअिंिगडि 5G ला AI शी तलिंक केले जाईल, जेिेकरून नवीन ििंत्रज्ञान उपकििे तवकतिि कििा येिील.
• हे िहािनपूिला देशािंिगडि आति आिंिििाष्टरीय किंपन्यािंक्ून गुिंिविूक आकतषडि किण्याि आति नवकर्लपना आति
उद्योजकिेिाठी एक मजबूि इको तिस्टम ियाि किण्याि िक्षम किेल.
• हे केंद्र दूिििं ाि क्षेत्राि प्रतशक्षि आति कौशर्लय तवकािािाठी एक व्यािपीठ म्हिूनही काम किेल.
• ििे तवद्याथी, ििंशोिन आति उद्योग व्याविातयकािंना व्यावहारिक अनुभव तमळतवण्यािाठी आति तवशेष कौशर्लये
आतमिाि किण्यािाठी ििंिी प्रदान किेल.
भाििाििंबतिं िि काही महत्त्वाच्या बाबी:
1. जगािील पतहर्लया 3D तप्रिंटे् मिंतदिा े अनाविि: िेलिंगिा
2. जगािील पतहले जल तवद्यापीठ: हमीिपूि तजर्लहा (उतिि प्रदेश)
3. िवड तजर्लयािंमध्ये हॉलमातकिंग केंद्र अििािे देशािील पतहले िाज्य: केिळ
4. भाििीय लष्ट्किा ा पतहला वतटडकल तविं् टनल: तहमा ल प्रदेश
5. अतिकृि वृक्ष, फूल, पक्षी, प्रजािी घोतषि कििािा भाििािील पतहला तजर्लहा: कािािगो् (केिळ)
6. तदव्यािंगािंिाठी े देशािील पतहले हायटेक क्री्ा प्रतशक्षि केंद्र: मध्य प्रदेश
7. िोबोतटक्ि फ्रेमवकक िुरू कििािे देशािील पतहल िाज्य: िेलिंगिा
8. भाििािील पतहले आिंिििाष्टरीय मर्लटीमॉ्ल लॉतजस्स्टक पाकक: आिाम
9. देशािील पतहले एअि फोिड हेरिटेज िेंटि: िंदीग्
10. देशािील पतहले 'तमलेट्ि अनुभव केंद्र': नवी तदल्ली
****************
10. प्रगि वाहिूक व्यवस्थापन प्रिाली े अनाविि
• भाििीय िाष्टरीय महामागड प्रातिकिि (NHAI) ने कृतत्रम बुस्द्धमतिा ििंत्रज्ञानािील नवीनिम शोिािं ा उपयोग करून,
िाष्टरीय महामागड आति द्रुिगिी मागाांवि िस्िे िुिक्षा आति त्तजटल अिंमलबजाविी वाढतवण्याच्या उद्ेशाने 'प्रगि
वाहिूक व्यवस्थापन प्रिाली (Advanced Traffic Management System)' े अनाविि केले आहे.
प्रगि वाहिूक व्यवस्थापन प्रिाली े वैतशष्ट्य:े
• स्व्हत्ओ इस्न्ि्ेंट त्टेक्शन अँ् एन्फोिडमेंट तिस्टम (VIDES): नवीन प्रिालीनुिाि आिीच्या VIDS कॅमेऱ्यािंच्या
जागी नव्याने आलेली स्व्हत्ओ इस्न्ि्ेंट त्टेक्शन अँ् एन्फोिडमेंट तिस्टम (VIDES) स्वीकािली जाईल.

• दु ाकीवरुन तिघािंनी प्रवाि कििे, हेर्लमेट आति िीटबेर्लट े उल्लिंघन, ुकीच्या मातगडका तकिंवा तदशेने वाहन ालविे,
महामागाडविील प्राण्यािं ा वावि आति पाद ाऱ्यािंनी िस्िा ओलािं्िे यािह 14 वेगवेगळ्या घटना ओळखण्या ी
VIDES ी क्षमिा आहे.
• आढळलेर्लया घटनेच्या आिािावि, मागाडविील गस्िी वाहनािंना तकिंवा रुग्िवातहकािंना ही प्रिाली ििकक किेल, ई- लन
ियाि किेल, जवळपािच्या व्हेरिएबल मेिेतजिंग बो्ाांना ििंबिंतिि ििंदेश पाठवेल तकिंवा जवळच्या प्रवाशािंना
‘िाजमागडयात्रा’्‌मोबाइल ॲपद्वािे िू ना पाठवेल.
िवडिमावेशक कॅमिे ा इन्स्टॉलेशन:
• िवडिमावेशक त तत्रकिि व्याप्तीिाठी, हे कॅमेिे िाष्टरीय महामागाडवि प्रतयेक 10 तकमी अिंििावि स्थातपि केले जािील,
प्रतयेक 100 तकमीवि तवतवि कॅमेिा त तत्रकिि एकतत्रि कििािी अतयािुतनक िू ना आति तनयिंत्रि कक्ष कायाडस्न्वि
अििील.
टरतॅ फक मॉतनटिींग कॅमिे ा िेंटिड:
• िाष्टरीय महामागाडवि प्रतयेक 1 तकमीवि वाहिूक देखिेख टरॅतफक कॅमेिा प्रिाली अद्ययावि किण्याि येिाि आहे.
आपतिी व्यवस्थापन:
• प्रभावी तनयोजन आति अिंमलबजाविीिाठी मातहिी प्रदान करून आपतिी व्यवस्थापनाि, ATMS ितक्रय भूतमका
बजावू शकिाि.
• महामागाडच्या स्स्थिी े ऑनलाइन िामातयकिि आति इिि महतवा ी मातहिी देखील हे प्रदान कििील, तयामुळे ििंस्था
आति महामागड वापिकतयाांना मदि होईल.
त्तजटल महामागड आति 5G एकत्रीकिि:
• ऑस्प्टक फायबि केबर्लि (OFC) पायाभूि िुतविािंिाठी िाष्टरीय महामागाडवि एकास्तमक उपयोतगिा कॉरि्ॉि ा तवकाि
केला जाईल.
• कमािं् आति किंटरोल िेंटिशी ििंवाद िािण्यािाठी OFC ा वापि केला जाईल. कव्हिेज तवस्िािि अििाना 5G-
आिारिि ििंप्रेषिािाठी िििुदी किण्याि आर्लया आहेि.
****************
11. प्रा. अभय कििंदीकि यािं ी देशाच्या केंद्रीय तवज्ञान व ििंत्रज्ञान तवभागाच्या ित वपदी तनव्
• महािाष्टरीयन िज्ञ प्रा. अभय कििंदीकि यािं ी देशाच्या केंद्रीय तवज्ञान व ििंत्रज्ञान तवभागाच्या ित वपदी तनयुक्ती किण्याि
आली आहे.
• ्ॉ. वििंि गोवािीकि यािंच्यानिंिि या पदावि येिारे दुििे मिाठी व्यस्क्तमतव म्हिून प्रा. कििंदीकि ओळखले जािाि आहेि.
• प्रा. कििंदीकि िध्या कानपूि येथील ‘इिंत्यन इतन्स्टयूट ऑफ टेक्नॉलॉजी’ े (आयआयटी) ििं ालक होिे.
• देशाच्या तवज्ञान ििंत्रज्ञान िोििा ी तदशा ठितवण्याि महत्त्वा ी भूतमका बजाविािा तवभाग म्हिजे केंद्रीय तवज्ञान ििंत्रज्ञान
तवभाग ‘्ीएिटी’्‌या ििंतक्षप्त रूपाने ओळखर्लया जािाऱ्या या तवभागाच्या ित वपदा ी िुिा यापूवी प्रा. एम. जी. के.
मेनन, प्रा. यशपाल, ्ॉ. वििंििाव गोवािीकि यािंच्यािािख्या तदग्गजािंनी िािंभाळली आहे.
• प्रा. कििंदीकि हे मूलि: इलेस्क्टरकल इिंतजनीअि अिून, तयािं े पदवी तशक्षि ग्वार्लहेि येथे झाले. पदव्युतिि तशक्षिािाठी
िे कानपूिच्या ‘आयआयटी’ि दाखल झाले. तिथून ‘पीए ्ी’्‌केर्लयानिंिि िे पुण्यािील ‘िेंटि फॉि ्ेव्हलपमेंट ऑफ
अ्वान्ि कम्प्युतटिंग’्‌(िी्ॅक) येथे ‘पिम 9000’्‌या महाििंगिक तवकिनाच्या प्रकर्लपाि आले.
• 1997 मध्ये िे मुिंबई ‘आयआयटी’ि अध्यापक झाले. 2018 पािून िे कानपूि ‘आयआयटी’ े ििं ालक आहेि.
• देशा े दूिििं ाि िोिि; ििे देशाि ‘फाइव्ह जी’्‌ििंत्रज्ञान लागू किण्यािाठीच्या केंद्रीय िल्लागाि ितमिीमध्ये तयािंनी
महत्त्वा ी भूतमका बजावली. केंद्राच्या ‘भाििनेट’्‌प्रकर्लपा े िे िल्लागाि आहेि.
• ििंत्रज्ञानाच्या, तवशेषि: दूिििं ाि ििंत्रज्ञानाच्या क्षेत्राि ख्यािकीिड अिलेले प्रा. कििंदीकि यािंनी अध्यापन, ििंशोिन आति
प्रशािन यािंबिोबि िल्लागाि म्हिून उल्लेखनीय कायड केले आहे.
****************
12. पिंिप्रिान वाय-फाय ऍक्िेि नेटवकक इिंटिफेि (PM WANI) योजना
• पिंिप्रिान वाय-फाय ऍक्िेि नेटवकक इिंटिफेि (PM-WANI) योजना भाििािील िावडजतनक वाय-फाय मध्ये क्रािंिी
आिण्याच्या उद्ेशाने ियाि किण्याि आली आहे.
• भाििाच्या त्तजटल पस्ब्लक इन्फ्रास्टरक् ि (DPI) मध्ये पूिडपिे परिविडन किण्या ी क्षमिा या योजनेि आहे.
• ही योजना ििंभाव्यि: कमी ख ाडि दुगडम भागाि छोया तकिकोळ ्ेटा कायाडलयािंद्वािे िावडजतनक वाय-फाय ्ेटा
िेवेमध्ये प्रवेश प्रदान कििे. दूिििं ाि तवभाग (DoT) ने त्िेंबि 2020 मध्ये ही योजना िूरू केली.
उद्ेश:
• ब्रॉ्बँ् इिंटिनेट िेवािंच्या प्रिािाला गिी देण्यािाठी देशाच्या कानाकोपऱ्याि िावडजतनक ्ेटा ऑतफिेि (PDOs)
द्वािे िावडजतनक वाय-फाय िेवा प्रदान किण्यािाठी िावडजतनक ्ेटा ऑतफि एग्रीगेटिड (PDOAs) द्वािे िावडजतनक
वाय-फाय नेटवकक उभाििे हे आहे.
• िावडजतनक वाय-फाय नेटवककद्वािे ब्रॉ्बँ् इिंटिनेट िुतविा पुिवण्यािाठी पी्ीओला दूिििं ाि तवभागाक्ून कोितयाही
पिवान्या ी आवश्यकिा नाही.
• महतव : पीएम वािी द्वािे देशाि िावडजतनक वाय-फाय नेटवकक ा प्रिाि वाय-फाय नेटवककद्वािे िावडजतनक ब्रॉ्बँ्
िेवािंच्या प्रिािाला गिी देईल आति यामुळे स्थातनक उद्योजक जिे की हावाला, तकिािा दुकाने आति उपहािगृहािंना
अतिरिक्त महिूल तमळविा येईल.
पीएम वािी मध्ये ाि घटक आहेि:
1. पस्ब्लक ्ेटा ऑतफि (PDO): PDO ही वाय-फाय हॉटस्पॉट ी स्थापना, देखिेख आति ऑपिेट कििािी ििंस्था
आहे आति दूिििं ाि िेवा प्रदातयािंक्ून तकिंवा इिंटिनेट िेवा प्रदातयािंक्ून इिंटिनेट बँ्तवड्थ तमळवून शेवटच्या
वापिकतयाडपयांि कनेस्क्टस्व्हटी प्रदान कििे.
2. पस्ब्लक ्ेटा ऑतफि एग्रीगेटि (PDOA): ही ििंस्था PDOs ला अतिकृििा आति लेखा यािंिािख्या एकत्रीकिि
िेवा प्रदान कििे आति अिंतिम वापिकतयाांना िेवा प्रदान किण्याि तयािंना िुतविा देिे.
3. ॲप प्रदािा: ही ििंस्था वापिकतयाां ी नोंदिी किण्यािाठी आति इिंटिनेट िेवेि प्रवेश किण्यािाठी आति ििंभाव्य
वापिकतयाांना प्रमातिि किण्यािाठी PM-WANI अनुरूप वाय-फाय हॉटस्पॉट शोिण्यािाठी आति प्रदतशडि
किण्यािाठी अनुप्रयोग तवकतिि कििे.
4. िेंटरल ितजस्टरी: ही ििंस्था ॲप प्रदािे, PDOAs आति PDO े िपशील िाखिे. तया ी देखभाल िध्या िेंटि फॉि
्ेव्हलपमेंट ऑफ टेतलमॅतटक्ि (C-DoT) द्वािे केली जािे.
• स्स्थिी: नोव्हेंबि 2022 पयांि, पीएम वािी िेंटरल िेतजस्टरीने 188 PDO एग्रीगेटि, 109 ॲप प्रदािे आति 11,50,394
िावडजतनक वायफाय हॉटस्पॉट्ि ी नोंद केली. त्तजटल पायाभूि िुतविािं ा वाटा: 2014 पूवी त्तजटल पायाभूि
िुतविािं े प्रमाि िकल िाष्टरीय उतपन्नाच्या िा्े ाि टक्के इिके होिे, मात्र आिा िे वाढून िकल िाष्टरीय उतपन्नाच्या
अकिा टक्के इिके झाले आहे.
****************
13. िाष्टरीय तवज्ञान पुिस्कािा ी घोषिा

• वेगवेगळ्या तवज्ञान तवभागािंक्ून देण्याि येिािे िुमािे 300 तवतवि लहानमोठे पुिस्काि िद् करून तयाऐवजी 'िाष्टरीय
तवज्ञान पुिस्काि' िुरू किण्या ी घोषिा केंद्र ििकािने केली आहे.
• या पुिस्कािािंना पद्म पुिस्कािािंप्रमािे प्रतििा देण्यािाठी दिवषी िाष्टरीय ििंत्रज्ञान तदन, 11 मे िोजी या पुिस्कािािं ी घोषिा
किण्याि येईल व िाष्टरीय अवकाश तदनाच्या वेळी अथाडि 23 ऑगस्ट, िोजी िाष्टरपिींच्या हस्िे हे पुिस्काि प्रदान केले
जािील.
• ाि श्रेण्यािंमध्ये िुमािे 56 िाष्टरीय तवज्ञान पुिस्काि तदले जािाि आहेि.
पुिस्काि श्रेिी:
1. तवज्ञानितन
2. तवज्ञान श्री
3. तवज्ञान युवा शािंतिस्वरूप भटनागि
4. तवज्ञान ििंघ पुिस्काि
क्षेत्र:
• भौतिकशास्त्र, ििायनशास्त्र, जीवशास्त्र, गतिि, कम्प्युटि िायन्ि, भू तवज्ञान, अतभयािंतत्रकी, वैद्यकीय, कृषीशास्त्र,
पयाडवििशास्त्र, ििंत्रज्ञान आति ििंशोिन, अिुऊजाड आति अिंििाळ तवज्ञान अशा 13 मध्ये हे पुिस्काि तदले जािील.
• पुिस्कािािंमध्ये कोितयाही िोख िकमे ा िमावेश निेल; मात्र तयान िनद आति पदक प्रदान केले जाईल.
• पिदेशाि िाहिािे आति अिामान्य कामतगिी केलेले भाििीय विंशा े शास्त्रज्ञ, ििंत्रज्ञ आति ििंशोिकिुद्धा या
पुिस्कािािंिाठी पात्र ठरू शकिील.
इिि ििंबतिं िि मातहिी:
1. तवज्ञानितन पुिस्काि: तवज्ञान आति ििंत्रज्ञानाच्या कोितयाही क्षेत्राि केलेर्लया आजीवन कामतगिी आति योगदानािाठी
एकूि 3 तवज्ञान ितन पुिस्काि तदले जािील.
2. तवज्ञान श्री पुिस्काि: तवज्ञान आति ििंत्रज्ञानाच्या कोितयाही क्षेत्रािील तवतशष्ट योगदानािाठी दिवषी एकूि 25 तवज्ञान
श्री पुिस्काि प्रदान केले जािील.
3. तवज्ञान ििंघ पुिस्काि: तवज्ञान ििंत्रज्ञानाच्या कोितयाही क्षेत्राि ििंघाि काम करून अपवादातमक योगदान तदलेर्लया िीन
तकिंवा तयाहून अतिक शास्त्रज्ञ/ििंशोिक/नवीन शोिकािं ा िमावेश अिलेर्लया ििंघाला तदले जािील.
4. तवज्ञान युवा-शािंिी स्वरूप भटनागि: हे पुिस्काि जास्िीि जास्ि 45 वषे वज्ञ अिलेर्लया िरुि शास्त्रज्ञािंिाठी प्रदान
किण्याि येिील.
• हा भाििािील िवोच्च बहुतवद्याशाखीय तवज्ञान पुिस्काि आहे.
• वैज्ञातनक आति औद्योतगक ििंशोिन परिषद (CSIR) े ििंस्थापक आति ििं ालक, शािंिी स्वरूप भटनागि यािंच्या
नावावरून हे पुिस्काि तदले जािील.
• दिवषी एकूि 25 तवज्ञान युवा-शािंिी स्वरूप भटनागि पुिस्काि जाहीि केले जािील.
****************

14.ग्लोबल इिंत्या एआय 2023

• भाििाि कृतत्रम बुस्द्धमतिेविील ‘ग्लोबल इिंत्या एआय 2023' ही पतहली परिषद होिाि आहे.
ग्लोबल इिंत्या एआय 2023:
• इलेक्टरॉतनक्ि आति मातहिी ििंत्रज्ञान मिंत्रालयाक्ून या परिषदे े आयोजन किण्याि येिाि आहे.
• ही परिषद 14 आति 16 ऑक्टोबि िोजी किण्या े प्राथतमक पािळीवि तनयोतजि आहे.
• यामध्ये कृतत्रम बुस्द्धमतिा (एआय) क्षेत्रािील िुिीि, ििंशोिक, स्टाटडअप्ि आति भाििािील आति जगभिािील
गुिंिविूकदाि िहभागी होिाि आहेि.
• केंद्रीय कौशर्लय तवकाि आति उद्योजकिा िाज्यमिंत्री िाजीव िंद्रशेखि या परिषदेच्या िुकािू ितमिी े अध्यक्ष आहेि.
• ही ितमिी ग्लोबल इिंत्या एआय 2023 ी रुपिेषा ियाि किण्या ी जबाबदािी पाि पा्ेल.
एआय क्षेत्राशी ििंबतिं िि व्यापक तवषयािं ा िमावेश:
• पुढील तपढीिाठी एआय प्रतशक्षि आति प्राथतमक मॉ्ेर्लि, आिोग्य िेवा, प्रशािन आति पुढील तपढीच्या तवद्युि
वाहनािंमिील एआय ा वापि, भतवष्ट्यािील एआय ििंशोिन पद्धिी, एआय ििंगिकीय प्रिाली, गुिंिविुकीच्या ििंिी
आति एआय प्रतिभे े ििंगोपन या तवषयािं ा याि िमावेश अिेल.
• नवोन्मेष व्यवस्थेला ालना देण्याि येिाि
• ही परिषद ्ीआय भातषिी, इिंत्या ्ेटािेट कायडक्रम, स्टाटडअप्ििाठी इिंत्याएआय फ्यू ि त्झाइन कायडक्रम आति
जागतिक दजाडच्या एआय प्रतिभे ी जोपािना किण्यािाठी एक उतिम व्यािपीठ ठिेल.
****************
15. टॅटलम (Tantalum) ा शोि
• इिंत्यन इतन्स्टयूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (IIT), िोपिच्या ििंशोिकािंच्या पथकाने पिंजाबमिील ििलज नदीच्या वाळूमध्ये
टॅटलम (Tantalum) या दुतमडळ िािू ा शोि लावला आहे.
• िध्या भािि टँटलम हा िािू युनायटे् स्टेट्ि, युनायटे् तकिंग्म आति जमडनीमिून आयाि कििो. ििलज नदीच्या
वाळूमध्ये टॅटलम ा शोि लागर्लयामुळे भाििा े टँटलमिाठी आयािीविील अवलिंतबतव कमी होऊ शकिे आति
देशािंिगडि टँटलम पुिवठा वाढू शकिो. टँटलम ा शोि भाििािील इलेक्टरॉतनक्ि आति िेमीकिं्क्टि उद्योग वाढतवण्याि
मदि करू शकिो.
टॅटलम बाबिेः
• हा 73 अिुक्रमािंक अिलेला एक दुतमडळ िािू आहे.
• स्वीत्श ििायनशास्त्रज्ञ अँ्िड गुस्िाफ एकेनबगड यािंनी 1802 मध्ये या िािू ा शोि लावला.
गुििमडेः
• हा िािू िाखा्ी, ज्, अतयिंि गिंजप्रतििोिक आहे. हा िािू हवेच्या ििंपकाडि आर्लयावि ऑक्िाई् ा थि ियाि होिो.
• शुद्ध टँटलम िािक्षम (ductile) अििे, ज्यामुळे िे न िुटिा पािळ िािािंमध्ये िािले जाऊ शकिे.
• 150℃ पेक्षा कमी िापमानाि िे िािायतनक हर्लर्लयाि अतयिंि प्रतििोिक अििे. तयावि केवळ हाय्रोफ्लोरिक अॅति्,
फ्लोिाई् आयनािंिह अम्लीय द्रावि आति मुक्त िर्लफि टरायऑक्िाइ् ा परििाम होिो.
• टॅटलमला अतयिंि उच्च द्रविािंक (melting point) देखील अििो.
****************

16. इलेक्टरॉतनक मािी (eSoil)

• अलीक्े, स्वी्नमिील तलिंकोतपिंग तवद्यापीठािील ििंशोिकािंनी 'इलेक्टरॉतनक मािी' तवकतिि केली आहे, जी
हाय्रोपोतनक जागेि वनस्पिींच्या वाढीि गिी देऊ शकिे.
• तवकतिि केलेली इलेक्टरॉतनक मािी (eSoil) ही तवशेषिेः हाय्रोपोतनक प्रिालींिाठी ियाि केलेली नवीन प्रवाहकीय
लागव् आिािद्रव्य (novel conductive cultivation substrate) आहे.
• हाय्रोपोतनक प्रिालींिाठी पाििंपरिकरितया आिािद्रव्य म्हिून वापिले जािािे mineral wool हे नॉन- बायोत्ग्रे्ेबल
आहे, ििे िे ियाि किण्यािाठी बिी ऊजाड ख ड किावी लागिे. तया ऐवजी इलेक्टरॉतनक मािी ही िेर्लयुलोज,
बायोपॉतलमि, PEDOT (Poly 3,4- ethylenedioxythiophene)) म्हिून ओळखर्लया जािाऱ्या प्रवाहकीय
पॉतलमििह तमतश्रि अििे. हे नातवन्यपूिड तमश्रि कमी-शक्तीच्या तवद्युि प्रवाहािंद्वािे वनस्पिींमिील मूळ प्रिालींना
उतिेजन देिे.
• इलेक्टरॉतनक मािी लक्षिीयपिे कमी ऊजाड वापििे आति उच्च-व्होर्लटेज प्रिालीशी ििंबिंतिि जोखीम दूि कििे.
हाय्रोपोतनक्ि (Hydroponics):
• पोषक ितवािंनी युक्त आति मािी तवितहि पाण्यावि आिारिि द्राविामध्ये वनस्पिी वाढवण्या ी पद्धि म्हिजे
हाय्रोपोतनक्ि होय.
• या पद्धिीि मािी वापिली जाि नाही. तयाऐवजी वनस्पिींमिील मूळ प्रिालीला पिलाइट, िॉकवूल, त किमािीच्या
गोळ्या, पीट मॉि तकिंवा वमीक्युलाईट िािख्या तनतष्ट्क्रय माध्यमा ा वापि करून आिाि तदला जािो.
• या पद्धिीि वनस्पिींच्या मुळािंना पोषक द्राविाच्या थेट ििंपकाडि येण्या ी पिवानगी देण्याि येिे, ििे योग्य वाढीिाठी
आवश्यक अिलेर्लया ऑस्क्िजनपयांि पोहो वण्याि येिे.
पॅन्टोए टागोिी (Pantoea Tagorei)
• तवश्व-भाििी तवद्यापीठािील ििंशोिकािंनी जीवािूिं ी एक नवीन प्रजािी शोिून काढली आहे. प्रतिद्ध नोबेल
पारििोतषक तवजेिे िवींद्रनाथ टागोि यािंच्या नावावरून तयािंनी तया े नाव पॅन्टोए टागोिी (Pantoea Tagorei) ठेवले
आहे.
• पॅन्टोए टागोिी हा जीवािू Pantoea विंशािील आहे, जो Enterobacteriaceae कुटिंबा ा भाग आहे.
• वनस्पिीच्या वाढीला ालना देिािे जीवािू अिे या तजवािूिं े विडन केले जािे. हे जीवािू भाि, वाटािा आति तमि ी
यािंिािख्या तपकािंिाठी फायद्या े ठििाि.
• हे जीवािू मािीिून पोटॅतशयम कायडक्षमिेने काढिाि, ज्यामुळे वनस्पिीं ी वाढ वाढिे. याव्यतिरिक्त, िे पोटॅतशयम
आति फॉस्फिि, नायटरोजन स्स्थिीकिि, आति वनस्पिींिाठी एकूि पोषक उपलब्ििा वाढविाि. तयामुळे
व्याविातयक खिािं ी गिज कमी होिे.
****************

17. हतिीिोग (तलम्फॅतटक तफलेरियातिि)

• केंद्रीय आिोग्य मिंत्री ्ॉ. मनिुख मािं्तवया यािंनी हतिीिोग म्हिजे तलम्फॅतटक तफलेरियातिििाठी वातषडक िाष्टरव्यापी
माि ्रग अॅ्तमतनस्टरेशन (एम्ीए) उपक्रमाच्या दुिऱ्या टप्प्या े उद्घाटन 10 ऑगस्ट 2023 िोजी केल.े
• जागतिक लक्ष्यापेक्षा िीन वषे अगोदि म्हिजे 2027 पयांि तलम्फॅतटक तफलेरियातिि े तनमूडलन किण्या े भाििा े
उस्द्ष्ट आहे.
हतिीिोगातवषयी (Lymphatic filariasis):
• तलम्फॅतटक तफलेरियातिि, ज्याला िामान्यिेः हतिीिोग म्हिून ओळखले जािे, हा एक दुलडतक्षि उष्ट्िकतटबिंिीय िोग
आहे जो पिजीवी ििंिगाडमुळे (parasitic infection) होिो आति िो ििंक्रतमि ्ािािंच्या ाव्याव्दािे पिििो.
• या िोगा ा परििाम जगभिािील उष्ट्िकतटबिंिीय आति उपोष्ट्िकतटबिंिीय प्रदेशािंमिील लाखो व्यक्तींवि होिो.
• तलम्फॅतटक तफलेरियातिि हे तफलारियो्ायत्या कुटिंबािील नेमाटोड्ि (िाउिं्वक्िड) म्हिून वगीकृि पिजीवींच्या
ििंिगाडमुळे होिो.
• या िाग्यािदृश तफलेरियल कृतमिं े (thread-like filarial worms) 3 प्रकाि आहेि:
1. बु ेरिया बॅनक्रॉफ्टी (Wuchereria bancrofti): जे 90% प्रकििािंिाठी जबाबदाि आहे.
2. ब्रुतगया मलई (Brugia malayi): ज्यामुळे बहुिेक उवडरिि प्रकििे होिाि,
3. ब्रुतगया तटमोिी (Brugia timori)
• लक्षिेेः या िोगाच्या दीघडकातलक स्स्थिीि तलम्फोए्ेमा (ऊिकािं ी िूज) तकिंवा पायािंना एतलफिंतटयातिि म्हिजे पाय
हतिीच्या पायािािखे िुजिे आति हाय्रोिेल (अिं्कोषािंना िूज) इतयादी लक्षिे तदििाि.
• उप ािेः IDA म्हिून ओळखर्लया जािाऱ्या उप ािामध्ये आयव्हिमेस्क्टन, ्ायतथल काबाडमातझन िायटरेट आति
अर्लबें्ाझोल यािं ा िमावेश आहे.
****************
18. हवाना तििं्ोर म (Havana Syndrome)
• भाििािील 'हवाना तििं्रोम' बाबि ौकशी किण्या े आश्वािन ऑगस्ट 2023 मध्ये केंद्र ििकािने कनाडटक उच्च
न्यायालयाला तदले.
• हवाना तििं्रोम हा मानतिक आिोग्याच्या लक्षिािं ा ििं आहे. ज्यामध्ये बाहेिील आवाजातशवाय काही आवाज ऐकू
येि,े मळमळ, क्कि येिे आति ्ोकेदुखी, स्मििशक्ती कमी होिे आति ििंिुलन िमस्या इतयादी लक्षिे तदििाि.
• हवाना तििं्रोम ी मुळे 2016 च्या उतििािाडि हवाना (क्युबा) येथे आढळिाि.
• हवाना तििं्रोममागील काििे पूिडपिे तनस्श् ि नाहीि मात्र िे िॉतनक हल्ले अिर्लया ा अिंदाज लावला जािो.
• पीत्िािंवि उच्च-शक्तीच्या मायक्रोवेव्ह ा मािा करून तयािंच्या मज्जाििंस्थेला नुकिान केले जािे आति तयाद्वािे
पीत्िािंमध्ये हवाना तििं्रोम ी लक्षिे तदििाि.
• तवतवि देश गुप्तहेिीमध्ये मायक्रोवेव्ह शस्त्रािं ा वापि किि अिर्लया े आिोप वेळोवेळी केले जािाि.
****************

19. @LK-99: िामान्य - िापमानाच्या िुपिकिं्क्टि ा शोि

• दतक्षि कोरियाच्या शास्त्रज्ञािंच्या एका गटाने LK- 99 नावा ी िामग्री शोिर्लया ा दावा केला आहे. तयािंच्या
अहवालानुिाि, LK-99 खोलीच्या िापमानाि आति िामान्य दाबावि एक िुपिकिं्क्टि िािखे कायड कििो. हा शोि
तवद्युि ालकिा आति ििंत्रज्ञानाच्या जगाि ििंभाव्य क्रािंिी घ्वू शकिो.
िुपिकिं्क्टि म्हिजे काय ?
• ही अशी िामग्री आहे जी अतयिंि कमी िापमानाि थिं् झार्लयावि शून्य तवद्युििोि दशडविे. ही ऊजे ी हानी न कििा
वीजेच्या वहनाि अनुमिी देिे.
• उदाहिि: लॅन्थेनम-बेरियम-कॉपि ऑक्िाइ्, स्य्टरअम-बेरियम-कॉपि ऑक्िाइ्, तनओतबयम-तटन इ.
• 1911 मध्ये कॅमितलिंग ओनेि (Kamerlingh Onnes) यािंनी पूिड शून्यापेक्षा काही अिंश जास्ि िापमानाि पाऱ्या ा
तवद्युि प्रतिकाि पूिडपिे नाहीिा होि अिर्लया ा शोि लावला. ही घटना िुपिकिं्स्क्टस्व्हटी म्हिून ओळखली जाऊ
लागली.
िुपिकिं्क्टि े अनुप्रयोगेः
• एनजी टरान्ितमशनेः िुपिकिं्स्क्टिंग केबर्लि हानीतशवाय वीज प्रिारिि करू शकिाि, ज्यामुळे तया लािंब-अिंििाच्या वीज
प्रेषिािाठी आदशड ठििाि.
• मॅग्नते टक िेझोनान्ि इमेतजिंग (MRI): एमआिआय मशीनमध्ये िुपिकिं्स्क्टिंग मॅग्नेट ा वापि मजबूि आति स्स्थि
ुिंबकीय क्षेत्र ियाि किण्यािाठी केला जािो, ज्यामुळे िपशीलवाि वैद्यकीय इमेतजिंग िक्षम होिे.
• कि प्रवेगकेः लाजड हॅ्रॉन कोलाय्ि (HC) िािख्या कि प्रवेगकामध्ये िुपिकिं्स्क्टिंग मॅग्नेट हे महत्त्वपूिड घटक आहेि,
ज्यामुळे कि उच्च वेगापयांि पोहो ू शकिाि.
• इलेस्क्टरक मोटिड आति जनिेटिेः िुपिकिं्स्क्टिंग िामग्री इलेस्क्टरक मोटिड आति जनिेटि ी कायडक्षमिा आति ऊजाड घनिा
वाढवू शकिे.
• मॅग्लव्े ह टरन्े िेः िुपिकिं्स्क्टिंग मॅग्नेट्ि मॅग्नेतटक लेस्व्हटेशन (मॅगलेव्ह) टरने ला टरॅकच्या वि िििंगण्याि िक्षम कििाि,
घषडि कमी कििाि आति हाय-स्पी् प्रवाि िक्षम कििाि.
• क्वािंटम किंप्युतटिंगेः क्वािंटम किंप्युतटिंगमिील काही िुपिकिं्स्क्टिंग िामग्री क्वािंटम स्स्थिी प्रदतशडि किण्याच्या क्षमिेमुळे
तयािंच्या ििंभाव्यिेिाठी शोिली जाि आहे.
****************
20. '्ॉली द शीप' े तनमाडिे इयान तवर्लमुट यािं े तनिन
• 1996 िालामिील '्ॉली द शीप'च्या अभूिपूवड तनतमडिीिाठी जबाबदाि अिलेले प्रतिद्ध िोतनिंग प्रिेिे इयान तवर्लमुट
(lan Wilmut) यािं े नुकिे वयाच्या 79 व्या वषी तनिन झाले.
• 1996 मध्ये स्कॉटलिं्मिील िोझतलन इतन्स्टयूटमध्ये ्ॉली या िोन मेंढ्याच्या जन्माने ििंपूिड जगाला िक्का बिला
होिा. या ििंशोिनामुळे िोतनिंग ििंत्रज्ञानाच्या शक्यिािंबद्ल उतिाह आति भीिीदेखील तनमाडि झाली होिी.
• या ििंशोिनाि प्रथम प्रौढ पेशींना नव्याने फतलि झालेर्लया भ्रूि पेशीं ी नक्कल किण्याि प्रेरिि केले गेले परििामी
जनुकीयदृष्ट्या एकिमान प्रािी जन्माला आला, ज्या े नाव ्ॉली ठेवण्याि आले होिे.
• तवर्लमुट यािंच्या कायाडमुळे पुनरुतपादक वैद्यकशास्त्रािील प्रगिी ा मागड मोकळा झाला.
****************
21. तमथेन उतिजडन कमी किण्यािाठी तजवािूिं ा वापि

• नॅशनल अॅकॅ्मी ऑफ िायन्िेिच्या जनडल प्रोिीत्िंग्जमध्ये प्रकातशि झालेर्लया एका अभ्यािानुिाि, मेतथलोट
तवमाइक्रोतबयम बुरियाटेन्ि 5GB1C (Methylotuvimicrobium buryatense 5GB1C) हा जीवािू ा एक
प्रकाि लँ्तफर्लि, भािशेिी आति िेल आति वायू तवतहिी यािंिािख्या प्रमुख उतिजडन िाइट्िमिून तमथेन काढून
टाकण्याि िमथड आहे.
• जागतिक िापमान वाढीमध्ये काबडन ्ायऑक्िाइ्पेक्षा लक्षिीयिीतया अतिक शस्क्तशाली अिलेला 'तमथेन' हा
हरििगृह वायू (GHG) वापिण्या ी क्षमिा या जीवािूच्या प्रकािाि आहे आति तयामुळे िो जागतिक िापमान वाढ
कमी किण्याि मदि किेल.
• तमथेन े प्रमाि 5,000-10,000 भाग प्रति दशलक्ष (ppm) अििाना इिि तमथेन खािािे तजवािू (तमथेनो टरॉफ)
उतिम वाढिाि. मात्र, मेतथलोटतवमाइक्रोतबयम बुरियाटेन्ि 5GB1C हा जीवािू तमथेन े 200 ppm प्रमािही वापििो.
****************
22. 'पायबॉट' (Pibot): िुितक्षिपिे तवमान ालवू शकिािा मानवीय िोबोट
• कोरिया अॅ्व्हान्स्् इतन्स्टयूट ऑफ िायन्ि अँ् टेक्नॉलॉजी (K-IST) ने प्रगि कृतत्रम बुस्द्धमतिा (AI) क्षमिा
वापरून 'पायबॉट' (Pibot) हा तवमान उ्विािा मानवीय िोबोट (humanoid robot) तवकतिि केला आहे.
• जेपेिेन एिोनॉतटकल नेस्व्हगेशन ाटड े तवस्िृि ििं िहजिेने लक्षाि ठेवून हा िोबोट मानवी वैमातनकािंना मागे टाकिो.
पायबॉट ी उल्लेखनीय स्मृिी आति अनुकूलिा मानवी वैमातनक विडिक ु ी े अनुकिि न कििा तवतवि तवमान
मॉ्ेर्लिवि नेस्व्हगेट किण्याि िक्षम कििे.
• उड्डाि िािनािंमध्ये फेिफाि किण्या ी, जतटल हस्िपुस्स्िका िमजून घेण्या ी आति आिीबािीच्या परिस्स्थिीि तवरिि
प्रतितक्रया देण्या ी पायबॉट ी क्षमिा तवमान वाहिूक आति इिि उद्योगािंमध्ये परिविडन किण्या ी क्षमिा दशडविे.
****************
23. गुलाबी बों्अळी (Pink Bollworm)
• गुलाबी बों्अळी ा (Pectinophora gossypiella) प्रादुभाडव ििंपूिड उतिि भाििािील कापूि शेिकऱ्यािंिाठी एक
गिंभीि ििंकट बनला आहे.
• गुलाबी बों्अळी ा प्रादुभाडव 2021 पािून उतिि िाजस्थान, हरियािा आति नैऋतय पिंजाबमिील कापिाच्या शेिीि
झाला आहे.
• ही एक तवनाशकािी की् अिून िी मूळ ी आतशया खिं्ािील आहे. भाििाि 1842 मध्ये पतहर्लयािंदा िी नोंदवली गेली.
• याच्या अळ्या तवकिनशील कापिाच्या बों्ािंमध्ये घुिर्लयाने कापिी केलेर्लया कापिाच्या तलिंट े वजन आति
गुिवतिा दोन्ही प्रभातवि होिाि.
• अनुवािंतशकरितया िुिारिि बीटी कापूि तबयािे, िुरुवािीला काही कीटकािंतवरूद्ध प्रभावी होिे. पििंिु कीटकािंच्या
प्रतिकािामुळे गुलाबी बों्अळी ा िामना किण्यािाठी तयािं ी कायडक्षमिा गमावली आहे.
****************

24. तनपाह तनदानािाठी टूनेट ा िी (Truenat Test)

• केिळला तनपाह े तनदान किण्यािाठी टूनटे ा िी (Truenat Test) वापिण्या ी पिवानगी भाििीय वैद्यकीय
ििंशोिन परिषदेने (ICMR) तदली आहे.
• लेव्हल 2 जैविुिक्षा (BSL 2 level) प्रयोगशाळा अिलेर्लया रुग्िालयािंमध्ये Truenat ा िी ा वापि केला जाऊ
शकिो. अशा प्रयोगशाळािंमध्ये नमुने दूतषि होण्यापािून िोखण्यािाठी काही कठोि प्रोटोकॉल अििाि.
• यापूवी 2021 मध्ये तनपाह तवषािूच्या ा ण्या किण्यािाठी ्रग किंटरोलि जनिल ऑफ इिंत्या (DCGI) क्ून
आिीबािी वापि अतिकृििा (EUA) प्राप्त कििािे Truenat हे भाििािील पतहले ा िी तकट ठिले होिे.
• TrueNat ा िी ही एक िेिु तनदान ा िी आहे जी क्षयिोग (TB) आति COVID-19 िह ििंिगडजन्य िोग
शोिण्यािाठीही वापिली जािे.
• ही ा िी 'रिव्हिड टरान्ितक्रप्टेि-पॉतलमिेझ ेन रिअॅक्शन' (RT-PCR) ििंत्रज्ञानावि आिारिि आहे.
• TrueNat ा िी कीट हे पोटेबल, त प- आिारिि आति बॅटिीवि ालिािे मशीन आहे जे गोव्यािील एका किंपनीने
तवकतिि केले आहे. तकफायिशीि आति PCR ा िी ी लघु आवृतिी अिर्लयामुळे TrueNat ला TB
शोिण्यािाठी WHO ने मान्यिा तदली आहे.
तनपाह तवषािू ििंिगड (Nipah virus Infection: NiV):
• तनपाह तवषािू ििंिगड हा एक झुनोतटक िोग अिून या िोगा ा तनपाह तवषािू प्राण्यािंपािून मानवािंमध्ये ििंक्रतमि होऊ
शकिो.
• या िोगा ा पतहला उद्रेक 1998 मध्ये मलेतशयामध्ये आति तयानिंिि 199 मध्ये तििंगापूिमध्ये झाला होिा.
• तनपाह तवषािू हा आिएनए तकिंवा रिबोन्यूस्िक अॅति् तवषािू पॅिातमक्िोस्व्हरि्े कुटबिं ािील, हेतनपाव्हायिि विंशा ा
आहे आति तया ा हें्रा तवषािूशी जवळ ा ििंबिंि आहे.
• तनपाह तवषािू प्रामुख्याने Pteropus विंशाच्या फळे खािाऱ्या वटवाघुळािंपािून (fruit bats) मानवािंमध्ये पिििो.
ििे िो ्किे, कुत्री, मािंजिे, शेळ्या, मेंढ्या, घो्े यािंिािख्या मध्यविी यजमानािंद्वािे देखील पिििो. जवळच्या
ििंपकाडद्वािे देखील िो एका व्यक्तीपािून दुिऱ्या व्यक्तीमध्ये पिरू शकिो.
• लक्षिेेः िाप, ्ोकेदुखी, खोकला, घिा
****************
25. RISUG : रिव्हिीबल पुरुष गभडतनिोिक
• इिंत्यन कौस्न्िल ऑफ मेत्कल रिि ड (ICMR) ने पुरुष गभडतनिोिक 'रिव्हतिडबल इनतहतबशन ऑफ स्पमड अिं्ि
गाई्न्ि' (Reversible Inhibition of Sperm Under Guidance: RISUG) वि िाि वषाांच्या अभ्यािा े
तनष्ट्कषड अलीक्े िादि केले.
• या तनष्ट्कषाडवरून RISUG हे िुितक्षि आति प्रभावी अिर्लया े आढळले आहे.
• RISUG हे एक नॉन-हामोनल इिंजेक्शन किण्यायोग्य गभडतनिोिक आहे जे पूिड रिव्हतिडतबतलटीिह दीघडकाळ तटकिािे
विंध्यतव प्रदान कििे.
• स्टायिीन मेतलक एनहाइ्राइ् (SMA) ने बनलेर्लया पॉतलमि जेल े इिंजेक्शन देऊन RISUG हे कायड कििे. हे इिंजेक्शन
रिव्हिड किण्यािाठी शुक्र वातहनीमध्ये ्ायतमथाइल िर्लफोक्िाइ् (DMSO) नावा े िॉर्लव्हेंट इिंजेक्ट किण्याि येिे.
अिे केर्लयाने पॉतलमि जेल तविघळिे आति शिीिाबाहेि फ्लश केले जािे.

26. भाििािील पतहली 'काि टी िेल' (CAR T- Cell) थेिपी मिंजूि

• आयआयटी बॉम्बे े िहाय्यप्राप्त 'इम्युनो अॅ्रॉस्प्टव्ह िेल थेिपी' किंपनीच्या 'NexCAR19' नामक पतहर्लया
मानवीकृि CD19-लस्क्ष्यि Chimeric Antigen Receptor T cell (CAR T-cell) Therapy उतपादनाला
िेंटरल ्रग्ज स्टँ््ड किंटरोल ऑगडनायझेशन (CDSO) ने मान्यिा तदली आहे.
• तलम्फोमा (तलम्फॅतटक तिस्स्टममिून उद्भविािे कककिोग) आति र्लयुकेतमयाच्या (पािंढऱ्या िक्त पेशी तनमाडि कििाऱ्या
पेशींपािून होिािे कककिोग) प्रकििािंमध्ये या थेिपी ा वापि केला जािाि आहे.
CAR T-cell Therapy:
• केमोथेिपी तकिंवा इम्युनोथेिपीमध्ये औषिे घेिे िमातवष्ट अििे, िि काि टी िेल थेिपीमध्ये रुग्िाच्या स्विेःच्या पेशी
वापिर्लया जािाि.
• टी पेशी रुग्िाच्या िक्तािून घेिर्लया जािाि आति निंिि प्रयोगशाळेमध्ये रुग्िाच्या कककिोगाच्या पेशींविील तवतशष्ट
प्रतथनािंना जो्िािे तवशेष रििेप्टि े जनुक हे टी पेशींना जो्ले जािे. या तवशेष रििेप्टिला काइमेरिक अँटीजेन रििेप्टि
(CAR) म्हििाि. (टी पेशी तकिंवा टी तलम्फोिाइट्ि म्हिजे एक प्रकािच्या पािंढऱ्या िक्त पेशी ज्या िोगप्रतिकािक
प्रतििादाि मध्यविी भूतमका बजाविाि.)
• काि टी पेशी या प्रयोगशाळेि मोठ्या ििंख्येने वाढवून रुग्िाच्या शिीिाि िो्र्लया जािाि. अशा काि टी पेशी या
कककिोगाच्या पेशींना नष्ट कििाि.
• काि टी-िेल थेिपी ही लस्क्ष्यि औषिािंपेक्षा अतिक तवतशष्ट अििाि आति रुग्िाच्या िोगप्रतिकािक शक्तीला
कककिोगाशी लढण्यािाठी थेट उतिेतजि कििाि, ज्यामुळे तयािंना तजविंि औषिे (living drugs.) अिे ििंबोिले जािे.
****************
27. तिलातपया पिव्होव्हायिि
• िातमळना्ूमध्ये तिलातपया पिव्होव्हायिि (Tilapia Parvovirus: TiPV) या तवषािू ा ििंिगड ऑक्टोबि 2023
मध्ये आढळून आला. हा तवषािू भाििाि प्रथम आढळला आहे.
• हा तवषािू गोड्या पाण्यािील तिलातपया मतस्यशेिीमध्ये आढळून आला आहे आति तयाच्या उच्च मृतयू दिामुळे
मतस्यउद्योग क्षेत्राि त िंिा वाढली आहे.
• TiPV हा तवषािूजन्य िोगकािक आहे जो प्रामुख्याने तटलातपया माशाला प्रभातवि कििो. हा तवषािू Parvoviridae
कुटिंबािील आहे.
• 2019 मध्ये प्रथम ीनमध्ये आति 2021 मध्ये थायलिं्मध्ये या तवषािूच्या ििंिगाड ी प्रकििे नोंदवली गेली होिी.
• TiPV ा ििंिगड नोंदविािा भािि हा जगािील तिििा देश ठिला आहे.
• TiPV मुळे मतस्यशेिीमध्ये 30% िे 50% पयांि मृतयुदि वाढला आहे.
• तिलातपया ही गोड्या पाण्यािील माशािं ी प्रजािी आहे तज े भाििाि मोठ्या प्रमािावि ििंविडन आति िेवन केले जािे.
हा मािा मूळ ा आतफ्रकेिील आहेि.
****************

28. भाििा े पतहले तहवाळी आस्क्टडक ििंशोिन

• आस्क्टडकमिील स्वालबा्डच्या नॉवेतजयन द्वीपिमूहाि न्य-अलेिुिं् येथे विलेर्लया तहमाद्री या भाििाच्या आस्क्टडक
ििंशोिन केंद्राक्े भाििाच्या पतहर्लया तहवाळी वैज्ञातनक मोतहमेला (India's 1st Arctic Winter Expedition)
केंद्रीय भूतवज्ञान मिंत्रयािंनी त्िेंबि 2023 मध्ये तहिवा झें्ा दाखवला.
• पतहर्लया आस्क्टडक तहवाळी मोतहमेच्या पतहर्लया िुक्ीि यजमान National Centre for Polar and Ocean
Research (NCPOR), Indian Institute of Technology (IIT) Mandi, Indian Institute of
Tropical Meteorology (IITM) आति Raman Research Institute या ििंस्थािंमिील ििंशोिकािं ा िमावेश
आहे.
• भाििाने 2008 िालापािून आस्क्टडकमध्ये तहमाद्री नावा े एक ििंशोिन केंद्र ालवले आहे, तजथे िामान्यिेः
उन्हाळ्यािील (एतप्रल िे ऑक्टोबि) ििंशोिनािाठी शास्त्रज्ञ मोतहमा हािी घेिाि.
• आस्क्टडकमध्ये तहवाळ्यािील भाििीय वैज्ञातनक मोतहमेमळ ु े ििंशोिकािंना ध्रुवीय िात्री (तजथे जवळजवळ 24 िाि
िूयडप्रकाश नििो) आति शून्य िापमानाि अस्द्विीय वैज्ञातनक तनिीक्षिे कििा येिील.
• भाििा े आस्क्टडकमिील ििंशोिन केंद्रेः तहमाद्री (2008)
• भाििा ी अिंटास्क्टडकामिील ििंशोिन केंद्रेेः दतक्षि गिंगोत्री (1983, िध्या कायडिि नाही); मैत्री (1989); भाििी
(2013)
****************
29. 9वा भाििीय आिंिििाष्टरीय तवज्ञान महोतिव
• 17 िे 20 जानेवािी 2024 या कालाविीि हियािािील फरिदाबाद येथे भाििीय आिंिििाष्टरीय तवज्ञान महोतिव
2023च्या (India International Science Festival 2023: IISF) नवव्या आवृतिी े आयोजन केले जािाि
आहे.
• फरिदाबाद येथील टरान्िलेशनल हेर्लथ िायन्ि अँ् टेक्नॉलॉजी इतन्स्टयूट (THSTI) आति रिजनल िेंटि फॉि
बायोटेक्नॉलॉजी (RCB) च्या कॅम्पिमध्ये हा महोतिव पाि प्ेल.
• महोतिवा ी ििंकर्लपनाेः 'अमृि काळािील तवज्ञान आति ििंत्रज्ञान जनििंपकक' (Science and Technology Public
Outreach in Amrit Kaal).
• तवज्ञान आति ििंत्रज्ञान मिंत्रालय, पृर्थवी तवज्ञान मिंत्रालय, अिंिरिक्ष तवभाग, अिुऊजाड तवभाग, हियािा िाज्य ििकाि
आति तवज्ञान भाििी यािंच्याद्वािे ििंयुक्तपिे या महोतिवा े आयोजन किण्याि येईल.
भाििीय आिंिििाष्टरीय तवज्ञान महोतिवातवषयी (IISF):
• तवज्ञान आति ििंत्रज्ञान मिंत्रालय, पृर्थवी तवज्ञान मिंत्रालय, अिंिरिक्ष तवभाग, अिुऊजाड तवभाग आति तवज्ञान भाििी
यािंच्याद्वािे ििंयुक्तपिे या महोतिवा े आयोजन किण्याि येिे.
• िुरुवािेः 2015 मध्ये तदल्ली येथे आयोतजि
• आठव्या इिंत्या इिंटिनॅशनल िायन्ि फेस्स्टव्हल (IISF)-2022 े आयोजन जानेवािी 2023 मध्ये भोपाळ येथे झाले.
****************
30. R21/Matrix-M मलेरिया लिी ा WHO पूव-ड पात्र लिींच्या यादीि िमावेश
• त्िेंबि 2023 मध्ये जागतिक आिोग्य ििंघटनेने (WHO) R21/Matrix-M मलेरिया लिीला आपर्लया पूव-ड पात्र
लिींच्या यादीि (list of prequalified vaccines) िमातवष्ट केल.े
• WHO पूवडपात्रिा प्राप्त कििािी R21/Matrix-M लि ही स्द्विीय मलेरिया लि ठिली आहे. याआिी हा दजाड
RTS, S/AS01 या मलेरिया तविोिी लिीला तमळाला होिा.
• ऑक्िफ्ड युतनव्हतिडटीने तवकतिि केलेली आति िीिम इतन्स्टयूट ऑफ इिंत्याने उतपातदि केलल
े ी R21/Matrix-
M ही लि बालकािंमध्ये मलेरिया िोखण्या े काम किेल.
• युनायटे् नेशन्ि त र्ल्रेन्ि फिं् (युतनिेफ) िािख्या आिंिििाष्टरीय ििंस्थािंद्वािे लि खिेदीिाठी WHO पूवड पात्रिा अििे
ही अनेकदा पूवड अट अििे. WHO पूवड पात्रिा ही लिीच्या िुितक्षििे ी आति परििामकािकिे ी मजबूि खात्री देिे.
R21/Matrix-M मलेरिया लिेः
• ऑक्िफ्ड तवद्यापीठ आति िीिम इतन्स्टयूट ऑफ इिंत्या (SII) यािंनी European and Developing
Countries Clinical Trials Partnership (EDCTP), the Wellcome Trust आति European
Investment Bank (EIB) यािंच्या िमथडनािह ही लि िहतवकतिि केली आहे.
• WHO च्या 75% कायडक्षमिेच्या (efficacy) लक्ष्यापयांि पोहो िािी ही पतहली मलेरिया लि आहे.
• ही लि आिी बुतककना फािो, घाना आति नायजेरियामध्ये वापिण्यािाठी मिंजूि केली गेली अिून िी 2024 च्या
िुरुवािीला या 3. आतफ्रकन देशािंमध्ये आिली जाईल आति 2024 च्या मध्याि इिि देशािंमध्ये उपलब्ि होईल.
RTS,S/AS01:
• ही मलेरियाविील पतहली लि अिून तिला 2021 मध्ये WHO ी तशफािि प्राप्त झाली.
• ही लि 1987 मध्ये तब्रटीश औषि तनमाडिा ग्लॅक्िोस्स्मथिाइनने तवकतिि केली होिी.
• या लिी े व्यापािी नाव 'Mosquirix' आहे.
• आतफ्रकेिील िवाडि प्र तलि मलेरिया स्टरेन पी. फॅर्लिीपेिमला लक्ष्य कििािी ही लि इिंजेक्शनद्वािे देण्याि येिे.
****************
31. 'तमका': जगािील पतहली एआय युमनॉइ् िोबोट िीईओ
• नोव्हेंबि 2023 मध्ये पोलिं्मिील मद्यपेय बनविाऱ्या 'त्क्टा्ोि' (Dictador) या किंपनीने 'तमका' (Mika)
नावाच्या जगािील पतहर्लया युमनॉइ् िोबोट िीईओ ी (मुख्य कायडकािी अतिकािी) तनयुक्ती केली आहे.
• 'त्क्टा्ोि' आति हाँगकाँग स्स्थि अतभयािंतत्रकी आति िोबोतटक्ि किंपनी हॅन्िन िोबोतटक्िने (Hanson Robotics)
तमका ी तनतमडिी केली आहे. या िोबोटला मतहले े रूप देण्याि आले आहे.
• यापूवी हॅन्िन िोबोतटक्िने 2016 मध्ये 'िोतफया' नामक युमनॉइ् िोबोट ियाि केला होिा.
• प्रगि कृतत्रम बुस्द्धमतिा आति मशीन लतनांग यािंना किंपनीच्या अस्द्विीय मूर्लयािंशी जो्िे हे या अतभनव प्रकर्लपा े
****************

32. पृर्थवी तवज्ञान योजना

• केंद्रीय मिंतत्रमिं्ळाने जानेवािी 2024 मध्ये भूतवज्ञान मिंत्रालयाच्या पृर्थवी तवज्ञान (पृर्थवी) (PRITHvi Vigyan:
PRITHVI) या िवडिमावेशक योजनेला मिंजुिी तदली.
• ही योजना 2021 िे 2026 या कालाविीिाठी लागू अिेल.
• उद्ेशेः पृर्थवी प्रिाली तवज्ञान वाढविे आति िामातजक, पयाडवििीय आति आतथडक कर्लयािािाठी महत्त्वपूिड िेवा
प्रदान कििे.
• िध्याच्या पा उप-योजनािं ा िमावेश या योजनेि किण्याि आला आहे. तया म्हिजे,
1. ACROSS: Atmosphere & Climate Research-Modelling Observing Systems &
Services
2. O-SMART: Ocean Services, Modelling Application, Resources and Technology
3. PACER: Polar Science and Cryosphere Research
4. SAGE: Seismology and Geosciences
5. REACHOUT: Research, Education, Training and Outreach
****************
33. At a Glance
1. कॅन्ा ी ब्रुकफीर्ल् किंपनी ATC इिंत्या तवकि घेिाि : कॅन्ा ी ब्रूकफीर्ल् ॲिेट मॅनेजमेंट (BAM) ही किंपनी
तयाच्या ििंलग्न ्ेटा इन्फ्रास्टरक् ि टरस्ट (DIT) द्वािे अमेरिकन टॉवि कॉपोिेशन (ATC) े भाििीय युतनट िुमािे 2
अब्ज अमेरिकी ्ॉलिडमध्ये तवकि घेण्यािाठी िज्ज आहे. हे अतिग्रहि 2024 च्या उतििािाडपयांि पूिड होण्या ी
शक्यिा आहे. या अतिग्रहिानिंिि, ब्रुकफीर्ल् 2.53 लाख टॉविडिह भाििािील िवाडि मोठी टॉवि किंपनी बनेल.
Reliance Jio Infocomm Limited (RJIL) ब्रुकफीर्ल् ा अँकि िायिंट आहे, िि Vodafone Idea
Limited (VI) हा ATC ा अँकि िायिंट आहे.
2. गुगल ने ्ीजीकव (DigiKavach) प्रोग्राम लाँ केला : गुगलने भाििाि 'त्तजकव ' नावा ा कायडक्रम िादि
केला, ज्या ा उद्ेश देशािील आतथडक फिविूक िोखण्यािाठी आहे. तदल्लीिील Google च्या वातषडक Google
for India कायडक्रमाच्या नवव्या आवृतिीि या उपक्रमा े अनाविि किण्याि आले. आतथडक गैिव्यवहािािंपािून ििंिक्षि
प्रदान कििे हा या कायडक्रमा ा उद्ेश आहे.
3. केिळमिील पतहली कृतत्रम बुस्ध्दमतिा (AI) शाळा तिरुअनिंिपुिममध्ये िुरू : केिळ िाज्याने तिरुअनिंिपुिममिील
िािंथीतगिी तवद्याभवन येथे पतहली कृतत्रम बुस्ध्दमतिा (AI) शाळा िुरू केली. भाििा े माजी िाष्टरपिी िामनाथ कोतविंद
यािंच्या हस्िे तया े उद्घाटन किण्याि आले.
4. 'Ethics Of Al' लागू किण्यािाठी िेलगिं िा ी युनस्े कोिोबि भागीदािी : युनायटे् नेशन्ि एज्युकेशनल, िायिंतटतफक
अँ् कर्ल िल ऑगडनायझेशन (UNESCO) आति िेलिंगिा ििकािच्या मातहिी ििंत्रज्ञान, इलेक्टरॉतनक्ि आति
कम्युतनकेशन्ि (ITE&C) तवभागाने कृतत्रम बुस्द्धमतिा प्रिालीमध्ये कृतत्रम बुस्द्धमतिेच्या नैतिकिे ा (Ethics of

Al) अिंिभाडव किण्यािाठी भागीदािी केली आहे. ही युिी एआय प्रिालीच्या नैतिक तवकाि आति िैनािीिाठी िमथडन
देण्यावि लक्ष केंतद्रि कििे.
5. फ्रान्िने तवकतिि केली जगािील पतहली त कनगुतनया लिेः नोव्हेंबि 2023 मध्ये फ्रान्िने जगािील पतहली
त कनगुतनया ी लि तवकतिि केली. ही लि फ्रें किंपनी 'व्हॅर्लनेवा'ने बनवली आहे. या लिीला
'आयएक्ििीए आयक्यू' (IXCHIQ) अिे नाव देण्याि आले आहे. अलीक्े अमेरिकेच्या अन्न व औषि
प्रशािनाने या लिीला मान्यिा तदली. या लिी ा एक ्ोि स्नायूिंमध्ये इिंजेक्शनद्वािे तदला जाऊ शकिो. ही लि 18
वषे तकिंवा तयापेक्षा जास्ि वयाच्या लोकािंना तदली जाऊ शकिे. त कनगुतनया तवषािू प्रामुख्याने ििंक्रतमि ्ािाच्या
ाव्याद्वािे माििािंमध्ये पिििो.
****************

भाग 6: संरक्षण व अंतररक्ष

1. गगनयान
• ािंद्रयान मोहीम यशस्वी झार्लयानिंिि इस्रो गगनयान मोतहमेिाठी िज्ज झाले आहे. गगनयान ही मानवयुक्त अिंििाळ
मोहीम आहे. 2007 िाली इस्त्रोने या अिंििाळ कायडक्रमा ी िुरुवाि केली होिी. 2020 मध्ये या मोतहमे ी अतिकृि
घोषिा किण्याि आली होिी. पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी गगनयान मोतहमेिाठी पाठवण्याि येिाऱ्या ाि अिंििाळवीिािंच्या
नावा ी घोषिा केली.
• ग्रुप कॅप्टन प्रशािंि बालकृष्ट्िन नायि, ग्रुप कॅप्टन अतजि कृष्ट्िन, ग्रुप कॅप्टन अिंगद प्रिाप आति तविंग कमािं्ि शुभािंशु
शुिा या ौघािंच्या नावािं ी घोषिा किि तयािंना मोतहमेिाठी शुभेच्छा तदर्लया.्‌“देशाला ाि गगनयान अिंििाळवीिािं ी
आज मातहिी तमळाली आहे. ही ाि नावे तकिंवा ाि मािििं निून या ाि शक्ती आहेि; ज्या 140 कोटी भाििीयािंच्या
आकािंक्षा अवकाशाि घेऊन जािील”,्‌अिे पिंिप्रिान मोदी म्हिाले.
तनव् किण्याि आलेले अिंििाळवीि:
• ग्रुप कॅप्टन प्रशािंि बालकृष्ट्िन नायि, ग्रुप कॅप्टन अतजि कृष्ट्िन, ग्रुप कॅप्टन अिंगद प्रिाप आति तविंग कमािं्ि शुभािंशु
शुिा हे बेंगळरूमिील एअिक्राफ्ट अँ् तिस्टीम्ि टेस्स्टिंग एस्टॅस्ब्लशमेंट (एएिटीई) े भाििीय वायुिेने े प्रतशतक्षि
वैमातनक आहेि. ािही जिािंक्े प्रतशतक्षि वैमातनक म्हिून अनुभव आहे, ज्यामुळे तयािं ी तनव् गगनयान मोतहमेिाठी
योग्य मानली जाि आहे.
• इिंत्यन स्पेि रिि ड ऑगडनायझेशन (इस्रो)ने 2019 मध्ये िािंतगिले होिे की, या मोतहमेिाठी येिािे अिंििाळवीि प्रतशतक्षि
वैमातनक अििील. कािि या वैमातनकािंक्े अििाऱ्या अनुभवा ा फायदा तयािंना या मोतहमेि होईल.
अिंििाळवीिािं े प्रतशक्षि :
• तनव्लेले ाि अिंििाळवीि बेंगळरू येथे प्रतशक्षि घेि आहेि. यापूवी तयािंनी 13 मतहन्यािंच्या कालाविीिाठी
ितशयामिील गॅगारिन कॉस्मोनॉट टरेतनिंग िेंटिमध्ये िखोल प्रतशक्षि घेिले आहे. अनपेतक्षि तठकािी क्रू मॉड्यूल पृर्थवीवि
पििर्लयाि, बफक आति वाळविंट यािािख्या वािावििाि िाहाय े प्रतशक्षिही अिंििाळवीिािंनी घेिले आहे.
• इस्रो, त्फेंि रिि ड ॲण्् ्ेव्हलपमेंट ऑगडनायझेशन (्ीआि्ीओ) आति भाििीय वायु दलाच्या अनुभवी िज्ज्ञािंनी
प्रतशक्षिा िं स्वरुप ठिवले आहे. प्रतशक्षिा ा अभ्यािक्रम तविंग कमािं्ि िाकेश शमाड (तनवृति) आति एअि कमो्ोि
िवीश मर्लहोत्रा (तनवृति) यािंनी ियाि केला आहे. िोस्व्हएि इिंटिकॉिमॉि प्रोग्रामिाठी घेिलेर्लया प्रतशक्षिावि हा
अभ्यािक्रम आिारिि आहे. अिंििाळवीि शािीरिक योग्यिे े प्रतशक्षि, तिम्युलेटि प्रतशक्षि आति फ्लाइट िूट
प्रतशक्षिदेखील घेि आहेि.
गगनयान मोहीम
• 400 तकलोमीटिच्या लो-अथड ऑतबडटमध्ये (एलईओ) अिंििाळवीि पाठविे आति तयािंना तहिंद महािागिाि िुितक्षिपिे
पिि आििे, हे गगनयान े उस्द्ष्ट आहे. प्रजाितिाक तदनाच्या भाषिाि लाल तकर्लर्लयावरून पिंिप्रिान निेंद्र मोदींनी

मोतहमे ी घोषिा केली होिी. गगनयान मोहीम 2022 मध्ये प्रक्षेतपि होिाि होिी. पििंिु, कोतव्-19 िाथीच्या
आजािामुळे मोतहमेला उशीि झाला. इस्रो आिा 2025ला प्रक्षेपि किण्याच्या तव ािाि आहे. इस्रो ी ही पतहली मानवी
मोहीम यशस्वी झार्लयाि भाििाच्या प्रगिीिाठी हे खूप महत्त्वा े ठिेल आति िोस्व्हएि युतनयन, युनायटे् स्टेट्ि आति
ीन निंिि अिंििाळ मोतहमेि भािि ौर्थया क्रमािंकावि येईल.्‌‘िॉयटिड’च्या वृतिाि अिे म्हटले आहे की, तमशनिाठी
िुमािे नऊ हजाि कोटी रुपयािं ी िििूद किण्याि आली आहे.
यशस्वी भाििीय अिंििाळ मोहीम :
• अिंििाळ क्षेत्राि भाििाने लक्षिीय झेप घेिली आहे. 2023 च्या ािंद्रयान मोतहमेने िि इतिहाि ि ला आहे. ऑगस्ट
2023 मध्ये िंद्राच्या दतक्षि ध्रुवाजवळ उिििािा पतहला देश झार्लयाने जगाच्या इतिहािाि भाििाने आपले नाव
िुविाडक्षिाि कोिले आहे. यानिंििच्या िूयड मोतहमेि इस्त्रोच्या शास्त्रज्ञािंनी आतदतय-एल 1 लाँ केल.े भाििा े
आतदतय-एल 1 िूयाडच्या कक्षेि अिून, िौि यिंत्रिेवि लक्ष केंतद्रि करून आहे. भाििाने 2035 पयांि अिंििाळ स्थानक
स्थापन किण्या ी आति 2040 पयांि िंद्रावि अिंििाळवीि पाठवण्या ी नवीन योजनाही जाहीि केली आहे.
****************
2. 'ििंभव' नेटवकक प्रिाली
• भाििीय िैन्याने िाष्टरीय ििंिक्षि क्षमिा वाढतवण्यािाठी स्वदेशी- 'ििंभव' (SAMBHAV: Secure Army Mobile
Bharat Version) ही एिं्-टू-एिं् िुितक्षि मोबाइल इकोतिस्टम तवकतिि केली आहे.
• SAMBHAV ही प्रिाली अतयािुतनक 5G ििंत्रज्ञानावि आिारिि आहे
• ही परिििंस्था तशक्षि आति उद्योगािील उतकृष्टिेच्या िाष्टरीय केंद्रािंच्या िहकायाडने तवकतिि किण्याि आली आहे.
• याअिंिगडि पतहले 35,000 ििं दोन टप्प्याि िैनाि केले जािील.
• िुरुवािी े 2,500 ििं 15 जानेवािीपयांि आति उवडरिि ििं 31 मे 2024 पयांि िैनाि केले जािील.
फायदा:
• SAMBHAV ही एक िुितक्षि मोबाइल इकोतिस्टम अिून भाििीय लष्ट्किाला अतिक कायडक्षमिेने आति िुितक्षिपिे
कायड किण्याि मदि किेल.
• ही इकोतिस्टम अतयािुतनक 5G ििंत्रज्ञानावि आिारिि आहे, जी तयाि उच्च गिी आति तवश्वािाहडिा प्रदान कििे.
• SAMBHAV क्े ििंपूिड भािि िुितक्षि परिििंस्थेिह बहुस्ििीय एतन्क्रप्शन आहे, ज्यामुळे ्ेटा िुितक्षििेिाठी अतयिंि
िुितक्षि िािन आहे.
• हे तबर्लट-इन िुिक्षेिह व्याविातयक नेटवककविही कायड करू शकिे, ज्यामुळे िे िैनाि कििे आति तयावि देखिेख ठेविे
हे िोपे होईल.
• SAMBHAV ा उपयोग लष्ट्किी गुप्तिा आति िुिक्षा वाढवण्यािाठी केला जाऊ शकिो. यामुळे िैन्याला आपले
ििंपकक आति ऑपिेशन शत्रूपािून गुप्त ठेवण्याि मदि होईल.
• लष्ट्किाला रिअल-टाइम ्ेटानुिाि अतिक मातहिीपूिड तनिडय घेण्याि मदि होईल.
• ििे भाििीय लष्ट्किा ी िायबि युद्ध क्षमिा वाढतवण्यािाठी कमािं् िायबि ऑपिेशन्ि िपोटड तविंग्ि (CCOSWs)
या तवशेष उपकेंद्रा ी स्थापना किण्याि येि आहे.
****************

3. आतदतय-L1 वि मॅग्नटे ोमीटि बूम िैनाि

• भाििीय अवकाश ििंशोिन ििंस्थेने (ISRO) ने 11 जानेवािी 2024 िोजी Lagrange पॉइिंट L-1 येथे हॅलो कक्षेिील
आतदतय-L1 उपग्रहावि 6-मीटि लािंबी े मॅग्नेटोमीटि बूम यशस्वीरितया िैनाि केल.े भतवष्ट्यािील वापिािाठी िो
आतदतय एल 1 च्या प्रक्षेपिापािून (2 िप्टेंबि 2023) 132 तदवि बिंद ठेवण्याि आला होिा.
• हा बूम मॅग्नेटोमीटि आति स्पेिक्राफ्ट दिम्यान कनेक्टि म्हिून काम कििो. अवकाश यानामिून ुिंबकीय प्रभाव कमी
किण्यािाठी मॅग्नेटोमीटि ा वापि केला जािो.
• याि दोन उच्च-अ ूकिे े फ्लक्िगेट मॅग्नेटोमीटि िेन्िि लावण्याि आले अिून िे अिंििाळािील कमी-िीव्रिे े
आिंििग्रहीय ुिंबकीय क्षेत्र (Inter planetary magnetic field) मोजण्याि िक्षम आहेि.
****************
4. जपान े स्स्लम मून तमशन, यशस्वी
• जपान ी अिंििाळ ििंस्था Japan Aerospace Exploration Agency (JAXA) ने िंद्रा ा अभ्याि किण्यािाठी
पाठवलेले स्माटड लँ्ि, SLIM, िंद्राच्या पृिभागावि यशस्वीिीतया उििले आहे.
• यामुळे जपान हा िंद्रावि िॉफ्ट लँत्िंग कििािा जगािील पा वा देश ठिला आहे.
• जपानच्या आिी भािि, ितशया, अमेरिका आति ीन हे देश िंद्रावि िॉफ्ट लँत्िंग किण्याि यशस्वी ठिले आहेि.
जपान ी द्रिं मोहीम:
• 7 िप्टेंबि 2023 िोजी जपानी अिंििाळ ििंशोिन केंद्रा े 'Smart Lander for Investigating Moon (SLIM)' हे
अवकाशयान िंद्राच्या तदशेने झेपावले होिे.
• 25 त्िेंबि िोजी या यानाने िंद्राच्या कक्षेि प्रवेश केला होिा.
• या याना ी लािंबी 2.4 मीटि आति रुिंदी 2 7 मीटि इिकी आहे. या यानाच्या लँ्ि े वजन 200 तकलो इिके आहे.
• यामध्ये ि्ाि, लेजि िेंज फाइिं्ि आति स्व्हजन बेस्् नेस्व्हगेशन तिस्स्टम आहे.
• स्स्लम या लँ्िवि बिवलेला अतयािुतनक कॅमेिा, िेन्िि आति यानाविील ििंगिकाच्या िहाय्याने िंद्राच्या
तवषुववृतिापािून 13⁰ दतक्षिेक्े अिलेर्लया तशओली तवविाजवळील 100 मीटिच्या परिििा े िवेक्षि केले जाईल.
• ििे यामध्ये लुनाि एक्स्पोिेशन व्हेईकल आति लुनाि िोबोटदेखील आहे.
लँत्िंग िाईट:
• ज्या जागेवि हे यान उििवण्याि आले तया लँत्िंग िाईटला 'तशओली क्रेटि' अिे नाव देण्याि आले आहे.
• हा िंद्राविील िवाडतिक ग्द अिंिाि अिलेला परििि आहे.
• िंद्रा ा पृिभाग पातहर्लयाि तयाविील एक िवाडद ग्द काळा ्ाग म्हिजे ही लँत्िंग िाईट आहे.
• िंद्रावि अिा आिखी ग्द अिंिाि अिलेला प्रदेश आहे, तयाि 'मेयि नेक्टारिि' अिे नाव देण्याि आले आहे.
• या जागेला ' िंद्रा ा िमुद्र' अिे देखील म्हटले जािे.
जपान ा ौथा प्रयतन:
• जपानने िंद्राच्या तदशेने पाठवलेर्लया ‘ओमेिेनाशी’्‌या अवकाशयाना ा प्रवािादिम्यान ििंपकक िुटला होिा. तयाआिी
‘हाकूिो-आि’्‌हे यान िंद्रावि लँ् किण्यािाठी लाँ किण्याि आले होिे. पििंिु, हे यान िंद्रावि क्रॅश झाले होिे.
• ऑक्टोबि 2022 मध्ये ‘एस्प्िलॉन’्‌िॉकेट िंद्रावि पाठवले जािाि होिे. पििंिु, लाँत गिं च्या वेळी या िॉकेट ा स्फोट
झाला होिा.
5. नीना तििंह : केंद्रीय औद्योतगक िुिक्षा दलाच्या पतहर्लया मतहला महाििं ालक
• केंद्रीय औद्योतगक िुिक्षा दलाच्या (CISF) महाििं ालक पदावि प्रथम एका मतहला आयपीएि अतिकाऱ्या ी
• गेर्लया 54 वषाांि पतहर्लयािंदा भाििीय तवमानिळ, तदल्ली मेटरो ििे भािि ििकािच्या औद्योतगक आस्थापनािंच्या
िुिक्षे ी जबाबदािी आिा एक मतहला अतिकािी पाि पा्िाि आहे.
• अनीष दयाल तििंह यािं ी केंद्रीय िाखीव िुिक्षा दलाच्या (CRPF) महाििं ालक पदी तनयुक्ती झार्लयाने नीना तििंह यािं ी
या पदावि तनयुक्ती किण्याि आली आहे.
• 31 जुलै 2024 िोजी तया िेवातनवृति होिाि अिून िोपयांि तया CISF च्या प्रमुख पदावि िाहिाि आहेि.
नीना तििंह:
• नीना तििंह या िाजस्थान के्िच्या 1989 बॅ च्या आयपीएि अतिकािी आहेि.
• तबहािच्या ितहवािी अिलेर्लया नीना तििंह यािंनी पाटिा मतहला महातवद्यालय आति जवाहिलाल नेहरू तवद्यापीठािून
तशक्षि घेिले आहे.
• तयािंनी हावड्ड तवद्यापीठािून िावडजतनक प्रशािनाि पदव्युतिि पदवीही तमळवली आहे.
• नोबेल पारििोतषक तवजेिे अतभतजि बॅनजी आति एस्थि ्फ्लो यािंच्यािोबि तयािंनी दोन शोितनबिंिािं े िहलेखनही केले
• CISF च्या महाििं ालक पदी तनयुक्ती होण्यापूवी तया CISF च्या अतिरिक्त महाििं ालक (ADG) या पदावि कायडिि
होतया.
• नीना तििंह यािंनी 2000 िाली िाजस्थान मतहला आयोगाच्या िदस्य ित वपदा ी जबाबदािी िािंभाळली होिी.
• तवशेष म्हिजे या पदावि अििाना तयािंनी मतहलािंिाठी एक आउटिी मोहीम ालवली, ज्याि आयोगाच्या िदस्यािंना
तवतवि तजर्लयािं ा दौिा करून मतहलािंशी ििंपकक िाििे, तयािंच्या िमस्या ऐकून घेि,े तयािंच्या िमस्या िो्तवण्या े
काम िोपतवण्याि आले होिे.
• 2013 िे 2018 या काळाि तयािंनी CBI च्या िहििं ालक पदा ा कायडभाि िािंभाळला.
• एका अहवालानुिाि, IPS नीना तििंग या शीना बोिा हतया प्रकिि, तजया खान आतमहतया आति नीिव मोदी पीएनबी
घोटाळा प्रकििािंच्या िपािा ा एक भाग आहेि.
• तयािंना 2020 मध्ये िवोतकृष्ट िेवा पदक देऊन गौितवण्याि आले होिे.
केंद्रीय औद्योतगक िुिक्षा दल (CISF):
• स्थापना: 10 मा ड 1969 (केंद्रीय औद्योतगक िुिक्षा बल अतितनयम, 1968 अन्वये)
• ििंबिंतिि मिंत्रालय: केंद्रीय गृहमिंत्रालय
कायड:
1. CISF देशािील िािन-ििंपतिीला िुिक्षा प्रदान कििािे एक तनमलष्ट्किी दल आहे.
2. देशािील ििकािी उद्योग, कािखाने आति ििकािी उपक्रम (उदा. तवमान िळ, बिंदिे आति तवद्युि केंद्रे, इ.) यािंना
िुिक्षा प्रदान कििे.
3. ऐतिहातिक स्मािके, तदल्ली मेटरो स्टेशन ििे काही अति महतवाच्या व्यक्तींना (VIPs) िुिक्षा पुितविे.
****************

6. ििंयक्त
ु िाष्टराच्या िनदे े कलम 99
• ििंयुक्त िाष्टर (UN) िित टिीि अँटोतनयो गुटेिेि यािंनी UN ाटडि े कलम 99 कायाडस्न्वि केले आहे.
• गाझामध्ये इस्रायलच्या कािवायािंमुळे उद्भवलेर्लया िोक्याबद्ल ििंयुक्त िाष्टर िुिक्षा परिषदेला इशािा देण्यािाठी हे
पाऊल उ लण्याि आले आहे. हे पाऊल या क्षेत्रािील मोठी मानविावादी आपतिी टाळण्याच्या आवश्यकिेक्े लक्ष
वेिण्यािाठी उ लण्याि आले आहे.
UN ाटडि े कलम 99 :
• कलम 99 ही ििंयुक्त िाष्टरािंच्या िनदेिील एक िििूद आहे. िी UN च्या ििंतविानाप्रमािे काम कििे.
• हे िेक्रेटिी-जनिलला आिंिििाष्टरीय शािंििा आति िुिक्षेला िोका तनमाडि कििाऱ्या बाबींक्े िुिक्षा परिषदे े लक्ष
वेिण्या ा अतिकाि देिे.
• कलम 99 हे महाित वािंना गिंभीि िमस्यािंवि प्रकाश टाकण्या ी पिवानगी देिे.
• 1960 मिील काँगो प्रजाितिाकमिील उलथापालथ, 1961 मध्ये फ्रान्िच्या लष्ट्किी कािवायािंतवरुद्ध युतनतशया ी
िक्राि आति 1971 मध्ये बािंगलादेश ी तनतमडिी इतयादी वेळेि हे कायाडस्न्वि किण्याि आले होिे.
ु िाष्टरािं ी िनद :
• UN ी िनद हा UN ा ििंस्थापक दस्िऐवज आहे. तयावि 26 जून 1945 िोजी िॅन फ्रास्न्िस्को येथे स्वाक्षिी किण्याि
आली आति 24 ऑक्टोबि 1945 िोजी ही िनद अिंमलाि आली.
• UN तयाच्या आिंिििाष्टरीय स्वरूपामुळे आति तयाच्या ाटडिमध्ये तनतहि अतिकािािंमुळे तवतवि मुद्द्ािंवि कायडवाही करू
शकिे.
• UN ाटडि हे आिंिििाष्टरीय कायद्या े एक िािन आहे आति UN िदस्य िाष्टरे तयाि बािंिील आहेि.
• आिंिििाष्टरीय न्यायालय (इिंटिनॅशनल कोटड ऑफ जस्स्टि - ICJ) ही ििंयुक्त िाष्टरा ी प्राथतमक न्यातयक ििंस्था या
िनदेिील कायद्यानुिाि ालिे.
****************
7. किािक्ून भाििीय नौदलाच्या अतिकाऱ्यािं ी फाशी ी तशक्षा कमी
• किािमिील एका अपील न्यायालयाने (Appellate court) हेितगिी ा आिोप अिलेर्लया आठ माजी भाििीय
नौदलाच्या अतिकाऱ्यािं ी फाशी ी तशक्षा कमी केली आहे.
• या व्यक्तींनी किािमिील दहिा ग्लोबल टेक्नॉलॉजीज आति कन्िर्लटन्िी िस्व्हडिेिमध्ये काम केले आहे. तयािंच्यावि
इस्रायलिाठी हेितगिी केर्लया ा आिोप ठेवण्याि आला होिा. ऑक्टोबिमध्ये तयािंना फाशी ी तशक्षा िुनावण्याि आली
होिी. हे अतिकािी इटातलयन स्मॉल स्टेर्लथ पािबु्ी U2I2 च्या इिं्क्शनवि देखिेख किण्या े काम किि होिे.
फाशीच्या तशक्षे े रूपािंिि :
• मृतयुदिं्ाच्या तशक्षे े रूपािंिि म्हिजे दोषी व्यक्तीवि ठोठावलेर्लया मूळ फाशीच्या तशक्षेिील घट तकिंवा बदल होय.
यामध्ये आिोपींना फाशीऐवजी कमी गिंभीि स्वरूपा ी तशक्षा िुनावली जािे. यामध्ये बहुिेकदा दीघड कािावाि तकिंवा
जन्मठेपेच्या तशक्षे ा िमावेश अििो.
याििंदभाडि भाििािील ििंतविातनक िििूद :
• िाष्टरपिींना तवतवि अपिािािंबद्ल दोषी ठिवण्याि आलेर्लया कोितयाही व्यक्तीला तशक्षेबद्ल क्षमादान किण्या ा
(Pardon), तशक्षेला िहकुबी देण्या ा (Reprieve), तशक्षेमध्ये तवश्राम देण्या ा (Respite), िूट देण्या ा
(Remission), तशक्षादेश तनलिंतबि किण्या ा (Suspend) अतिकाि आहे.
8. गाझा पट्टीििंबििं ी UNSC मध्ये ठिाव

• ििंयुक्त िाष्टर िुिक्षा परिषदेने (UNSC) गाझापट्टीमध्ये "तवस्िारिि मानविावादी तविामा" िाठी एक ठिाव पारिि केला
आहे. हा ठिाव अलीक्े िुरु झालेर्लया इस्रायल-हमाि ििंघषाडच्या बाबिीि UNSC द्वािे तदलेला पतहला औप ारिक
प्रतििाद आहे.
• मार्लटा (युिोपमिील देश) ने ियाि केलेला हा ठिाव 12 मिािंनी मिंजूि किण्याि आला. अमेरिका, इिंग्लिं् आति ितशया
या ठिावाविील मिदानापािून दूि िातहले.
• या तनिडयामुळे गाझामिील परिस्स्थिीबाबि या प्रमुख देशािंच्या भूतमकेवि प्रश्नत न्ह तनमाडि झाले आहे.
• हा ठिाव िवड पक्षािंना आिंिििाष्टरीय मानविावादी दातयतवािं े पालन किण्या े आवाहन कििो.
• या ििंघषाडमुळे बातिि नागरिकािंना मदि पोहो वण्यािाठी ििंपूिड गाझामध्ये तवरिि आति तवस्िारिि मानविावादी तविाम
देण्यावि ििे शािंििा कॉरि्ॉिच्या गिजेवि जोि देण्याि आला आहे.
• हमािच्या िाब्याि अिलेर्लया 230 हून अतिक व्यक्तींिह "िवड ओतलिािं ी िातकाळ आति तबनशिड िुटका"
किण्या े आवाहन यामध्ये किण्याि आले आहे. मानविावादी तविामािंिाठी नेमके तकिी तदवि आवश्यक मानले जािील
अिा प्रश्न या ठिावामुळे उपस्स्थि झाला आहे.
• मागील मिुद्याि ठिाव स्वीकािर्लयानिंिि 24 िािािंच्या आि िलग पा तदवि प्राििंतभक तविाम िु वण्याि आला होिा.
इस्रायल - हमाि ििंघषाड ी कालिेखा (थो्क्याि) :
• 1800 च्या उतििािाडि : ऑटोमन िाम्राज्या ा भाग अििाना पॅलेस्टीनमध्ये ज्यूिंच्या स्थलािंििाला ालना.
• 1917 : तब्रतटश बार्लफोि घोषिापत्र पॅलेस्टीनमिील 'ज्यू लोकािं े िाष्टरीय घि' अिर्लया े मान्य कििे.
• 1920-1947 : पॅलेस्टीनतवषयी े तब्रतटश ििकािने काढलेले तवतवि आदेश वाढतया अिब-ज्यू ििावा े िाक्षीदाि
आहेि.
• 1947 : ििंयुक्त िाष्टराने पॅलेस्टीन े ज्यू आति अिब िाष्टरािंमध्ये तवभाजन किण्या ा प्रस्िाव तदला. मात्र अिब नेिृतवाने
िो स्वीकािला नाही.
• 1948 : इस्रायलक्ून स्वाििंत्रया ी घोषिा किण्याि आर्लयाने पतहले अिब-इस्रायल युद्ध िुरू झाले.
• 1949 : युद्धतविाम मात्र ििंयक्त ु िाष्टराने इस्रायलला देऊ केलेर्लया प्रदेशापेक्षा अतिकच्या प्रदेशावि इस्रायल ा िाबा.
• 1956 : िुएझ ििंकट - इस्रायल, इिंग्लिं् आति फ्रान्िने िुएझ कालवा आति तिनाई द्वीपकर्लपावि तनयिंत्रि ठेवण्या ा
प्रयतन केर्लयाने उद्भवले.
• 1967 : इस्रायलने िहा तदविािंच्या युद्धाि वेस्ट बँक, गाझा पट्टी, तिनाई द्वीपकर्लप आति गोलान हाइट्ि िाब्याि
घेिले.
• 1973 : योम तकप्पूि युद्धाि इतजप्त आति िीरियाने इस्रायलवि हल्ला केला.
• 1979 : कॅम्प ्ेस्व्ह् किािामुळे इतजप्त-इस्रायल शािंििा किाि झाला.
• 1987 : पॅलेस्टीनमध्ये इस्रायलतविोिाि पतहर्लयािंदा उठाव
• 1993 - 2000 : तवतवि ाड आति किाि झाले मात्र अयशस्वी ठिले.
• 2005 : इस्रायल ी गाझामिून माघाि.
• 2006 : हमाि पॅलेस्टीनमिील तविानिभा तनव्िुकामध्ये तवजयी

• 2007 : हमािने गाझावि तनयिंत्रि तमळवले.

• 2008 - 09 : इस्रायल आति हमािमध्ये ििंघषड
• 2012 : ििंयुक्त िाष्टरािंक्ून पॅलेस्टीनला Non member observer state ा दजाड
• 2014 : हमाि आति इस्रायलमध्ये 50 तदविािं े युद्ध
• 2017 : अमेरिकेने जेरुिलेमला इस्रायल ी िाजिानी म्हिून मान्यिा तदली.
• 2020 : अब्राहम किािामुळे इस्रायल े UAE, बहिीन, िुदान, मोिोक्को यािंच्याशी िामान्य ििंबिंि प्रस्िातपि झाले.
• 2021 - 22 : हमाि आति इस्रायलमध्ये ििंघषड िुरू
• 2023 : युद्धा ा भ्का.
****************
9. इिंटिपोल ी 91 वी महािभा
• केंद्रीय अन्वेषि ब्युिो (CBI) आति िाष्टरीय िपाि ििंस्था (NIA) यािंच्या नेिृतवाखालील भाििीय तशष्टमिं्ळाने िदस्य
देशािंना गुन्हेगािािंिाठी िुितक्षि आश्रयस्थान आति उतपन्न नाकािण्या े आवाहन इिंटिपोलच्या 91 व्या महािभेि केले.
ही महािभा स्व्हएन्ना, ऑस्स्टरया येथे पाि प्ली.
• भाििीय एजन्िींना हवे अिलेले गुन्हेगाि इिंटिपोलच्या वाढीव लाभामुळे आति आिंिििाष्टरीय कायद्या ी अिंमलबजाविी
कििाऱ्या एजन्िींिोबि े ििंबिंि िुिािर्लयामुळे यशस्वीरितया पिि भाििाि आिण्याि आले आहेि.
91 व्या इिंटिपोल महािभेबद्ल ठळक बाबी :
• 91 व्या इिंटिपोल महािभेदिम्यान आतथडक गुन्हेगािी, भ्रष्टा ाि, ऑनलाइन बाल लैंतगक शोषिा ा मुकाबला
इतयादीिाठी इिंटिपोलमध्ये तवतवििेला प्रोतिाहन देण्यािाठी व िहयोगी प्रतििाद मजबूि किण्यािाठी एक ठिाव
पारिि किण्याि आला.
• ििंघतटि गुन्हेगािी, दहशिवाद, अिंमली पदाथाां ी िस्किी, मनी लाँ्रििंग, ऑनलाइन कट्टििावाद आति िायबि
ििंबिंतिि आतथडक गुन्यािं ा िामना किण्यािाठी िमस्न्वि िोििािंवि तवतवि देशािंिील कायदा अिंमलबजाविी ििंस्थािंशी
ाड किण्याि आली.
• या गुन्यािंना वेळी आळा घालण्या ा िल्लाही यावेळी देण्याि आला.
• तवतवि देशािंनी इिंटिपोल े 'स्व्हजन 2030' स्वीकािण्याि आति इिंटिपोल फ्यू ि कौस्न्िलच्या स्थापनेला पातठिंबा तदला.
CBI :
• केंद्रीय अन्वेषि ब्युिो (CBI) ही भाििािील एक प्रमुख िपाि यिंत्रिा आहे.
• ही केंद्रीय दक्षिा आयोग आति लोकपाल यािंना मदि पुिविे.
• हे तनवृतिी वेिन आति िावडजतनक िक्राि मिंत्रालयाच्या देखिेखीखाली कायड कििे.
• ही इिंटिपोल ी भाििािील नो्ल ििंस्था आहे.
****************

10. NATO क्ून CFE किाि तनलिंतबि

• ितशयाने माघाि घेिर्लयामुळे NATO (North Atlantic Treaty Organisation) ने युिोपमिील पाििंपरिक िशस्त्र
दलािंििंबिंिािील (Conventional Armed Forces - CFE) किािा े औप ारिक तनलिंबन जाहीि केले आहे.
CFE मिून ितशया बाहेि प्ण्या ी पाश्वडभमू ी :
• CFE किािावि 1990 मध्ये स्वाक्षिी किण्याि आली आति 1992 मध्ये िो पूिडिेः मिंजूि झाला. या ा उद्ेश
शीियुद्धादिम्यान NATO आति वॉिाड किाि देशािंद्वािे पिस्पि िीमािंजवळ पाििंपारिक िशस्त्र दलािंच्या ििंख्येवि मयाडदा
टाकण्याि आली होिी.
• याने युिोपमिील पाििंपारिक लष्ट्किी िैन्याच्या िैनािीवि मयाडदा घािर्लया आति या प्रदेशािील ििाव आति शस्त्रििंिी े
उल्लिंघन कमी किण्याि महत्त्वा ी भूतमका बजावली.
• हा किाि ितशया आति अमेरिके ा िमावेश अिलेर्लया अनेक शीियुद्धकालीन किािािंपैकी एक होिा.
ितशया ी माघाि:
• ितशयाने 2007 मध्ये CFE किािािील आपला िहभाग तनलिंतबि केला आति 2015 मध्ये तयािंनी माघाि घेण्या ा
आपला इिादा औप ारिकपिे जाहीि केला.
• ितशयाच्या िाष्टराध्यक्षािंनी मे 2023 मध्ये किािा ा तनषेि कििाऱ्या तविेयकावि स्वाक्षिी केर्लयानिंिि माघाि घेण्याि
अिंतिम रूप देण्या ी ियािी िुरु झाली.
• ितशयाने किािावि तयािं ी नािाजी दशडवून माघाि घेण्यािाठी अमेरिका आति तयाच्या िहयोगी देशािंना दोष तदला आहे.
ितशया - युक्रेन ििंघषाड ा परििाम:
• फेब्रुवािी 2022 मध्ये ितशयाने युक्रेनवि केलेले आक्रमि व तयामुळे युक्रेनमध्ये तनमाडि झालेली लक्षिीय लष्ट्किी
उपस्स्थिी या ा या किािािून माघाि घेण्याच्या तनिडयावि परििाम झाला आहे.
• पोलिं्, स्लोव्हातकया, िोमातनया आति हिंगेिी िािख्या युक्रेनशी िामातयक िीमा अििाऱ्या नाटो िदस्य देशािंवि या
ििंघषाड ा थेट परििाम झाला आहे.
ितशया ी त ििं ा आति नाटो ी स्स्थिी :
• ितशयाच्या दाव्यानुिाि CFE मिून आिा कोििेही तहि िािले जाि नाही कािि तयामध्ये केवळ पाििंपारिक शस्त्रे
आति उपकििे वापिण्याि प्रतिबिंि किण्याि आला आहे. आिाच्या काळािील प्रगि शस्त्रे वापिण्यावि तयामध्ये
कोििेही बिंिन नाही.
• ितशयाने युक्रेनमिील घ्ामो्ी आति नाटोच्या तवस्िािा ा हवाला देऊन CFE किािा े पालन कििे तयािंच्या मूलभूि
िुिक्षा तहिििंबिंिािंच्या दृस्ष्टकोनािून अस्वीकायड बनले अिर्लया े िािंतगिले आहे.
• नाटोने लष्ट्किी जोखीम कमी कििे, गैििमज िोखिे आति िुितक्षििा िाखिे यािाठी आपली व नबद्धिा अिोिेस्खि
केली आहे. CFE किािा े तनलिंबन ितशया आति NATO दिम्यान ालू अिलेर्लया ििावाला अिोिेस्खि कििे.
तया ा जागतिक िुिक्षा आति प्रादेतशक स्स्थििेवि महत्त्वपूिड परििाम होिाि आहे.
****************
11. आय एन एि महेंद्रतगिी े जलावििि

• उपिाष्टरपिी जगदीप िनख् यािंच्या हस्िे 1 िप्टेंबि 2023 िोजी ‘महेंद्रतगिी’्‌ या माझगाव ्ॉक तशपतबर्ल्िडमध्ये
(एम्ीएल) बािंििी किण्याि आलेर्लया युद्धनौके े मुिंबईि जलावििि किण्याि आले.
आय एन एि महेंद्रतगिी:
• भाििीय नौदलाच्या प्रोजेक्ट 17 ए अिंिगडि 7वी, एम्ीएलक्ून बािंिण्याि आलेली ौथी स्टेर्लथ तवनातशका आहे.
• नौदलाच्या िाफ्याि आर्लयानिंिि 'महेंद्रतगिी' अिे नाव िािि कििािी ही 'तनलतगिी' श्रेिीिील िािवी युद्धनौका आहे.
• नौदलाला अतयािुतनक तफ्रगेट्ि ी आवश्यकिा अिर्लयाने अशा िाि युद्धनौका दोन कािखान्याि ियाि होि आहेि.
• ाि युद्धनौका माझगाव ्ॉक तशपतबर्ल्िड तलतमटे् व िीन युद्धनौका कोलकातयाच्या गा्डनरि तशपतबर्ल्िड
एस्टॅस्ब्लशमेंट तलतमटे्मध्ये (जीआिएिई) ियाि होि आहेि.
• यामध्ये माझगाव ्ॉकच्या युद्धनौका उभाििी ा वेग अतिक आहे, जीआिएिईने अलीक्े तयािंच्याक्ील अशा
तििऱ्या युद्धनौके े जलावििि केल.े तयानिंिि आिा माझगाव ्ॉक तयािंच्याक्ील ौर्थया व अखेिच्या युद्धनौके े
जलावििि किीि आहे.
गिज:
• नौदलाच्या िाफ्याि िध्या 'तशवातलक' श्रेिीिील िीन तफ्रगेट्ि आहेि.
• या युद्धनौका जवळपाि 20 वषे जुन्या अिर्लयाने तया तनम- 'स्टेर्लथ' क्षमिेच्या आहेि.
• तयामुळे नौदलाला अतयािुतनक, पूिडपिे 'स्टेर्लथ' व अतिक घािक अशा तफ्रगेट्ि ी गिज आहे.
• तयािाठी 'तनलतगिी' श्रेिीिील या युद्धनौकािं ी उभाििी होि आहे.
• या युद्धनौका 149.02 मीटि लािंब, 17.80 मीटि रूिंद व 6670 टन वजनाच्या आहेि.
• 'ब्रह्मोि' क्षेपिास्त्र हे या युद्धनौकािं े वैतशष्ट्य आहे.
िाफ्याि आठ क्षेपिास्त्रे:
• जलाविििानिंिि नौदलाच्या िाफ्याि दाखल होण्याआिी ही युद्धनौका 'ब्रह्मोि' क्षेपिास्त्राने िज्ज होिाि आहे.
• 400 तकमी लािंबीपयांि मािा करू शकिािी अशी आठ क्षेपिास्त्रे 'महेंद्रतगिी'वि अििील.
• उभ्या प्रकािाने मािा करून ही क्षेपिास्त्र आकाशािील व जतमनीविील, अशी दोन्ही लक्ष्य टीपू शकिील.
• याखेिीज िागिी पृिभागावि मािा करू शकिािी 32 'बिाक' क्षेपिास्त्रदेखील तयावि अििील.
• अन्य ि्ाि, अतयािुतनक ििंवाद प्रिाली, तवतवि प्रकािच्या िोफािंनी ही युद्धनौका िज्ज अिेल.
****************
12. इस्रायलक्ून लष्ट्कि-ए-िैयबा ही दहशिवादी ििंघटना म्हिून घोतषि
• 26/11/2023 िोजी मुिंबईविील दहशिवादी हर्लर्लयाला (26/11/2008) 15 वषड पूिड झाली. तयातनतमति इस्रायलने
पातकस्िानमिील दहशिवादी ििंघटना लष्ट्कि-ए-िैयबा (LeT) ला दहशिवादी ििंघटना म्हिून घोतषि केले.
दहशिवादातवरुद्धच्या जागतिक युद्धाला ालना देण्यािाठी इस्रायलने हे पाऊल उ ले.
• या वेळी भाििाने हमािला दहशिवादी ििंघटना म्हिून घोतषि किावे अशी इस्रायलने मागिी केली आहे.
• अमेरिका, इिंग्लिं्, युिोतपयन युतनयन, कॅन्ा, ऑस्टरेतलया, जपान यािंनी हमाि अगोदि दहशिवादी ििंघटना म्हिून
घोतषि केले आहे.
****************
13. ऑपिेशन अजय

• इस्रायल आति हमाि यािंच्याि िुरु अिलेर्लया युद्धाच्या पाश्वडभूमीवि इस्रायलमिर्लया तवतवि शहिािंमध्ये अ्कलेर्लया
भाििीयािंना िुितक्षिपिे भाििाि आिण्यािाठी केंद्र ििकािने 11 ऑक्टोबि 2023 िोजी ‘ऑपिेशन अजय’्‌िुरू केले
आहे. याअिंिगडि इस्रायलमिील जवळपाि 18 हजाि भाििीयािं ी िुटका केली जाईल.
इस्रायलमिील भाििीय:
• िेल अवीवमिील भाििीय दूिावािाने तदलेर्लया मातहिीनुिाि, इस्रायलमध्ये भाििीय विंशा े अिंदाजे 85 ह ाि ज्यू
नागिीक आहेि.
• जवळपाि 50 िे 60 च्या दशकाि या लोकािं े भाििािून इस्रायलमध्ये स्थलािंिि झाले.
• यापैकी बहुििंख्य नागिीक हे महािाष्टरािील (बेने इस्रायली), केिळ (को ीनी ज्यू) आति कोलकािा (बगदादी ज्यू)
मिील आहेि.
• अतलक्च्या काही वषाांि, तमझोिाम आति मतिपूि (Bnei Menache) मिील काही भाििीय ज्यू लोकही
इस्रायलमध्ये स्थलािंिरिि झाले आहेि.
• याबिोबि इस्रायलमध्ये िुमािे 18 हजाि भाििीय नागरिक आहेि. यामध्ये तहिे व्यापािी, आयटी कमड ािी आति
तवद्याथी आहेि.
युद्धभूमी:
• गाझा पट्टी हा भाग इस्रायल, इतजप्त आति भूमध्य िमुद्रािील 40 तकलोमीटि लािंबी ा त िं ोळा प्रदेश आहे.
• येथे अतयिंि दाटीवाटीने िाहिािी िुमािे 23 लाखािं ी वस्िी आहे.
• 2007 पािून 'हमाि' ा या भागावि िाबा आहे.
• उतििेक्े लेबनॉन िीमेवि गोलान टेकड्यािंच्या परिििाि 'हेिबोला'शी कमकी, िि वेस्ट बँक या भागावरून
पॅलेस्टाईन-इस्रायलमध्ये युद्ध िुरू आहे.
• िेथील इस्रायलच्या तवकािकामािंना 'हमाि' या ििंघटने ा तविोि आहे.
****************
14. ऑपिेशन िजग
• 'ऑपिेशन िजग', ही तकनािपट्टी िुिक्षा ि नेिील िवड भागिािकािं ा िमावेश अिलेली कवायि, भाििीय िटिक्षक
दलाने 18 िप्टेंबि 2023 िोजी पस्श् म तकनािपट्टीवि िाबवली.
• िाध्य: या कवायिीमुळे तकनािपट्टी िुिक्षा यिंत्रिे े पुनप्रडमािीकिि कििे आति िमुद्रािील मस्च्छमािािंमध्ये जागरूकिा
तनमाडि कििे िुलभ बनले.
• कवायिी दिम्यान, िमुद्रािील िवड मािेमािी नौका, मालवाहू प्ाव आति िागिी नावािंच्या कागदपत्रािं ी आति क्रू
पाि ी व्यापक िपाििी आति प्िाळिी किण्याि आली.
• या कवायिीमध्ये िीमाशुर्लक, िागिी पोलीि, बिंदिे आति भाििीय नौदलाच्या एकूि 118 जहाजािंनी भाग घेिला.
• तदविभि ालिाऱ्या या कवायिी े प्रतयेक मतहन्याि आयोजन केले जािे आति यािून तमळालेली मातहिी
तकनािपट्टीच्या िुिक्षा ि नेि िुिाििा किण्यािाठी मागडदशडक मानली जािे.
• िुिक्षा यिंत्रिािंना बायोमेतटरक का्ड िी्िही देण्याि आले आहेि.

• तकनािी िुिक्षा ि ना मजबूि किण्यािाठी मस्च्छमािािंिाठी बायोमेतटरक का्ड जािी कििे, प्रतयेक िाज्यानुिाि मािेमािी
नौकािं े ठिातवक कलि कोत्िंग, मािे लँत्िंग केंद्रािं े व्यवस्थापन ििे प्रवेश/ तनगडमन ेक पॉईंट्िवि प्रवेश तनयिंत्रि,
कोस्टल मॅतपिंग, िुिक्षा ििंस्थािंिाठी तवतशष्ट िागिी बँ् तफ्रक्वेंिी तनयुक्त कििे, भाििीय िटिक्षक दलाक्ून िागिी
पोतलि कमड ाऱ्यािंना प्रतशक्षि देिे यािािख्या अनेक उपाययोजनािं ा िमावेश किण्याि आला आहे.
• या कवायिीमुळे तकनािपट्टीच्या िुिक्षेिील तवतवि तकनािी िुिक्षा उपायािंच्या अिंमलबजाविी ी प्िाळिी कििा येिे.
****************
15. आतदतय-एल 1 तमशन े प्रक्षेपि
• इस्रोने 2 िप्टेंबि 2023 िोजी, 11 वाजून 50 तमतनटािंनी श्रीहिीकोटा येथून 'आतदतय एल 1' या िूयाड ा अभ्याि
किण्यािाठीच्या पतहर्लया अिंििाळ आिारिि भाििीय मोतहमे े यशस्वी प्रक्षेपि केल.े
• पीएिएलव्ही-िी 57 (PSLV-C57) प्रक्षेपका ा वापि करून हे प्रक्षेपि किण्याि आले.
• इस्रोच्या इतिहािाि पतहर्लयािंदा अिंििाळयानाला तयाच्या लिंबविुडळाकाि कक्षेि अ ूकपिे पाठतवण्यािाठी
पीएिएलव्ही ा ौथा टप्पा दोनदा प्रज्वतलि किण्याि आला.
• िूयड-पृर्थवी लाग्रािंज तबिंदू 1(L1) क्े जािाना, आतदतय एल 1 अवकाशयान 30 िप्टेंबि 2023 िोजी पृर्थवीच्या
प्रभावाच्या क्षेत्रािून बाहेि प्ले.
आतदतय-एल 1 तमशन तवषयीेः
• 15 लाख तकलोमीटि अिंििावरून िूयाड ा अभ्याि कििािी अिंििाळ आिारिि वेिशाळा अििािी ही पतहली भाििीय
िौि मोहीम आहे. या यानाि एल-1 पॉईंटपयांि पोहो ण्यािाठी अिंदाजे 127 तदवि लागिील.
• 2015 मिील अॅस्टरोिॅट (AstroSat) निंिि ी आतदतय-एल 1 ही इस्रो ी खगोलशास्त्र वेिशाळा प्रक्षेतपि कििािी
स्द्विीय मोहीम आहे.
• िूयड-पृर्थवी प्रिालीच्या लाग्रािंज तबिंदू 1 (Lagrange point 1) भोविी हॅलो ऑतबडटमध्ये आतदतय-एल 1 हे
अिंििाळयान स्थापन किण्या ी योजना आहे.
उस्द्ष्टेः
• िूयाड ा कोिोना, फोटोस्स्फयि, क्रोमोस्स्फयि आति िोलाि तविं् यातवषयी मौर्लयवान अिंिदृडष्टी प्रदान कििे
• िूयाड ा तकििोतिगड, उष्ट्ििािं, कि प्रवाह आति ुिंबकीय क्षेत्र ििे िे पृर्थवीवि किा प्रभाव टाकिाि यािह िूयाडच्या
विडना ी िखोल मातहिी तमळविे हे आतदतय-L1 े प्राथतमक उस्द्ष्ट आहे.
7 पेलोड्िेः
रिमोट िेस्न्ििंग पेलोड्िेः
1. स्व्हतजबल एतमशन लाइन कोिोनाग्राफ (VLEC)
2. िोलि अर्लटराव्हायोलेट इमेतजिंग टेतलस्कोप (SUET)
3. िोलि लो एनजी एक्ि-िे स्पेक्टरोमीटि (SOLEXS)
4. हाय एनजी एल 1 ऑबीतटिंग एक्ि-िे स्पेक्टरोमीटि (HEL10S)
इन तिटू पेलोड्िेः
5. आतदतय िोलि तविं् पातटडकल एक्िपेरिमेंट (ASPEX)
6. प्लाझ्मा अॅनालायझि पॅकेज फॉि आतदतय (PAPA)
7. अ्व्हान्स्् टराय स्क्िअल हाय रिझोर्लयूशन त्तजटल मॅग्नेटोमीटिड

16. 'आतदतय एल-1' हे 'एल-1 तबिंद'ू जवळ पोहो ले

• िूयाड ा अभ्याि किण्याच्या उद्ेशाने भाििीय अिंििाळ ििंशोिन ििंस्थेने (इस्रो) श्रीहिीकोटािील ितिश िवन स्पेि िेंटि
येथून 2 िप्टेंबि 2023 िोजी PSLV-C57 िॉकेटद्वािे अिंििाळाि प्रक्षेतपि केलेले 'आतदतय एल-1' हे यान 6
जानेवािी 2024 िोजी तयाच्या तनयोतजि स्थळी म्हिजे 'लाग्रािंज-1' अथाडि 'एल-1 तबिंदू' (Lagrangian point
(L1)) जवळ पोहो ले.
• L1 तबिंदूभोविी प्रभामिं्ल कक्षेि (halo orbit) उपग्रह स्थापन केर्लयाने ग्रहि अिू तकिंवा निो, िूयाड े ििि तनिीक्षि
कििे शक्य होिे. L1 तबिंदू हा पृर्थवीपािून िुमािे 1.5 दशलक्ष तकमी अिंििावि आहे आति L1 े पृर्थवीपािून े अिंिि
पृर्थवी-िूयड अिंििाच्या अिंदाजे 1% आहे.
• लाग्रािंज तबिंदू हे अिंििाळािील अशी स्थाने आहेि जेथे दोन मोठ्या वस्िुमानािं े गुरुतवाकषडि बल एका लहान वस्िूला
जागेवि िाहण्यािाठी अतभकेंद्री बल (Centripetal Force) ििंिुतलि होिे.
• अिंििाळयान इिंिना ा वापि कमी किण्यािाठी आति अिंििाळ यानाला तयािं े स्थान कायडक्षमिेने तटकवून ठेवण्यािाठी
लाग्रािंज तबिंदूिं ा फायदा घेण्याि येिो.
• फोटोस्स्फयि (िूयाड ा दृश्य पृिभाग), क्रोमोस्स्फयि (फोटोस्स्फयि आति कोिोना यािंच्यािील दुििा स्िि) आति कोिोना
(िूयाडच्या िवाडि बाहेिील स्िि) यािं े तनिीक्षि किण्यािाठी आतदतय-एल 1 वि िाि पेलोड्ि आहेि.
• या पेलोड्ि ा उद्ेश कोिोनल हीतटिंग, कोिोनल माि इजेक्शन, स्पेि वेदि ्ायनॅतमक्ि आति पातटडकल आति फीर्ल्
प्रोपगेषि यावि महत्त्वपूिड मातहिी प्रदान कििे आहे.
****************
17. ािंद्रयान ३ तवषयी
• १४ जुलै २०२३ िोजी दुपािी २:३५ वाजिा आिंध्रप्रदेशमिील श्रीहिीकोटा येथील ििीश िवन स्पेि िेंटिमिून Launch
Vehicle Mark III (LVM3) या प्रक्षेपकाद्वािे ािंद्रयान ३ े यशस्वी प्रक्षेपि किण्याि आले. २३ ऑगस्ट २०२३
िोजी ािंद्रयान िंद्रावि उिििे अपेतक्षि आहे.
• २०१९ मध्ये ािंद्रयान-२ ा मागील प्रयतन अयशस्वी झार्लयानिंिि िंद्राच्या पृिभागावि िॉफ्ट लँत्िंग किण्या ा
भाििा ा हा दुििा प्रयतन आहे.
• आिापयांि, केवळ अमेरिका, ितशया आति ीन या िीन देशािंनी िंद्रावि यशस्वीपिे िॉफ्ट-लँत्िंग केल आहे.
• आिंिि-ग्रहीय मोतहमािंिाठी आवश्यक नवीन ििंत्रज्ञान तवकतिि कििे आति तयािं े प्रदशडन कििे हे ािंद्रयान ३ मोतहमे े
• ािंद्रयान ३ े घटकेः तवक्रम लँ्ि, प्रग्यान िोव्य आति प्रोपर्लशन मोड्यूल (Propulsion module: PM2)
• इस्रो े अध्यक्षेः एि. िोमनाथ, प्रकर्लप ििं ालकेः पी वीिमुथुवेल
• वस्िुमानेः ३९०० Kg.
• लँत्िंग स्थळेः दतक्षि िृवाजवळ 69.367621 S, 32.348126 E
• भाििाच्या ािंद्रयान 3 मोतहमेिील ‘तवक्रम’्‌लँ्ि 13 ऑगस्ट 2023 िोजी ििंध्याकाळी 6 वाजून 4 तमतनटािंनी िंद्राच्या
दतक्षि ध्रुवावि यशस्वीपिे उििले.
• िंद्रावि यशस्वी िॉफ्ट लँत्िंग कििािा भािि हा जगािील ौथा देश ठिला. भाििाआिी ही कामतगिी अमेरिका, ितशया
आति ीनने केली होिी. िंद्राच्या दतक्षि ध्रुवावि अिंििाळ यान उििविािा भािि हा जगािील पतहला देश ठिला आहे.

18. भाििीय लष्ट्किाने तिया ीन ग्लते शयिवि पतहला मोबाईल टॉवि बिवला
• जगािील िवाडि उिं युद्धभूमी म्हिून ओळखर्लया जािाऱ्या तिया ीन ग्लेतशयिमध्ये मोबाईल टॉवि बिवर्लयाने एक
मोठा तवकाि झाला आहे.
• भाििीय िैन्याच्या फायि अँ् फ्युिी कॉप्िडने, भािि ििं ाि तनगम तलतमटे् (BSNL) च्या िहकायाडने, 15,500
फुटािंपेक्षा जास्ि उिं ीवि िैनाि अिलेर्लया िैतनकािंना मोबाइल ििंप्रेषि िुिारिि करून हे उल्लेखनीय यश ििंपादन केले.
• बीएिएनएलच्या भागीदािीि “तिया ीन वॉरियिड”्‌ ने तिया ीन ग्लेतशयि प्रदेशाि फॉिव्ड पोस्टवि पतहले-वतहले
BSNL बेि टरान्िीव्हि स्टेशन (BTS) उभािले. ही िोििातमक स्थापना पृर्थवीविील िवाडि कठीि भूभागािंपक ै ी
एकामध्ये िैनाि अिलेर्लया िैतनकािंिाठी ििंवादािील अिंिि भरून काढण्या े महत्त्वा े कायड किेल. या िोक्याच्या
परिस्स्थिीि देशा े िक्षि कििाऱ्या शूि िैतनकािं े कर्लयाि कििे हा यामाग ा उद्ेश आहे.
****************
19. नीिाक्षी - जलिुरुगिं शोिण्यािाठी े पाण्याखालील वाहन
• जलिुरुिंग शोिण्यािाठी त्झाइन केलेले 'नीिाक्षी' (Neerakshi) या स्वायति पाण्याखालील वाहनािं े
(Autonomous Underwater Vehicle: AUV) अनाविि ऑगस्ट 2023 मध्ये किण्याि आले.
• नीिाक्षी हे देशािील पतहले AUV अिून व्याविातयक प्रक्षेपि किण्यापूवी भाििीय नौदल, िटिक्षक दल आति
लष्ट्किाक्ून तयाच्या ा ण्या होिे अपेतक्षि आहे.
• कोलकािास्स्थि 'गा्डन िी तशपतबर्ल्िड अँ् इिंतजतनयिड (GRSE) तलतमटे्' ही गोदी आति AEPL या MSME
ििंस्थेने ििंयुक्तपिे नीिाक्षी तवकतिि केले आहे.
• 2.15 मीटि लािंब नीिाक्षी जवळपाि पाण्याखाली िलग 4 िाि आति 300 मीटि खोलीपयांि कायड किण्याि िक्षम
आहे.
****************
20. आयएनएि इिंफाळ नौदलाक्े िुपदू ड
• मुिंबईिील माझगाव ्ॉक तशपतबर्ल्िड तलतमटे् (MDL) ने आयएनएि इम्फाळ (INS Imphal) ही स्टीर्लथ गाई्े्
क्षेपिास्त्र तवनातशका वेळापत्रकाच्या ाि मतहने आिी 20 ऑक्टोबि 2023 िोजी भाििीय नौदलाक्े िुपूदड केली.
• आयएनएि इम्फाळ ही पतहली नौदल युद्धनौका आहे ज्यामध्ये मतहला अतिकािी आति खलाशािंच्या तनवािा ी
व्यवस्था किण्याि आली आहे.
• 'मेक इन इिंत्या' उपक्रमािंिगडि माझगाव ्ॉक तशपतबर्ल्िड तलतमटे्द्वािे ियाि किण्याि आलेर्लया ाि प्रोजेक्ट 15B
तवनाशकािंच्या मातलकेिील आयएनएि इम्फाळ हे तिििे जहाज आहे.
• प्रोजेक्ट 15B अिंिगडि पतहले जहाज, आयएनएि तवशाखापट्टिम, 21 नोव्हेंबि 2021 िोजी नौदलाि दाखल झाले,
िि दुििे जहाज आयएनएि मुिमुगाव 18 त्िेंबि 2022 िोजी दाखल झाले. ौथे जहाज आयएनएि िुिि े 17 मे
2023 िोजी अनाविि किण्याि आले होिे.
****************

21. युस्ि् तमशन

• ्ाकक मॅटि आति ्ाकक एनजी ा अभ्याि किण्यािाठी युिोतपयन स्पेि एजन्िी (ESA) द्वािे जुलै 2023 मध्ये प्रक्षेतपि
किण्याि आलेर्लया केलेर्लया युस्ि् तमशनने (Euclid mission) िुरुवािीच्या पा तवज्ञान प्रतिमा नोव्हेंबि 2023
मध्ये पाठवर्लया.
• ESA े युस्ि् तमशन ही ्ाकक तवश्वा ी ि ना आति उतक्रािंिी शोिण्यािाठी त्झाइन केलेली अिंििाळ दुबीि आहे.
• हे तमशन ब्रह्मािं्ा ा तवस्िाि किा झाला आति तया ी ि ना कशी झाली यािं ा शोि घेईल. ििे िे गुरुतवाकषडिा ी
भूतमका आति ्ाकक मॅटि आति ्ाकक एनजी े स्वरूप याबद्ल अतिक मातहिी देईल.
• हे तमशन स्पेिएक्ि किंपनीच्या फार्लकन-9 प्रक्षेपकाद्वािे प्रक्षेतपि किण्याि आले होिे आति या तमशन अिंिगडि ी दुबीि
िूयड-पृर्थवी लॅप्रेंज पॉइिंट 2 वि स्स्थि आहे.
• ्ाकक मॅटि म्हिजे काय ?: ्ाकक मॅटि हा पदाथड किीही िाप्ला निला ििी, ििंपूिड तवश्वाि तया े अस्स्ितव (तवश्वाच्या
95% पेक्षा जास्ि) अिर्लया े मानले जािे. तयाच्या अस्स्ितवातवना अनेक तनिीक्षि किण्यायोग्य खगोलीय घटना शक्य
होिाि नाहीि. ्ाकक मॅटिला गुरुतवाकषडि आकषडि अिर्लयामुळे तयाला 'पदाथड' मानले जािे आति िे '्ाकक' आहे
कािि िे प्रकाशाशी (तकिंवा इलेक्टरोमॅग्नेतटक स्पेक्टरम ा कोििाही भाग) ििंवाद िािि नाही. तया ी गुरुतवाकषडि शक्ती
ही आपर्लया आकाशगिंगेिील िाऱ्यािंना तवस्कळीि होण्यापािून िोखिे.
• ्ाकक एनजीेः ही ऊजे ा एक कार्लपतनक प्रकाि आहे जी ििंपूिड जागेि प्रवेश कििे आति तवश्वा ा वेगवान तवस्िाि
ालविे.
****************
22. ीन व पातकस्िानिोबिच्या िीमािंवि एि-400 टरायम्फ हवाई ििंिक्षि क्षेपिास्त्र स्क्वॉ्रन िैनाि
• ीन आति पातकस्िानच्या िीमेवि भाििीय हवाई दलाने आपर्लया िीन एि-400 टरायम्फ हवाई ििंिक्षि क्षेपिास्त्र
स्क्वॉ्रन आिी कायाडस्न्वि केर्लयामुळ,े उवडरिि दोन स्क्वॉ्रनच्या अिंतिम तवििि वेळापत्रकावि ाड किण्यािाठी
भाििीय आति ितशयन अतिकािी लवकि भेटिाि आहेि.
• एि-400 टरायम्फ क्षेपिास्त्रािंच्या पा स्क्वॉ्रनिाठी भाििाने 2018-19 मध्ये ितशयािोबि 35,000 कोटी रुपयािंहून
अतिक ा किाि केला होिा, तयापैकी िीन स्क्वॉ्रन आिी भाििाि आले आहेि, पििंिु ितशया-युक्रेन ििंघषाडमुळे
उवडरिि दोन स्क्वॉ्रनच्या तविििाि अ्थळा आला होिा.
एि-400 टरायम्फ (S-400 Triumf):
• ही ितशयाने तवकतिि केलेली मोबाइल, पृिभागावरून हवेि मािा कििािे क्षेपिास्त्र (SAM) प्रिाली आहे.
• ही प्रिाली तवमाने, ्रोन, क्रूझ क्षेपिास्त्रे आति बॅतलस्स्टक क्षेपिास्त्रे यािंिािख्या तवतवि हवाई लक्ष्यािंना िोखून नष्ट
किण्याि िक्षम आहे.
• एि-400 ही प्रिाली 400 तकमी पयांिच्या टप्प्यािील, 30 तकमी पयांि उिं ीविील आति ाि वेगवेगळ्या प्रकािच्या
क्षेपिास्त्रािंिह एका वेळी 36 लक्ष्यािंपयांि लक्ष्य करू शकिे.
• ही जगािील िवाडि िोकादायक ऑपिेशनली िैनाि आिुतनक लािंब-श्रेिी ी पृिभागावरून हवेि मािा कििािी
क्षेपिास्त्र प्रिाली (modern long-range ŞAM) आहे, जी यूएि-तवकतिि 'टतमडनल हाय अस्र्लटयू् एरिया
त्फेन्ि तिस्टम' (THAAD) पेक्षा आिुतनक मानली जािे.
****************

23. ग्रुप कॅप्टन शातलजा िामीेः भाििीय हवाई दलाच्या पिे् े नेितृ व कििाऱ्या पतहर्लया मतहला अतिकािी
• भाििीय हवाई दलाच्या 91 व्या विाडपनतदनातनतमति 8 ऑक्टोबि 2023 िोजी प्रयागिाजमिील बामिौली येथे आयोतजि
पिे् े नेिृतव पतहर्लयािंदा एका मतहलेने म्हिजे ग्रुप कॅप्टन शातलजा िामी यािंनी केल.े
• हेतलकॉप्टि पायलट अिलेर्लया िामी मा डमध्ये हवाई दलाच्या लढाऊ िुक्ी ी िुिा िािंभाळिाऱ्या पतहर्लया मतहला
(first woman to take command of a frontline IAF combat unit) ठिर्लया होतया. िध्या तया पस्श् म
भागािील क्षेपिास्त्र स्क्वा्रनच्या प्रमुख आहेि.
• 2003 मध्ये हवाई दलाि दाखल झालेर्लया िामी या फ्लाइिंग इन्स्टरक्टि आहेि. तयािंनी 2,800 िािािंहून अतिक उड्डाि
• स्त्री-पुरुष िमानिेला प्रोतिाहन देण्याच्या अनुषिंगाने भाििीय हवाई दल आति नौदलाने मतहला अतिकाऱ्यािंना अनुक्रमे
गरु् कमािं्ो फोिड आति मिीन कमािं्ो फोिडच्या तवशेष दलािंच्या िुकड्यािंमध्ये िामील होण्या ी पिवानगी तदली आहे.
****************
24. लेफ्टनिंट कमािं्ि प्रेििा देवस्थळी भाििीय नौदलाच्या युद्धनौके े नेितृ व कििाऱ्या पतहर्लया मतहला
अतिकािी
• आयएनएि तत्रिंकट (INS Trinkat) या भाििीय युद्धनौकेच्या नेिृतवपदी प्रेििा देवस्थळी या मतहला अतिकाऱ्या ी
• प्रेििा देवस्थळी या भाििीय नौदलाच्या युद्धनौके े नेिृतव कििाऱ्या पतहर्लया मतहला अतिकािी (first woman to
command an Indian Naval Warship) ठिर्लया आहेि.
• तया िध्या युद्धनौका आयएनएि ेन्नईवि फस्टड लेफ्टनिंट म्हिून कायडिि आहेि.
• तया मूळच्या मुिंबईच्या ितहवािी आहेि. तयािं े शालेय तशक्षि कॉन्व्हेंट ऑफ जीझि अँ् मेिीमध्ये झाले आहे. प्रेििा
यािंनी िेंट झेतवयिड महातवद्यालयािून मानिशास्त्राि पदव्युतिि पदवी प्राप्त केली आहे. 2009 मध्ये तया भाििीय
नौदलाि िामील झार्लया.
****************
25. महािाष्टरािील िाजकोट तकर्लर्लयावि छत्रपिी तशवाजी महािाजािंच्या पुिळ्या े अनाविि
• 4 त्िेंबि 2023 िोजी, पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंच्या हस्िे महािाष्टरािील तििंिुदुगड तजर्लयािील िाजकोट तकर्लर्लयावि
छत्रपिी तशवाजी महािाजािंच्या पुिळ्या े अनाविि किण्याि आले.
• छत्रपिी तशवाजी महािाज हे तकनािी आति िागिी तकल्ले बािंिण्याि तयािंच्या िामरिक पिाक्रमािाठी प्रतिद्ध होिे.
• भाििीय नौदलािील पदािंच्या नामािंििा ी घोषिाेः पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी भाििीय नौदलािील िैंक्ि / पदािं े नामािंिि
किण्या ा भािि ििकाि ा तनिडय घोतषि केला. या पदनामािंविील विाहिवादा ा प्रभाव दूि करून एक वेगळी भाििीय
िािंस्कृतिक ओळख तनमाडि कििे हा तयामागील उद्ेश आहे.
****************

26. 'प्रलय' बॅलेस्स्टक क्षेपिास्त्रा ी यशस्वी ा िी

• नोव्हेंबि 2023 मध्ये ्ीआि्ीओने ओत्शामिील अब्दुल कलाम बेटावरून 'प्रलय' बॅलेस्स्टक क्षेपिास्त्रा ी यशस्वी
ा िी केली...
• प्रलय हे 'जतमनीवरून जतमनीवि मािा कििािे अिड-बॅलेस्स्टक क्षेपिास्त्र' (Surface to surface quasi-ballistic
missile) आहे.
• प्रलय हे इिंटििेप्टि क्षेपिास्त्रािंना कवा देिे ििे हवेि काही अिंिि कापर्लयानिंिि आपला मागड बदलण्यािही िक्षम
आहे.
• या क्षेपिास्त्रा ी मािक क्षमिा 350 िे 500 तकमी आहे. प्रलय हे पृर्थवी त्फेन्ि व्हेइकलवि आिारिि घन इिंिनावि
ालिािे क्षेपिास्त्र आहे.
****************
27. वायु शक्ती ििाव 2024
• भाििीय हवाई दल 17 फेब्रुवािी 2024 िोजी जैिलमेि जवळ पोखिि येथे 'एअि टू ग्राउिं् िेंज' येथे वायु शक्ती 2024
हा ििाव कििाि आहे.
• वायु शक्ती ििाव भाििीय वायुिेनेच्या पिाक्रमा े प्रदशडन किेल. या ििावाि IAF ी अ ूकिा, लािंब पर्लर्लया ी शस्त्रे
तवििि आति तवतवि हवाई िळािंवरून प्रभावी ऑपिेशन्ि, वाहिूक, हेतलकॉप्टि फ्लीट्ि, गरु् आति भाििीय िैन्य
घटकािंिह तवशेष मोतहमािं े प्रदशडन केले जाईल.
• यावषी या ििावाि िेजि, प्र िं्, ध्रुव, िाफेल, तमिाज-2000, िुखोई-30 MKI, जॅग्वाि, हॉक, C-130J, त नूक,
अपा े आति Mi-17 या तवमानािंिह 121 तवमाने िहभागी होिील.
****************
28. िहयोग कैतजन- 2024
• भािि आति जपान या दोन्ही देशािंच्या िटिक्षक दलािंमध्ये 8 िे 12 जानेवािी 2024 दिम्यान ेन्नईच्या तकनाऱ्याजवळ
'िहयोग कैतजन' हा वातषडक ििंयुक्त युद्ध ििाव पाि प्ला.
• आवृतिी: 20 वी, िुरुवाि: 2006
• हा ििाव भािि आति जपान यािंनी 2006 मध्ये स्वाक्षिी केलेर्लया िहकायड किािा ा (MOC) एक भाग आहे.
• उद्ेश: ा ेतगिी आति प्रदूषिाच्या िमस्यािंवि योग्य उपाययोजना कििे.
• या ििंयुक्त ििावाि आिंििकायडक्षमिा वाढवण्यावि आति िागिी कायद्या ी अिंमलबजाविी, शोि आति ब ाव कायड
आति िमुद्रािील प्रदूषि प्रतििादािील िवोतिम पद्धिी िामातयक किण्यावि भि तदला गेला.
• या ििंयुक्त ििावा ी 19 वी आवृतिी ेन्नई तकनािपट्टीवि जानेवािी 2020 मध्ये आयोतजि किण्याि आली होिी.
िहभागी युतनट्ि:
• भाििीय िटिक्षक दल: शौनक, शौयड, िुजय, िािी अबक्का, ॲनी बेझिंट, C-440, िागि अन्वेतशका, मतस्य दृष्टी या
नौका आति ेिक हेतलकॉप्टि.
• जपान िटिक्षक दल: याहतिमा जहाज
****************

29. भािि, फ्रान्ि आति यूएई यािंच्याि तत्रपक्षीय वायुिने ा ििाव : Ex Desert Knight
• 23 जानेवािी 2024 िोजी भाििीय हवाई दल, फ्रें हवाई दल आति ििंयुक्त अिब अतमिािी े (United Arab
Emirates - UAE) हवाई दल यािंच्याि Ex Desert Knight हा ििाव आयोतजि किण्याि आला. या ििंयक्तु
ििावा े आयोजन यूएई मिील अल िफ्रा हवाई िळावि किण्याि आले होिे.
• िीनही हवाई दलािंमिील िमकालीन िुिक्षा आव्हानािं ा िामना किण्यािाठी पिस्पि िमन्वय तनमाडि कििे आति
कायडक्षमिा वाढविे हा या ा प्रमुख उद्ेश होिा.
• ििावादिम्यानच्या पिस्पिििंवादामुळे िहभागींमध्ये ज्ञान, अनुभव आति िवोतिम पद्धिीं ी देवािघेवाि िुलभ झाली.
िहभाग :
• फ्रें हवाई दल : िाफेल लढाऊ तवमान, मर्लटी िोल टँकि
• UAE हवाई दल: F-16
• भाििीय हवाई दल : Su-30 MKI (Sukhoi), MiG-29, Jaguar, Airborne Warning and Control
System (AWACS), C-130-J वाहिूक तवमान, एअि टू एअि रिफ्यूलि.
• या ििावाने िीनही िाष्टरािंमिील लढाऊ तवमाने, अनेक फ्रिंटलाइन हवाई मालमतिा तवमाने आति हवाई दलािं ी िपोटड
युतनट्ि एकत्र आिली गेली.
****************
30. 'अयुर्थथया ििाव' (Ex-Ayutthaya): भािि आति थायलिं्मिील पतहला नौदल ििाव
• भाििीय नौदल आति िॉयल थाई नेव्ही यािंच्यामध्ये 20 िे 23 त्िेंबि 2023 दिम्यान 'अयुर्थथया' (Ex. Ayutthaya)
नावा ा पतहला स्द्वपक्षीय ििाव पाि प्ला.
• भाििािील अयोध्या आति थायलिं्मिील अयुर्थथया या दोन्ही शहिािंमध्ये िमृद्ध िािंस्कृतिक ििंबिंि आहेि आति अनेक
शिकािंपूवी ी ऐतिहातिक िामातयक कथा आहे.
• हे िागिी िहकायड भाििािील 'अयोध्या' आति थायलिं्मिील 'अयुथया' या प्रा ीन शहिािंना जो्ि अिर्लयाने तयाला
खूप महत्त्व आहे. अयुर्थथया' े भाषािंिि 'अजेय एक' अिे केले जािे.
• आयएनएि कुलीश आति IN LCU 56 या आवृतिींि िहभागी झाले होिे, िि थाई मॅजेस्टीज तशप (HTMS)
प्र ुआप स्खिी खानने िॉयल थाई नेव्ही े प्रतितनतितव केल.े
• इिं्ो-थाई CORPAT: भािि-थायलिं् िमस्न्वि गस्ि अििाऱ्या इिं्ो-थाई CORPAT ी 36 वी आवृतिी देखील
'अयुर्थथया' या पतहर्लया स्द्वपक्षीय ििावािह आयोतजि किण्याि आली.
• मैत्रीेः हा भािि आति थायलिं् यािंच्यािील द्वीपक्षीय लष्ट्किी ििाव आहे.
• SITMEX: हा भािि, तििंगापूि आति थायलिं् यािंच्यािील तत्रपक्षीय िागिी ििाव आहे.
****************

31. भाििीय िशस्त्र दल ऑस्टरते लयाि 'AUSTRAHIND-23' ििावाि िहभागी

• भाििीय िशस्त्र िेनेने ऑस्टरेतलयन िैन्यािोबिच्या दुिऱ्या ििंयुक्त लष्ट्किी ििावाि (AUSTRAHIND-23) भाग
घेिला आहे. हा ििाव 22 नोव्हेंबि िे 6 त्िेंबि 2023 या कालाविीि ऑस्टरेतलयािील पथड येथे आयोतजि किण्याि
• 'AUSTRAHIND' हा एक वातषडक ििाव आहे. िो भािि आति ऑस्टरेतलयामध्ये आयोतजि केला जािो.
• पतहला AUSTRAHIND ििाव 2022 मध्ये िाजस्थान येथील महाजन फीर्ल् फायरििंग िेंजेि (MFFR) मध्ये
आयोतजि किण्याि आला होिा.
िहभागीेः
• भाििीय िुक्ीमध्ये भाििीय लष्ट्किाच्या गोिखा िायफर्लि िेतजमेंटच्या बटातलयनमिील 60 कमड ािी, भाििीय
नौदलािील (IN) एक अतिकािी आति भाििीय हवाई दलामिील 20 जवानािं ा िमावेश आहे.
• ऑस्टरेतलयन िुक्ीमध्ये ऑस्टरेतलयन िैन्याच्या 13 व्या तब्रगे्मिील 60 कमड ािी, िॉयल ऑस्टरेतलयन नेव्ही आति
िॉयल ऑस्टरेतलयन एअि फोिड े प्रतयेकी 20 कमड ािी िमातवष्ट आहेि.
महत्त्वा े मुद्ेेः
• दोन्ही देशािंमिील भागीदािी मजबूि कििे आति दोन्ही बाजूिंच्या िैन्यामिील िवोतिम बाबीं ा तवकाि कििे हा या ा
प्रमुख उद्ेश आहे.
• ििंयुक्त िाष्टरािंच्या (UN) शािंििा अतभयानािंविील अध्याय VII अिंिगडि शहिी आति अिड-शहिी भूभागाि तवतवि
प्रकाि े ऑपिेशन्ि किण्यािाठी हा ििाव अिंिगडि िहकायाडला प्रोतिाहन देिो.
• यामध्ये भाििीय आति ऑस्टरेतलयन दोन्ही िैन्य एकत्र खालील प्रतशक्षि घेिाि,
1.स्नायपि गोळीबाि
2.अपघाि व्यवस्थापन
3.तवतविप्रकाि ी ििंप्रेषि उपकििे ालविे.
अतिरिक्त मातहिी:
• 20 नोव्हेंबि 2023 िोजी तदल्ली, भािि येथे झालेर्लया दुिऱ्या भािि-ऑस्टरेतलया 2+2 (पििाष्टर आति ििंिक्षि
मिंत्रीस्ििीय) ििंवादादिम्यान ऑस्टरेतलयाने भाििाला 2025 मध्ये िवाडि मोठ्या बहुिाष्टरीय स्द्ववातषडक ििाव 'िातलझमन
िबिे' मध्ये िहभागी होण्यािाठी आमिंतत्रि केले आहे िि ऑस्टरेतलया 2024 मध्ये भाििा ा बहुपक्षीय हवाई लढाऊ
ििाव 'िििंग शक्ती' मध्ये िहभागी होिाि आहे.
****************
32. वज्र प्रहाि 2023 : उमिोई, मेघालय येथे 14 वा भािि-अमेरिका ििंयक्त
ु ििाव
• वज्र प्रहाि 2023 हा भािि - अमेरिका यािंच्याि केला जािािा ििंयुक्त तवशेष िैन्य ििाव आहे. ही तया ी 14 वी
आवृतिी अिून िी मेघालय िाज्याच्या ईशान्येक्ील िी भोई तजर्लयाि अिलेर्लया उमिोई कॅन्टोन्मेंटमिील िुरू झाली
आहे.
• 2023 ी ही आवृतिी म्हिजे 21 नोव्हेंबि 2023 िे 11 त्िेंबि 2023 या कालाविीिील 21 तदविािं ा (3-
आठवड्या ा) प्रतशक्षि कायडक्रम आहे.
• भाििीय लष्ट्किाच्या (IA) िुक्ी े नेिृतव पूवड कमािं्मिील तवशेष दला े जवान किि आहेि. अमेरिकेच्या तवशेष
िैन्यदलािील पतहर्लया स्पेशल फोिेि ग्रुप (SFG) मिील कमड ािी अमेरिकन िैन्यदला े प्रतितनतितव किि आहेि.

वज्रप्रहाि :
• तवतवि मोतहमािं े तनयोजन आति ऑपिेशनल ििनीिी यािािख्या क्षेत्रािील िवोतिम कायडपद्धिी आति अनुभव
िामातयक किण्यािाठी वज्र प्रहाि हा ििाव आयोतजि केला जािो. भािि आति अमेरिका यािंच्यािील हा वातषडक ििाव
आहे.
• भािि आति अमेरिका यािंच्या िैन्यािंमिील आिंििकायडक्षमिा आति ििंिक्षि िहकायड मजबूि किण्यािाठी हे एक
व्यािपीठ आहे.
• हा ििाव दोन टप्प्याि आयोतजि केला गेला:
1. टप्पा 1 - ििनीिीतवषयक तवशेष प्रतशक्षि ििाव
2. टप्पा 2 - 48 िािािंच्या ििावाद्वािे टप्पा 1 मध्ये ठिवण्याि आलेर्लया प्रतशक्षिा े प्रातयतक्षक
मागील आवृतिीेः
• या ििावा ी 13 वी आवृतिी ऑगस्ट 2022 मध्ये स्पेशल फोिेि टरेतनिंग स्कूल (SFTS), बािोह, तहमा ल प्रदेश
(HP) येथे आयोतजि किण्याि आली होिी.
• या ििंयुक्त ििावा ी पतहली आवृतिी 2010 मध्ये आयोतजि किण्याि आली होिी.
****************
33. भािि-तकितगझस्िानमिील तवशेष दलािं ा ििंयक्त
ु ििाव - Ex Khanjar 2024
• खिंजि 2024 हा भािि-तकितगझस्िानमिील तवशेष दलािं ा 11 वा ििंयुक्त ििाव आहे. हा ििाव 22 जानेवािी 2024
िोजी तहमा ल प्रदेश (HP) येथील बािोह येथील स्पेशल फोिेि टरेतनिंग स्कूल येथे िुरु झाला.
• हा ििाव 22 जानेवािी िे 3 फेब्रुवािी 2024 या कालाविीि होिाि आहे.
• उद्ेशेः तवतवि प्रकािच्या प्रदेशावि तवशेष दलाच्या दहशिवादतविोिी तक्रयाकर्लपािंमिील अनुभव आति िवोतिम
पद्धिीं ी देवािघेवाि कििे.
िहभागी:
• भाििीय लष्ट्किाच्या विीने 20 जवानािंच्या िुक्ी े प्रतितनतितव द पॅिाशूट िेतजमेंट (स्पेशल फोिड) मिील िैन्याद्वािे
किण्याि येिाि आहे.
• 20 जवानािं ा िमावेश अिलेर्लया तकतगडस्िान िुक्ी े प्रतितनतितव स्कॉतपडयन तब्रगे्द्वािे किण्याि येिाि आहे.
खिंजि 2024 :
• तबर्लट-अप एरिया आति पवडिीय प्रदेशािील तवद्यमान व आपतकालीन िोक्यािं ा िामना किण्यािाठी ििनीिी, ििंत्रे
याच्या िवोतकृष्ट पद्धिी कायाडस्न्वि किण्यावि या ििावा ा भि अिेल.
• तवशेष िैन्या ी कौशर्लये आति प्रगि ििंत्र तवकतिि कििे हा या ििावा ा हेिू आहे.
• दोन्ही देशािंच्या अतयािुतनक स्वदेशी ििंिक्षि उपकििािं े प्रदशडन किण्यािाठी हा ििाव एक व्यािपीठ प्रदान किेल.
खिंजि ििाव :
• हा भािि आति तकतगडस्िानमध्ये आयोतजि केला जािािा वातषडक ििाव आहे.
• या ी पतहली आवृतिी 2011 मध्ये तहमा ल प्रदेशािील नाहान येथे आयोतजि किण्याि आली होिी.
• 6 िे 18 मा ड 2023 दिम्यान तकतगडस्िानमिील तबश्केक येथे या ििावा ी 10वी आवृतिी (खिंजि 2023) आयोतजि
किण्याि आली होिी.

ु लष्ट्किी ििाव 'तमत्र शक्ती-2023' ला पुण्याि िुरुवाि
• 'तमत्र शक्ती-2023 ििाव' या नावाने ओळखर्लया जािाऱ्या ििंयुक्त लष्ट्किी ििावाच्या नवव्या आवृतिीला औंि (पुिे)
येथे िुरुवाि झाली आहे. हा ििाव 16 िे 29 नोव्हेंबि 2023 दिम्यान होिाि आहे.
• भािि आति श्रीलिंकेच्या लष्ट्किी दलािंमिील िहकायड मजबूि कििे हे या ििवा े उस्द्ष्ट आहे. तमत्र शक्ती-2023 हा
ििाव भािि आति श्रीलिंका यािंच्यािील िहकायड आति िमजूिदािपिाला ालना देण्यािाठी एक महत्त्वपूिड पाऊल
आहे. हा ििाव आव्हानािंना िों् देण्यािाठी ििंयुक्त लष्ट्किी प्रयतन आति आिुतनक ििंत्रािंच्या महत्त्वावि भि देिो. ििे
िो प्रादेतशक िुिक्षा आति स्स्थििेिाठी योगदान देिो.
तमत्र शक्ती-2023 िहभागी िेना :
• 120 जवानािं ा िमावेश अिलेर्लया भाििीय िुक्ीमध्ये प्रामुख्याने मिाठा लाइट इन्फिंटरी िेतजमेंटच्या िुकड्यािं ा िमावेश
आहे. श्रीलिंकेच्या बाजूने पायदळ तवभागािील 53 कमड ािी तयािंच्या देशा े प्रतितनतितव किि आहेि.
• यातशवाय, भाििीय वायुिेने े 15 आति श्रीलिंकन वायुिेने े पा िदस्य या ििावाि भाग घेि आहेि.
तमत्र शक्ती-2023 ििावा े उस्द्ष्ट :
• तमत्र शक्ती-2023 ििावा े प्राथतमक उस्द्ष्ट ििंयुक्त िाष्टरािंच्या ाटडिच्या अध्याय VII अिंिगडि उप-पाििंपारिक
ऑपिेशन्ि ा ििाव कििे हे आहे. यामध्ये प्रामुख्याने दहशिवादतविोिी कािवायािंमध्ये ििंयुक्त प्रतििाद वाढवण्या ा
िमावेश आहे. छापा मोतहमा, शोि आति नष्ट ऑपिेशन्ि, हेतलबॉनड तक्रयाकलाप यािािख्या ििनीतिक कृिीं ा यामध्ये
ििाव केला जाईल. या ििावाच्या अभ्यािक्रमाि आमी माशडल आट्िड रुटीन (AMAR), कॉम्बॅट रिफ्लेक्ि शूतटिंग
आति योगा ा देखील िमावेश आहे.
आिुतनक ििंत्रािं ा िमावेश :
• तमत्र शक्ती-2023 या ििावामध्ये हेतलकॉप्टििह ्रोन आति काउिंटि मानवितहि हवाई प्रिाली ा वापि किण्याि येिाि
आहे. िैन्य हेतलपॅ् िुितक्षि किण्या ा ििावदेखील किण्याि येिाि आहे. ििे दहशिवादतविोिी कािवायािंमध्ये
जखमींना बाहेि काढिे, एकतत्रि प्रयतनािंमध्ये िुिाििा कििे, जोखीम कमी कििे आति शािंििा िाखण्याच्या ऑपिेशन्ि
दिम्यान UN च्या तहिििंबिंिािंना प्रािान्य देिे या ादेखील यामध्ये िमावेश आहे.
ज्ञाना ी देवािघेवाि :
• हा ििाव दोन्ही बाजूिंना लढाऊ कौशर्लयािंशी ििंबिंतिि दृस्ष्टकोन आति ििाव िामातयक किण्यािाठी एक व्यािपीठ प्रदान
कििो. हा भाििीय लष्ट्कि आति श्रीलिंकन लष्ट्कि यािंच्याि अतिक मजबूि ििंबिंि तनमाडि कििो. ििे िवोतिम
पद्धिीं े आदानप्रदान हे ििंिक्षि िहकायाडबिोबि दोन्ही िाष्टरािंमिील स्द्वपक्षीय ििंबिंिदेखील मजबूि कििे.
****************
35. हरिमाऊ शक्ती 2023 ििाव
• 'हरिमाऊ शक्ती 2023 ििाव' मेघालयािील उमिोई कॅन्टोन्मेंट येथे िुरू झाला आहे, ज्या ा उद्ेश मर्लटी-्ोमेन
ऑपिेशन्ि किण्यािाठी लष्ट्किी क्षमिा वाढविे आहे.
• या ििंयुक्त ििावाि मलेतशयन िैन्याच्या 5 व्या िॉयल बटातलयन आति भाििीय िैन्यािील िाजपूि िेतजमेंटच्या
बटातलयन ा िमावेश आहे.
****************

36. 'वरुि' नौदल ििावा ी 21 वी आवृतिी

• भाििीय आति फ्रें नौदलािंमिील 'वरुि-23' या स्द्वपक्षीय नौदल ििावा ा दुििा टप्पा िप्टेंबि 2023 मध्ये अिबी
िमुद्राि पाि प्ला.
• 1993 मध्ये िुरू झालेला आति 2001 मध्ये अतिकृिपिे नाव देण्याि आलेला वरुि ििाव गेर्लया काही वषाांि भािि
आति फ्रान्िमिील मजबूि िोििातमक ििंबिंिािं े प्रिीक म्हिून तवकतिि झाला आहे.
भािि-फ्रान्ि े स्द्वपक्षीय युद्ध ििावेः
• वरूि (नौदल)
• शक्ती (लष्ट्कि)
• गरु् (वायुदल)
• ्ेझटड नाईट (Desert Knight) (वायुदल)
****************
37. युद्ध अभ्याि 2023
• युद्ध अभ्याि ी 19 वी आवृतिी 25 िप्टेंबि िे 8 ऑक्टोबि 2023 या कालाविीि फोटड वेनिाईट, अलास्का
(अमेरिका) येथे आयोतजि किण्याि आली.
• भाििीय लष्ट्कि आति युनायटे् स्टेट्ि आमी यािंनी ििंयुक्तपिे आयोतजि केलेला हा वातषडक ििाव आहे.
• ििावा ी मागील आवृतिी औली, उतििाखिं् येथे नोव्हेंबि 2022 मध्ये आयोतजि किण्याि आली होिी.
भािि-अमेरिका ििंयक्त
ु ििावेः
1. युद्ध अभ्याि (लष्ट्कि)
2. वज्र प्रहाि (लष्ट्कि)
3. टायगि टरायम्फ (मानविावादी िहाय्य आति आपतिी तनवािि (HADR) स्द्वपक्षीय तत्रिेवा ििाव)
4. COPE इिंत्या (हवाई दल)
5. मलबाि (क्वा् गटा ा बहुपक्षीय नौदल ििाव)
6. िे् फ्लॅग (अमेरिके ा बहुपक्षीय हवाई दल ििाव)
****************

महत्त्वा े लष्ट्कि ििाव

No ििाव िहभाग दल No. ििाव िहभाग दल
1. तशन्यू मैत्री भािि-जपान हवाई 2. तत्रपक्षीय ििाव भािि, ऑस्टरेतलया, नौदल
इिं्ोनेतशया
3. FRINJEX-23 भािि-फ्रान्ि लष्ट्कि 4. SIMBEX 2023 भािि-तििंगापूि नौदल
5. Cutlass Express बहुपक्षीय नौदल 6. SAMPRITI-XI भािि-बािंगलादेश लष्ट्कि
7. ेिक ौकि ेिक कॉप्िड लष्ट्कि 8. िामा िामा बहुपक्षीय लष्ट्कि
(भािि)
9. La Perouse बहुपक्षीय नौदल 10. क्रवाि भाििीय तिन्ही दल -
11. TROPEX 2023 भािि नौदल 12. ईस्ट कोस्ट िागि भाििीय नौदल नौदल
कव
13. िी ्रॅगन २३ बहुपक्षीय नौदल 14. प्रस्थान २०२३ भाििीय नौदल नौदल
15. AFINDEX 2023 आतफ्रकी देश- लष्ट्कि 16. तत्रपक्षीय हवाई ििाव बहुपक्षीय हवाई
भािि
17. बोर्ल् कुरुक्षेत्र भािि तििंगापूि लष्ट्कि 18. हरिमाऊ शक्ती भाििीय-मलेतशया लष्ट्कि
19. िोप ी भािि लष्ट्कि 20. ििंयुक्त नौदल ििाव भािि-EU नौदल
21. तत्रशक्ती प्रहाि भािि - 22. कातझिंद-२०२३ भािि-कझाकस्िान लष्ट्कि
23. िमाड गात्डयन भािि-जपान लष्ट्कि 24. बोंगोिागि-२३ भािि-बािंगलादेश नौदल
25. DUSTLIK भािि- लष्ट्कि 26. तमत्र शक्ती भािि-श्रीलिंका लष्ट्कि
उझबेतकस्िान
27. ्ेझटड फ्लॅग-VII बहुपक्षीय हवाई 28. ऑस्टरा तहिंद भािि-ऑस्टरेतलया लष्ट्कि
29. कोब्रा वॉरियि बहुपक्षीय हवाई 30. िूयडतकिि भािि-नेपाळ लष्ट्कि
31. वीि गात्डयन भािि-जपान हवाई 32. वज्र प्रहाि भािि-अमेरिका -
33. वरुिा २०२३ िि-फ्रान्ि नौदल 34. प्रस्थान भाििीय नौदल नौदल
35. AMPHEX 2023 भािि - 36. VINBAX-23 भािि-स्व्हएिनाम लष्ट्कि
37. िककश भािि-अमेरिका - 38. िििंग शक्ती २०२३ बहुपक्षीय हवाई
39. िायिोन-१ भािि-इतजप्त लष्ट्कि 40. MPX भािि-फ्रान्ि नौदल
41. प्रलय भािि हवाई 42. नोमॅ्ीकी एतलफिंट- भािि-मिंगोतलया लष्ट्कि
२३
43. अग्नी दमन-२३ भािि लष्ट्कि 44. मलबाि बहुपक्षीय -
45. कोकि २०२३ भािि-तब्रतटश नौदल 46. SIMBEX २०२३ भािि-तििंगापूि नौदल
47. वायु प्रहाि भािि - 48. ASEX 23 आतियान देश नौदल
49. SAR भाििीय - 50. ईगल पाटडनि अमेरिका-आमेतनया लष्ट्कि
िटिक्षक
51. AFINDEX- भािि-आतफ्रका लष्ट्कि 52. वरुिा-२३ भािि-फ्रान्ि नौदल
2023
53. िी ्रॅगन २०२३ बहुपक्षीय नौदल 54. नभ शक्ती भािि लष्ट्कि
55. लॉक्् शीर्लड्ि NATO देश 56. तत्रशूल भाििीय हवाई दल हवाई
57. INIOCHOS-23 बहुपक्षीय 58. ्ेझटड स्टराइक भाििीय लष्ट्कि लष्ट्कि
59. ओरियन बहुपक्षीय हवाई 60. ब्राइट स्टाि-२३ बहुपक्षीय -
61. बातलकटन-िगलॉक अमेरिका- नौदल 62. SEACAT 2023 बहुपक्षीय (२० देश) -
तफतलपाईन्ि
63. प्रस्थान भाििीय नौदल नौदल 64. झायेद िलवाि भािि-UAE नौदल
२०२३
65. कोप इिंत्या भािि-अमेरिका हवाई 66. PASSEX भािि-िौदी अिेतबया नौदल
67. कव भािि - 68. फार्लकन शीर्ल् ीन-UAE हवाई
२०२३
69. SLINEX-2023 भाििीय- नौदल 70. हान कुआिंग िैवान लष्ट्कि
श्रीलिंका
71. AIME-2023 आतियान- नौदल 72. िििंग शक्ती बहुपक्षीय हवाई
भािि
73. बुलिंद भािि भािि - 74. िातलिमन िेबि बहुपक्षीय लष्ट्कि
75. अजेय वॉरियि भािि-तब्रटन लष्ट्कि 76. युद्ध अभ्याि भािि-अमेरिका लष्ट्कि
२०२३
77. RPREX-2023 भाििीय - 78. एकिा भािि-मालदीव नौदल
िटिक्षक
79. िुदशडन शक्ती २०२३ भािि लष्ट्कि 80. कोमो्ो बहुपक्षीय नौदल
81. अल-मोहद अल- भािि-िौदी नौदल 82. IFU भािि-फ्रान्ि-UAE नौदल
तहिंद अिेतबया
83. िमुद्र शक्ती २०२३ भािि- नौदल 84. आस्क्टडक ॅलज ें - -
इिं्ोनेतशया २०२३
85. CORPAT भािि-थायलिं् नौदल 86. िदनड िेत्नेि २०२३ बहुपक्षीय नौदल
87. जल िाहि भाििीय लष्ट्कि लष्ट्कि 88. SALVEX 2023 भािि-अमेिीका नौदल
89. खान क्वेस्ट २०२३ बहुपक्षीय - 90. JIMEX 23 भािि-जपान नौदल
91. अग्नेयास्त्र-१ भाििीय लष्ट्कि लष्ट्कि 92. एकुवेिीन २०२३ भािि-मालदीव लष्ट्कि
93. एअि त्फें्ि २०२३ बहुपक्षीय हवाई
(NATO)

39. At A Glance
1. भाििीय लष्ट्किाच्या पतहर्लया वतटडकल तविं् टनेल े उद्घाटन : भाििीय लष्ट्किा े प्रमुख जनिल मनोज पािं्े यािंनी एका
आभािी िमाििंभाद्वािे तहमा ल प्रदेशमिील स्पेशल फोिेि टरेतनिंग स्कूल (SFTS) येथे व्हतटडकल तविं् टनल (VWT)
े उद्घाटन केल.े ही अतयािुतनक िुतविा लष्ट्किी प्रतशक्षिाथींना तयािं ी कॉम्बॅट फ्री फॉल (CFF) क्षमिा
िुिािण्यािाठी एक तनयिंतत्रि िेतटिंग देिे.
2. 2035 पयांि भाििीय अिंिरिक्ष स्टेशनेः 2035 िालापयांि भाििीय अिंिरिक्ष स्टेशन या स्वदेशी अिंिरिक्ष स्थानका ी
स्थापना किण्या े लक्ष्य इस्रोने ठेवले आहे. हे स्थानक भाििाच्या अिंिरिक्ष पायाभूि िुतविािंमध्ये महत्त्वा ी ििंपतिी
म्हिून काम किेल. िध्या यूएि, ितशया, कॅन्ा, जपान आति युिोतपयन स्पेि एजन्िीद्वािे व्यवस्थातपि किण्याि येि
अिलेले इिंटिनॅशनल स्पेि स्टेशन (ISS) हे 2030 पयांि आपला कायडकाळ ििंपवण्या ी अपेक्षा आहे, िि ीन े
तियािंगॉन्ग स्पेि स्टेशन ऑक्टोबि 2022 पािून पूिडपिे कायाडस्न्वि झाले आहे.
3. 2040 पयांि द्रिं ावि भाििीय अिंििाळवीिेः हे लक्ष्य िाकाि किण्यािाठी, अवकाश तवभाग िंद्रयान मोतहमेिाठी एक
िो्मॅप तवकतिि किेल. ज्यामध्ये ािंद्रयान मोतहमा, नेक्स्ट जनिेशन लॉन् व्हेइकल (NGLV), नवीन प्रक्षेपि पॅ्
बािंििे, मानव-केंतद्रि प्रयोगशाळा उभाििे आति ििंबतिं िि ििंत्रज्ञान यािं ा िमावेश अिेल.
4. मािड लँ्ि (मिंगळयान 2) आति व्हीनि ऑतबडटि तमशन (शुक्रयान): पिंिप्रिानािंनी भाििीय शास्त्रज्ञािंना आिंििग्रहीय
मोतहमािंवि काम करून तयािं ी तक्षतिजे आिखी तवस्िृि किण्या े आवाहन केल.े यामध्ये शुक्रा ी प्रदतक्षिा किण्यािाठी
आति मिंगळािंवि लैंत्िंगिाठी दुििे अिंििाळ वाहन तवकतिि कििे िमातवष्ट आहे, जे िौिमालेच्या शोिािाठी व्यापक
व नबद्धिे े ििंकेि देिे.
5. युमन-िेट्े लॉन् व्हेईकल (HLVM3): इस्रो गगनयान मोतहमेिाठी युमन-िेटे् लॉन् व्हेईकल 3 (HLVM3)
ियाि किि आहे. या वाहना ा उद्ेश भाििीय अिंििाळवीिािंना अिंििाळाि पाठवण्या ा आहे. हा प्रकर्लप भाििा े
मानवी अिंििाळ उड्डािा े दीघडकाळ े स्वप्न िाकाि किण्याच्या तदशेने एक महत्त्वपूिड पाऊल आहे.
6. भाििीय वायुिने े े वैमातनक अिंििाळािेः HLVM3 वापरून भाििीय हवाई दलाच्या वैमातनकािंना अवकाशाि पाठविे
हे या योजनेि िमातवष्ट आहे. हा उल्लेखनीय प्रयतन 2025 मध्ये होिाि आहे.
7. कॅप्टन गीतिका कौल तियात नमध्ये िैनाि पतहर्लया मतहला वैद्यकीय अतिकािीेः जगािील िवाडि उिं युद्धभूमी
अिलेर्लया तिया ीनमध्ये लष्ट्किा ी मतहला ्ॉक्टि कॅप्टन गीतिका कौल यािं ी तनयुक्ती किण्याि आली आहे. हे
भाििीय िैन्यदलािील स्त्री-पुरुष िमावेशकिेच्या तदशेने एक महत्त्वपूिड पाऊल मानले जाि आहे. यापूवी या तठकािी
कोअि ऑफ इिंतजनीअिड े कॅप्टन तशवा ौहान यािं ी नेमिूक किण्याि आली होिी.
8. अक्षिा कृष्ट्िमूिी ‘मािड िोव्हि’ ालविािी पतहली भाििीयेः ्ॉ. अक्षिा कृष्ट्िमूिी या मािड िोव्हि ालविाऱ्या पतहर्लया
भाििीय मूळ अिलेर्लया व्यक्ती ठिर्लया आहेि. तयािंनी तयािं े पदवी तशक्षि अमेरिकेिील एमआयटीिून (मॅिेच्युिट्े ि
इतन्स्टयूट ऑफ टेक्नॉलॉजी) पूिड केले होिे. तयािंना नािामिील पतिडव्हिन्ि िोव्हिशी ििंबिंतिि कामा ा अनुभव आहे.
अक्षिा पा वषाांहून अतिक काळ नािािोबि काम किि आहे.
9. भाििीय लष्ट्किा ा ‘टेबल टॉप ििाव’: लैंतगक िमावेशकिा वाढतविे आति शािंििा अतभयानाि मतहला लष्ट्किी
जवानािं ी क्षमिा बळकट किण्याच्या तदशेने एक महत्त्वपूिड पाऊल उ लि भाििीय लष्ट्किाने त्िेंबि 2023 मध्ये

दतक्षि पूवड आतशयाई देशािंच्या ििंघटनेच्या (ASEAN) मतहला अतिकाऱ्यािंिाठी ‘टेबल टॉप ििाव’ (TTX)
आयोतजि केला. नवी तदल्लीिील मानेकशॉ िेंटिमध्ये 4 िे 8 त्िेंबि 2023 दिम्यान पाि प्लेला हा ििाव भािि
आति आतियान िदस्य देशािंमध्ये िुरु अिलेर्लया ििंयुक्त लष्ट्किी प्रतशक्षि उपक्रमािं ा एक भाग आहे. ‘िेंटि फॉि
युनायटे् नेशन्ि पीिकीतपिंग’ (CUNPK) या ििंस्थेद्वािे हा उपक्रम िाबवण्याि आला.
10. नािा े िायकी (Psyche) अिंििाळयान : िध्या अिंििाळाि 16 दशलक्ष तकलोमीटि अिंििावि प्रवाि किि अििाऱ्या
नािाच्या िायकी (psyche) अिंििाळयानाने नोव्हेंबि 2023 मध्ये यशस्वीरितया पृर्थवीक्े लेझि तिग्नल पाठवून एक
महत्त्वपूिड कामतगिी केली. हे तमशन 13 ऑक्टोबि 2023 िोजी स्पेिएक्ि किंपनीच्या फार्लकन हेवी िॉकेटद्वािे केने्ी
स्पेि िेंटिमिून प्रक्षेतपि झाले. मिंगळ आति गुरू ग्रहािंदिम्यान स्स्थि िायकी (psyche) नावाच्या लघुग्रहा े अन्वेषि
कििे.
11. पेिेग्रीन तमशन वन (Peregrine Mission One): 8 जानेवािी 2024 िोजी प्रक्षेतपि किण्याि आलेले अमेरिके े
‘पेिेग्रीन तमशन वन’ हे िंद्र तमशन इिंिनाच्या गळिीमुळे अयशस्वी ठिले. Astrobotic Technolog आति United
Launch Alliance या खािगी किंपन्यािं े हे ििंयुक्त तमशन होिे.
12. उग्राम (Ugram) िायफल: त्फेन्ि रिि ड अँ् ्ेव्हलपमेंट ऑगडनायझेशन (DRDO) ने ‘उग्राम’ नावाच्या स्वदेशी
अिॉर्लट िायफल े जानेवािी 2024 मध्ये अनाविि केल.े DRDO े एक युतनट अििािे Armament Research
and Development Establishment (ARDE) आति हैदिाबाद स्स्थि खाजगी फमड Dvipa Armor India
Private Limited यािंनी ही िायफल तवकतिि केली आहे. िी भाििीय िशस्त्र दलािंद्वािे िध्या वापिर्लया जािाऱ्या
INSAS िायफल ी जागा घेऊ शकिे. 7.62 x 51 तममी कॅतलबि अिलेर्लया िायफल ा पल्ला 500 मीटि आहे आति
ति े वजन ाि तकलोग्रॅमपेक्षा कमी आहे.
13. भाििीय लष्ट्किाक्ून 2024 हे ‘ििंत्रज्ञान अवशोषिा े वषड’ म्हिून घोतषिेः आिुतनकीकिि आति कायडक्षमिेच्या तदशेने
एक महत्त्वपूिड पाऊल म्हिून भाििीय लष्ट्किाने 2024 हे वषड ‘ििंत्रज्ञान अवशोषि वषड’ (Year of Technology
Absorption) म्हिून घोतषि केले आहे. ऑपिेशनल आति लॉतजस्स्टक गिजािंवि लक्ष केंतद्रि कििे ििे , प्रकर्लप
तवकािािाठी देशािंिगडि ििंिक्षि उद्योगािंशी िहकायड करून परिविडनशील बदलािाठी ििंत्रज्ञाना ा वापि कििे हे या
उपक्रमा े प्राथतमक उस्द्ष्ट आहे. या उपक्रमा ा एक उल्लेखनीय पैलू म्हिजे ‘प्रोजेक्ट ििंभव’ होय. याअिंिगडि भाििीय
लष्ट्किाने 355 तठकािे तनव्ली आहेि तजथे तयािंनी दूिििं ाि मिंत्रालयाक्ून 4G कनेस्क्टस्व्हटी ी तवनिंिी केली आहे.
यातशवाय फॉिव्ड एअिफीर्लड्ि, गावे, हेतलपॅड्ि आति भूतमगि स्टोिेज िुतविािंविील पायाभूि िुतविा िुिािण्याविही
लक्ष केंतद्रि केले जािाि आहे.
14. ‘िहयोग कैतजन’: भाििीय आति जपानी िटिक्षक दलािंमध्ये जानेवािी 2024 मध्ये ेन्नईच्या तकनािपट्टीवि ‘िहयोग
कैतजन’ (Sahyog Kaijin) नावा ा ििंयुक्त ििाव पाि प्ला. हा ििाव 2006 मध्ये स्वाक्षिी केलेर्लया िामिंजस्य
किािािंिगडि दोन्ही देशािंदिम्यान िुरू अिलेर्लया िहकायाड ा एक भाग आहे. तजमेक्ि (गख एद) (नौदल); िमाड
गात्डयन (लष्ट्कि); ‘तशन्यू मैत्री (हवाई दल) आति वीि गात्डयन (हवाई दल) हे भािि-जपान यािंच्यािील इिि ििंयुक्त
ििाव आहेि.

15. जपानच्या ‘ऑस्प्टकल 8’ े यशस्वी प्रक्षेपिेः तमतिुतबशी हेवी इिं्स्टरीजच्या H-IIA िॉकेटद्वािे जपान ा मातहिी
ििंकलन उपग्रह ‘ऑस्प्टकल-8’ यशस्वीपिे प्रक्षेतपि किण्याि आला. हे प्रक्षेपि 12 जानेवािी 2024 िोजी िानेगातशमा
अिंििाळ केंद्रावरून झाले. 2001 मध्ये स्थापन झालेर्लया H-IIA िॉकेट े हे 48 वे प्रक्षेपि होिे.
16. SpaceX च्या Falcon-9 िॉकेटद्वािे GSAT- 20 (GSAT-N2) े प्रक्षेपि होिािेः भाििीय अिंििाळ ििंशोिन
ििंस्था म्हिजे इस्रो ी व्याविातयक शाखा अििािी NewSpace India Limited (NSIL) ही 2024 मध्ये
SpaceX च्या Falcon-9 िॉकेटद्वािे GSAT-20 (GSAT-N2) उपग्रहा े प्रक्षेपि कििाि आहे. एलोन
मस्कच्या SpaceX किंपनीच्या िॉकेटवरून भािि ििकाि ा उपग्रह उड्डाि किण्या ी ही पतहली वेळ ठििाि आहे.
फार्लकन 9 हे जगािील पतहले ऑतबडटल िाि पुन्हा वापििा येण्याजोगे, दोन-स्ििीय िॉकेट आहे. GSAT-20 हा
4.7 टन वजना ा घि-बँ् उपग्रह आहे जो हाय-स्पी् ब्रॉ्बँ् इिंटिनेट कनेस्क्टस्व्हटी, त्तजटल स्व्हत्ओ टरान्ितमशन
आति ऑत्ओ टरान्ितमशन प्रदान कििो.
17. देशािील िवाडि उिं िाष्टरध्वजेः ऑक्टोबि 2023 मध्ये, पिंजाबमिील अमृििि तजर्लयािील अटािी बॉ्डिजवळ
देशािील िवाडि उिं िाष्टरध्वज फ्कवण्याि आला. या िाष्टरध्वजा ी उिं ी 418 फूट आहे. केंद्रीय िस्िे वाहिूक व
महामागड मिंत्री तनिीन ग्किी यािंच्या हस्िे ध्वजािोहि करून या े उद्घाटन किण्याि आले. आिापयांि कनाडटकािील
बेळगाव येथे अिलेला 361 मीटि उिं ी ा िाष्टरध्वज िवाडि उिं होिा.
18. ितशया े बुिव्े हेस्टतनक (Burevestnik) क्षेपिास्त्रेः ितशया े िाष्टराध्यक्ष व्लातदमीि पुतिन यािंनी अलीक्े
बुिेव्हेस्टतनक या नवीन अण्वस्त्रिािी क्षेपिास्त्रा ी यशस्वी ा िी जाहीि केली. बुिव्े हेस्टतनक हे जतमनीवरून प्रक्षेतपि
केलेल,े कमी उिं ीवरून उड्डाि कििािे क्रूझ अण्वस्त्रिािी क्षेपिास्त्र आहे. िे बिा काळ हवेि िििंगि िाहू शकिे.
तया ा पल्ला 20000 तकमी अिण्या ा अिंदाज आहे.
19. 49 वी अस्खल भाििीय पोलीि तवज्ञान काँग्रिे ेः 49व्या अस्खल भाििीय पोलीि तवज्ञान काँग्रेि (AIPSC) े
आयोजन उतििाखिं् पोतलिािंनी 7 ऑक्टोबि 2023 िोजी ्ेहिा्ून येथील वन ििंशोिन ििंस्थेि केल.े या परिषदे ी
ििंकर्लपना Policing in Amrit Kaal अशी होिी.
****************

भाग 7 : क्रीडा
1. ICC पुिस्काि 2023
● आिंिििाष्टरीय तक्रकेट परिषदेने (International Cricket Council - ICC) 2023 े पुिस्काि तवजेिे घोतषि केले
आहेि. यामध्ये तविाट कोहलीला 'ICC पुरुष एकतदविीय आिंिििाष्टरीय तक्रकेटपटू 2023' हा पुििस्काि जाहीि झाला
आहे िि िूयडकुमाि यादवला 'ICC पुरुष िेंटी-20 आिंिििाष्टरीय (T201) तक्रकेटपटू 2023' हा पुििस्काि जाहीि
● तविाट कोहलीला ICC पुरुष तक्रकेट तवश्व षक 2023 मिील तयाच्या शानदाि कामतगिीिाठी गौिवण्याि आले आहे.
● भाििाि झालेर्लया ICC पुरुष तक्रकेट तवश्व षक 2023 मध्ये तयाला टूनाडमेंटमिील िवोतिम खेळा्ू ा पुिस्काि देण्याि
आला आहे. िो या स्पिेि िवाडतिक िावा कििािा (765 िावा) खेळा्ू ठिला होिा. एकतदविीय तवश्व षकाच्या
एका आवृतिीि आिापयांि एखाद्या खेळा्ूक्ून किण्याि आलेर्लया या िवाडतिक िावा आहेि.
िूयडकुमाि यादवने 2022 मध्ये िलग दुिऱ्या वषी ICC पुरुष T20 तक्रकेटि ऑफ द इयि पुिस्काि तजिंकला आहे.
● जानेवािी 2023 मध्ये, िूयडकुमािने श्रीलिंकेतवरुद्धच्या T20 िामन्याि 45 ें्ूि शिक झळकावले होिे.
****************
2. कॅिम, शिीििौिव, घो्ेस्वािी ििे इिि खेळािं ा तशवछत्रपिी क्री्ा पुिस्कािािंि िमावेश
● महािाष्टर िाज्य ििकािक्ून तशवछत्रपिी क्री्ा पुिस्कािाच्या यादी कॅिम, शिीििौिव, घो्ेस्वािी ििे इिि खेळािं ा
िमावेश किण्याि आला आहे.
पाश्वडभमू ी :
• तशवछत्रपिी िाज्य क्री्ा पुिस्कािाच्या िुिारिि शािन तनिडयािून पात्र क्री्ाप्रकािािंच्या यादीिील 44 क्री्ा
प्रकािािंपैकी घो्ेस्वािी, गोर्लफ, पॉवितलफ्टींग, शिीििौिव, कॅिम, तबतलय्डि व स्नूकि, यॉतटिंग या िाि प्रकािािंना
वगळण्याि आले होिे.या पुिस्कािािंिाठी पात्र क्री्ा प्रकािािंच्या यादीिून वगळण्याि आलेर्लया खेळािंच्या ििंघटनािंनी
तयािंच्या खेळािं ा िमावेश किण्याबाबि क्री्ा ििं ालनालयाि पत्रव्यवहाि केला होिा.
• नव्याने िमावेश किण्याि आलेले खेळ : कॅिम, शिीििौिव, पॉवितलस्फ्टिंग यािंच्यािह घो्ेस्वािी, गोर्लफ,
तबतलय्डि व स्नूकि, यॉतटिंग, एिोतबक्ि व ॲक्रोबॅतटक्ि
तशवछत्रपिी िाज्य क्री्ा पुिस्काि:
• िुरुवाि: 1969-70
• क्री्ा- क्षेत्राि उल्लेखनीय कामतगिी कििाऱ्या महािाष्टर िाज्यािील गुिवान खेळा्ूिंना महािाष्टर शािनािफे तदले
जािािे पुिस्काि.
****************

3. ऑस्टरते लयन ओपन - 2024

• आवृतिी: 111 वी
प्रकाि तवजेिे उपतवजेिे
पुरुष एकेिी यातनक तिनि (इटली) ्ॅतनल मेदवेदेव (ितशया)
मतहला एकेिी आरिना िबलेन्का (बेलारूि) झेंग स्क्वनवेन ( ीन)
िोहन बोपण्िा (भािि) आति मॅर्थयू तिमोन बोलेली आति
पुरुष दुहेिी
एब््ेन (ऑस्टरेतलया) आिंतद्रया वाविोिी
जेलेना ओस्टापेन्को आति
हतिह िु-वेई (िैवान) आति एतलि
मतहला दुहेिी र्लयु्तमला तक ेनोक
मटेन्ि (बेस्र्लजयम)
(लाटतवया-युक्रेन)
हतिह िु-वेई (िैवान) आति झेन ्ेझीिी क्रॉतझक (अमेरिका) आति
तमश्र दुहेिी
झेंलेंकी (पोलिं्) नील स्कुप्स्की (तब्रटन)
• यातनक तिनिच्या इटलीने गेर्लया वषी ्ेस्व्हि षक पटकावला होिा. 1976 निंिि तयािंना अशी कामतगिी कििा आली
होिी. यातनक तिनि पतहर्लयािंदा ग्रँ्स्लॅमच्या अिंतिम फेिीि पोहो ला व जेिेपद पटकावले.
• ऑस्टरेतलयन ओपन ग्रँ्स्लॅम तजिंकिािा यातनक तिनि हा पतहला इटली ा टेतनिपटू ठिला.
• ग्रँ्स्लॅम जेिेपद पटकाविािा यातनक तिनि हा इटली ा पा वा खेळा्ू ठिला आहे. याआिी इटलीच्या िीन पुरुष व
दोन मतहला खेळा्ूिंनी ग्रँ्स्लॅम े जेिेपद पटकावले आहे.
• नोव्हाक जोकोतव ने ओपन युगािील िवाडतिक ऑस्टरेतलयन ओपन जेिेपदे (10) तजिंकण्या ा तवक्रम केला आहे.
• 2023 मध्ये ऑस्टरेतलयन ओपन तजिंकर्लयानिंिि 25 वषाांच्या आरिना िबलेन्काने ति े दुििे ग्रँ्स्लॅम तवजेिेपद तमळवले.
• 43 व्या वषी दुहेिीि ग्रँ् स्लॅम जेिेपद पटकाविािा िोहन बोपण्िा िवाडि वयस्कि खेळा्ू ठिला. 2018 मध्ये तयािंनी
फ्रें खुर्लया स्पिेि तमश्र दुहेिी े जेिेपद पटकावले होिे.
• हतिह िु-वेई आति एतलि मटेन्ि यािंनी मतहला दुहेिी े तवजेिेपद पटकावले आति ग्रँ् स्लॅम दुहेिी े तवजेिेपद तजिंकिािी
हतिह ही दुििी िवाडि वयस्कि मतहला म्हिून त न्हािंतकि झाली.
ग्रँ्स्लॅम स्पिाांतवषयी:
• ऑस्टरेतलयन आति अमेरिकन ओपन टेतनि स्पिाड हाटड कोटडवि, फ्रें ओपन िे कोटडवि आति तवम्बर्ल्न ओपन ग्राि
कोटडवि खेळवली जािे.
• तवम्बर्ल्न ओपन ही िवाडि जुनी टेतनि स्पिाड आहे.
• फ्रें ओपन स्पिाड िोलँ् गॅिोि या नावानेही ओळखली जािे.
िवाडतिक ग्रँ्स्लॅम तवजेिे
पुरुष मतहला
1. नोवाक जोकोतव (24) 1. मागाडिेट कोटड (24)
2. िाफेल नदाल (22) 2. िेिेना तवर्लयम्ि (23)
3. िॉजि फे्िि (20) 3. स्टेफी ग्राफ (22)
****************
4. अमेरिकन खुर्लया टेतनि स्पिाड- 2023

● 22 ऑगस्ट िे 10 िप्टेंबि 2023 दिम्यान अमेरिकन खुर्लया टेतनि स्पिे े आयोजन किण्याि आले होिे.
● ही या स्पिे ी 143 वी आवृतिी आति वषाडिील ौथी आति अिंतिम ग्रँ् स्लॅम स्पिाड होिी.
● यावेळी नोव्हाक जोकोतव ने ्ॅतनयल मेदवेदेव ा अिंतिम िामन्याि पिाभव किि तयाच्या कािकीदीिील 24 वे ग्रँ्स्लॅम
पदक पटकावले आहे.
अमेरिकन खुर्लया टेतनि स्पिे े तवजेि:े
श्रेिी तवजेिे
पुरूष एकेिी नोव्हाक जोकोतव (ितबडया)
मतहला एकेिी कोको गॉफ (अमेरिका)
पुरूष दुहेिी िाजीव िाम (अमेरिका), जो िातलस्बिी (लिं्न)
मतहला दुहेिी गॅतब्रएला ्ब्रोव्स्की (कॅन्ा), एरिन िाउटतलफ (न्यूझीलिं्)
तमश्र दुहेिी अण्िा ्ॅतनतलना (कझाकस्िान), हॅिी हेतलओवािा (तफनलिं्)
नोव्हाक जोकोतव :
• अमेरिकन खुर्लया टेतनि स्पिेच्या अिंतिम िामन्याि ितबडया ा अव्वल टेतनिपटू नोव्हाक जोकोतव ने ितशयाच्या ्ॅतनयल
मेदवेदेवला पिाभूि करून ग्रँ्स्लॅम जेिेपद तजिंकले आहे.
• या तवजयािह नोव्हाक जोकोस्व्ह ने ौर्थयािंदा अमेरिकन ओपन स्पिाड तजिंकली अिून तया े हे काितकदीिील िब्बल
24 वे ग्रँ्स्लॅम ठिले आहे.
• िब्बल 24 ग्रँ्स्लॅम नावावि अििािा नोव्हाक जोकोतव हा जगािला एकमेव टेतनिपटू ठिला आहे.
• किोना ी लि न घेिर्लयाने गिवषी जोकोतव ला अमेरिकन स्पिेि प्रवेश देण्याि आला नव्हिा.
• यिंदा तयाने दमदाि पुनिागमन कििाना 2018 निंिि प्रथम ही स्पिाड तजिंकली.
• जोकोतव ने या वषी फ्रें खुली स्पिाड तजिंकि िाफेल नदाल आति िॉजि फे्िि यािंना मागे टाकि पुरुष तवभागाि
'िवाडतिक ग्रँ्स्लॅम तजिंकिािा पुरुष टेतनिपटू' म्हिून तमिवण्या ा मान तमळवला होिा.
• आिा तयाने मतहला टेतनिपटू मागरिट कोटड यािंच्या िवाडतिक 24 ग्रँ्स्लॅम जेिेपदािंच्या तवक्रमाशीही बिोबिी िािली
आहे.
• जागतिक क्रमवािीि जोकोतव अव्वल अिून, मेदवेदेव तििऱ्या क्रमािंकावि आहे.
जोकोतव े ग्रँ्स्लॅम तवजेिपे द:
1. ऑस्टरेतलयन ओपन: 2008, 2011, 2012, 2013, 2015, 2016, 2019, 2020, 2021, 2023
2. फ्रें ओपन: 2016, 2021
3. तवम्बर्ल्न ओपन: 2011, 2014, 2015, 2018, 2019, 2021, 2022
4. अमेरिकन ओपन: 2011, 2015, 2018, 2023
****************

5. खेलो इिंत्या ी 6 वी आवृतिी

• खेलो इिंत्या युथ गेम्ि (KIYG) ी 6 वी आवृतिी 19 जानेवािी िे 31 जानेवािी 2024 दिम्यान आयोतजि किण्याि
आली आहे. ही स्पिाड िातमळना्ूमिील ाि शहिािंमध्ये ( ेन्नई, तत्र ी, मदुिाई आति कोईम्बिूि) आयोतजि किण्याि
आली आहे.
खेलो इिंत्या युथ गेम्ि (KIYG):
• KIYG ही भाििािील शालेय आति महातवद्यालयीन तवद्यार्थयाांिाठी िाष्टरीय स्ििाविील स्पिाड आहे.
• ही स्पिाड दिवषी जानेवािी तकिंवा फेब्रुवािीमध्ये आयोतजि केली जािे. िी ििकािच्या खेलो इिंत्या उपक्रमा ा भाग
आहे.
• क्री्ा ििंस्कृिीला ालना देिे आति िळागाळािील प्रतिभाविंि खेळा्ू ओळखिे हे तया े उस्द्ष्ट आहे.
• या युवा खेळािंच्या मागील पा आवृत्त्या तदल्ली, पुिे, गुवाहाटी, पिं कुला आति भोपाळ येथे झार्लया आहेि.
स्वरूप :
• या स्पिाड दोन श्रेिींमध्ये आयोतजि केर्लया जािाि : 17 वषाडखालील शालेय तवद्याथी आति 21 वषाडखालील
महातवद्यालयीन तवद्याथी.
• िमािोपानिंिि ज्या िाज्य तकिंवा केंद्रशातिि प्रदेशाने िवाडतिक िुविडपदके तमळवली आहेि तयािंना तवजेिा घोतषि केले
जािे.
• महािाष्टर आति हरियािा वगळिा इिि कोितयाही ििंघाने आजपयांि KIYG तवजेिेपद तमळवलेले नाही.
KIYG ी 6 वी आवृतिी:
• KIYG, िातमळना्ू येथे 26 खेळािंमिील एकूि 933 पदकािंिाठी (278 िुविड, 278 िौप्य आति 377 कािंस्य) ही
स्पिाड आयोतजि किण्याि आली आहे.
• या वषी KIYG मध्ये स्क्वॅश ा िमावेश किण्याि आला आहे.
• शुभिंकि: वीिा मिंगाई.
• तब्रटीश विाहिवादी िाजवटीतवरुद्ध लढिाऱ्या िािी वेलू नत याि यािंना प्रेमाने वीिा मिंगाई म्हटले जाय .े
****************
6. आि. वैशाली भाििा ी तिििी मतहला ग्रँ्मास्टि
• भाििाच्या िमेशबाबू वैशालीने भाऊ प्रज्ञानिंद पाठोपाठ वैशालीनेही ग्रँ्मास्टि तकिाबावि आपले नाव कोिले आहे.
• बुस्द्धबळाच्या इतिहािाि ग्रँ्मास्टि तकिाब तमळविािे िे पतहले बतहि-भाऊ ठिले आहेि.
• स्पेनमध्ये िुरू अिलेर्लया एल लोब्रेगाि खुर्लया बुस्द्धबळ स्पिेच्या दुिऱ्या फेिीि वैशालीने िुकीच्या िामेि िरिक
िेर्लबेि ा पिाभव केला. या तवजयािह तिने ‘लाइव्ह िेतटिंग’मध्ये एलो 2500 गुिािं ा टप्पा ओलािं्ला.
• भाििा ा तवघ्नेश एन आि हा भाििा ा 80 व ग्रँ्मास्टि झाला होिा. यािह तवघ्नेश आति तवशाख हे ग्रँ्मास्टि तकिाब
तमळतविािे पतहले भाििीय भाऊ भाऊ ठिले होिे.
• आि. वैशाली ही भाििा ी 84 वी ग्रँ्मस्टि ठिली िि जगािील 42 वी मतहला खेळा्ू ठिली.
• ग्रँ्मास्टि तकिाब तमळविािी वैशाली तिििी भाििीय मतहला ठिली.
• यापूवी कोनेरू हम्पीने 2002 मध्ये िि द्रोिावली हरिकाने 2011 मध्ये ग्रँ्मास्टि तकिाब तमळतवला होिा.
7. खाशाबा जािव यािं ा जन्मतदन आिा िाज्य क्री्ातदन म्हिून िाजिा किण्याि मान्यिा
• वैयस्क्तक प्रकािाि भाििाला पतहले ऑतलिंतपक पदक तमळवून देिािे खाशाबा जािव यािं ा जन्मतदन, 15 जानेवािी,
आिा िाज्य क्री्ातदन म्हिून िाजिा होिाि आहे.
• याप्रििंगी िाष्टरीय क्री्ा तदन व क्री्ा िप्ताह िाजिा किण्यािाठी प्रतयेक तजर्लहयाि तदर्लया जािाऱ्या अनुदानािही वाढ
किण्याि आली आहे.
• िाष्टरीय क्री्ा तदन व क्री्ा िप्ताह िाजिा किण्यािाठी प्रतयेक तजर्लहयाि पुवी 10 हजाि अनुदान देण्याि येि होिे.
• या अनुदानाि वाढ करुन प्रतयेक तजर्लयाि िाज्याच्या क्री्ा तदनािाठी 75 हजाि, िाष्टरीय क्री्ा तदनाि 50 हजाि िि
तक्र्ा िप्ताहाि 1 लाख रुपये अिे एकूि 2 लाख 25 हजाि रुपये िुिािीि अनुदान देण्याि येिाि आहे.
• हा क्री्ा तदन क्री्ा व युवक, ििं नालय, क्री्ा प्रबोतिनी, क्री्ा ििंकुले, प्राथतमक, माध्यतमक शाळा, कतनि वरिि
महातवद्यालये, शािकीय ििे खािगी तवद्यापीठे, क्री्ा ििंस्था, मिं्ळे अकादमी, क्री्ा योजनािं ा लाभ घेिाऱ्या
ििंस्थािंमध्ये िाजिा केला जािाि आहे.
• खाशाबा जािव यािंच्या योगदानावि व्याख्यान, क्री्ा िॅली, मॅिेथॉन, मागडदशडन तशतबि, खेळा्ूिंशी ििंवाद, क्री्ा
पुिस्कािा े तवििि, िाष्टरीय, आिंिििाष्टरीय खेळा्ूिं ा गौिव, क्री्ा उपक्रमािं े आयोजन यामध्ये किण्याि येिाि आहे.
खाशाबा जािव:
• जन्म: 15 जानेवािी 1926 (गोळेश्वि, किा्, िािािा)
• कािकीदड: खाशाबा जािवािंनी 1948 िालािील लिं्न उन्हाळी ऑतलिंतपक स्पिाांमध्ये फ्लायवेट वजनगटािील कुस्िी
प्रकािाि िहावा क्रमािंक तमळवला.
• 1952 िालािील हेलतििंकी उन्हाळी ऑतलिंतपक स्पिाांमध्ये 52 तकलोग्रॅम वजनगटाि फ्रीस्टाइल प्रकािािंिगडि तयािंनी
कािंस्यपदक तजिंकले.
िन्मान:
1. 2000: भािि ििकािने खाशाबा यािंना कुस्िीमिील तयािंच्या योगदानाबद्ल मििोतिि अजुडन पुिस्कािाने िन्मातनि
केल.े
2. 2010: तदल्ली कॉमनवेर्लथ गेम्ििाठी नव्याने बािंिलेर्लया कुस्िी स्थळाला तयािं े नाव देण्याि आले.
3. 15 जानेवािी 2023: गूगलने खाशाबा जािव यािंना तयािंच्या 97 व्या जयिंिीतनतमति गूगल ्ू्लद्वािे िन्मातनि केल.े
4. 28 िप्टेंबि 2023: खाशाबा जािव यािं ा जन्मतदन महािाष्टर िाज्य क्री्ा तदन म्हिून िाजिा किण्या ी घोषिा किण्याि
आली.
****************
8. खेलो इिंत्या पॅिा गेम्ि 2023 लोगो आति शुभक
िं ि उज्ज्वला े उद्घाटन
• श्री अनुिाग तििंग ठाकूि, केंद्रीय युवा व्यवहाि आति क्री्ा मिंत्री, यािंनी प्रथम खेलो इिंत्या पॅिा गेम्ि 2023 िाठी लोगो
आति शुभिंकिा े अनाविि केले.
• अतिकृि शुभिंकि, 'उज्ज्वला' जी एक त मिी आहे, िमाििंभाि प्रकट झाली.
• तदल्लीच्या अतभमाना े प्रतितनतितव कििािी ही छोटी त मिी दृढतनश् य आति िहानुभूिी े प्रिीक म्हिून उभी आहे.
• उज्ज्वला खेलो इिंत्या – हे 'िामर्थयड तवतवि स्वरूपाि प्रकट होिे आति मानवी आतमा अिूट आहे' हा ििंदेश देिे.

9. तक्रकेट तवश्व षक 2023

• 19 त्िेंबि 2023 िोजी तवश्व षक 2023 ा अिंतिम िामना पाि प्ला. यामध्ये भािि आति ऑस्टरेतलया
एकमेकािंच्या आमनेिामने होिे. या िामन्याि ऑस्टरेतलयाने 6 ग्ी िाखून तवजय तमळवला. या तवजयािह ऑस्टरेतलयाने
िहाव्यािंदा तवश्व षक तजिंकला.2023 ी ही स्पिाड भाििाि आयोतजि किण्याि आली होिी.
● यापूवी 2011 मिील स्पिाड भािि, बािंगलादेश आति श्रीलिंकेमध्ये आयोतजि किण्याि आली होिी.
● ही 13 वी ICC तवश्व षक स्पिाड होिी.
● स्पिे ा कालाविी :5 ऑक्टोबि 2023 िे 19 नोव्हेंबि 2023
● यामध्ये एकूि 10 ििंघािंनी भाग घेिला होिा : अफगातिस्िान, ऑस्टरेतलया, बािंगलादेश, इिंग्लिं्, भािि, नेदिलँ्,
न्यूझीलिं्, पातकस्िान, दतक्षि आतफ्रका आति श्रीलिंका.
● िेमीफायनल मध्ये पोह लेले ििंघ : भािि तवरुद्ध न्यूझीलिं् आति ऑस्टरेतलया तवरुद्ध दतक्षि आतफ्रका.
अिंतिम िामना :
• अिंतिम िामना भािि तवरुद्ध ऑस्टरेतलया अिा पाि प्ला. हा िामना अहमदाबाद येथील निेंद्र मोदी स्टेत्यमवि पाि
प्ला. या िामन्यािील तवजयानिंिि ऑस्टरेतलया िहाव्यािंदा तवश्वतवजेिा ठिला आहे. तया वेळी भाििा े तििऱ्यािंदा
तवश्व षक तजिंकण्या े स्वप्न भिंगले. या स्पिेि भाििाने िलग 10 िामने तजिंकले. मात्र 11 व्या िामन्याि भाििीय ििंघ
मागे प्ला.
• ऑस्टरेतलया ा किडिाि पॅट कतमन्िने नािेफेक तजिंकून गोलिंदाजी किण्या ा तनिडय घेिला होिा. भाििीय ििंघ प्रथम
फलिंदाजी कििाना 50 षटकािंि केवळ 240 िावा करू शकला. तयामुळे ऑस्टरेतलयाला तवजयािाठी 241 िावािं े
लक्ष्य तमळाले होिे. प्रतयुतििाि ऑस्टरेतलयाने 43 षटकाि 4 तवकेट गमावि 241 िावा करुन िामना तजिंकला.
ऑस्टरते लयाच्या ििंघािाठी टरॅस्व्हि हे्ने 137 िावािं ी मॅ तवतनिंग खेळी केली.
• या स्पिेि भाििीय गोलिंदाजी िवोतिम ठिली होिी. मात्र, अिंतिम िामन्याि एकाही गोलिंदाजाला प्रभाव पा्िा आला
नाही. भाििीय फलिंदाजी या स्पिेि तवलक्षि बहिली होिी. ििी अिंतिम िामन्याि एकाही फलिंदाजाला म्हिावी अशी
छाप पा्िा आली नाही. िोतहि शमाड अिडशिकािमीप पोहो ला पििंिु अिडशिक पूिड किण्याअगोदि िो बाद झाला.
तवक्रमवीि तविाट कोहली अिडशिक झळकावून लगे बाद झाला. ििे के. एल. िाहुल े अिडशिक ििंघािाठी पुिश े े
ठिले नाही. शुभमन तगल, श्रेयि अय्यि आति िूयडकुमाि यादव हे इिि फलिंदाज या िामन्याि अपयशी ठिले.
भािि तवरुद्ध न्यूझीलिं् िेमीफायनल िामना :
• हा िामना मुबिं ईमिील वानखे्े मैदानावि खेळला गेला. या िामन्याि भाििाने न्यूझीलिं् ा पिाभव केला. तवशेष म्हिजे
या िामन्याि तविाट कोहली ने एकतदवशीय तक्रकेटमिील आपले 50 वे शिक पूिड करून ित न िें्लकि यािं ा
एकतदवशीय िामन्यािील िवाडतिक शिकािं ा तवक्रम मो्ला.
• तवश्व षक 2023 िाठी ा भाििीय ििंघ : िोतहि शमाड (किडिाि), हातदडक पिंड्या (उपकिडिाि), शुबमन तगल, तविाट
कोहली, श्रेयि अय्यि, केएल िाहुल, िवींद्र ज्ेजा, शादुल
ड ठाकूि, जिप्रीि बुमिाह, मोहम्मद तििाज, कुलदीप यादव,
मोहम्मद शमी, ितव िंद्रन अस्श्वन, इशान तकशन, िूयडकुमाि यादव.
तवश्व षक 2023 पुिस्काि तवजेतयािं ी यादी :
1. प्लेअि ऑफ द टूनाडमेंट : तविाट कोहली (765 िावा आति एक तवकेट)
2. प्लेअि ऑफ द मॅ (फायनल) : टरॅस्व्हि हे् (137 िावा)
3. स्पिेिील िवाडतिक िावा (गोर्ल्न बॅट) : तविाट कोहली (11 िामन्याि 765 िावा)
4. स्पिेिील िवाडतिक शिके : स्क्विंटन ्ी कॉक ( ाि शिके)
5. स्पिेिील िवोच्च िावििंख्या : ग्लने मॅक्िवेल (201* अफगातिस्िानतवरुद्ध)
6. स्पिेिील िवोच्च स्टराइक िेट: ग्लने मॅक्िवेल
7. स्पिेिील िवाडतिक अिडशिके : तविाट कोहली (िहा अिडशिके)
8. स्पिेिील िवाडतिक तवकेट (गोर्ल्न बॉल) : मोहम्मद शमी (24 तवकेट)
9. स्पिेिील िवाडतिक षटकाि : िोतहि शमाड (31 षटकाि)
10. स्पिेिील िवाडतिक झेल : ्ॅरिल तमशेल (11 झेल)
11. टूनाडमेंटमध्ये यस्ष्टिक्षकाद्वािे िवाडतिक तवकेट घेिािा : स्क्विंटन ्ी कॉक (20)
आिापयांि भािि तवश्व षक तवजेिा (दोन वेळा):
1. 1983 : भािि तवरुद्ध वेस्टइिं्ीज.
2. 2011 : भािि तवरुद्ध श्रीलिंका.
****************
10. माउिंट एव्हिेस्टजवळ स्काय्ायव्ह कििािी जगािील पतहली मतहला - शीिल महाजन
• शीिल महाजन माऊिंट एव्हिेस्टजवळ 21500 फुटािंवरून स्काय्ायव्ह कििािी जगािील पतहली मतहला ठिली आहे.
• भाििीय स्काय्ायव्हि शीिल महाजन ही जगािील िवाडि उिं तशखि माउिंट एव्हिेस्टच्या िमोि 21,500 फूट उिं ीवरून
हेतलकॉप्टिमिून उ्ी मारून स्काय्ायव्ह कििािी पतहली मतहला ठिली आहे. तयानिंिि िी 17,444 फूट उिं ीविील
'कालापथि' तशखिावि उििली.
• शीिल एक प्रतिद्ध भाििीय स्काय्ायव्हि आहेि आति तयािंनी अनेक स्काय्ायस्व्हिंग िेकॉ्ड केले आहेि आति 2001
मध्ये तयािंना ौथा िवोच्च नागिी पुिस्काि, पद्मश्री देखील प्रदान किण्याि आला आहे.
****************
11.तलएिं्ि पेि हा आिंिििाष्टरीय टेतनि हॉल ऑफ फेममध्ये नामािंतकि झालेला पतहला आतशयाई पुरुष खेळा्ू
● पुरुष दुहेिी आति तमश्र दुहेिीि तमळून 18 ग्रँ्स्लॅम ा तवजेिा तलएिं्ि पेि हा खेळा्ू प्रकािाि आिंिििाष्टरीय टेतनि हॉल
ऑफ फेमिाठी नामािंकन तमळालेला पतहला आतशयाई पुरुष ठिला आहे.
● कािा ब्लॅक, ॲना इव्हानोतवक, कालोि मोया, ्ॅतनयल नेस्टि आति फ्लेस्व्हया पेनटे ा आति तलएिं्ि पेि या िहा
खेळा्ूिंपैकी िो एक आहे.
● 2019 मध्ये ली ना या दोन ग्रँ् स्लॅम एकेिी तवजेिेपदे तजिंकिाऱ्या त नी मतहले ा यामध्ये िमावेश किण्याि आला
होिा. िेव्हा िी हॉल ऑफ फेम मध्ये िमातवष्ट होिािी पतहली आतशयाई खेळा्ू बनली होिी.
● पेिने पुरूष दुहेिी आति तमश्र दुहेिी या दोन्हीमध्ये ग्रँ्स्लॅम तजिंकले आहे. दुहेिीच्या जागतिक क्रमवािीि िो प्रथम
क्रमािंकावि िुद्धा पोहो ला होिा.
****************
12. 2036 मिील ऑतलस्म्पक स्पिेच्या यजमानपदािाठी भाििा ी महत्त्वाकािंक्षी बोली

• पिंिप्रिान निेंद्र मोदींनी मुिंबईि आिंिििाष्टरीय ऑतलस्म्पक ितमिीच्या 141 व्या ित्राच्या उद्घाटन िमाििंभाि 2036 मध्ये
ऑतलस्म्पक स्पिाड यशस्स्वरितया आयोतजि किण्या ा भाििा ा इिादा जाहीि केला.
• ीन, दतक्षि कोरिया आति जपान हे एकमेव आतशयाई देश आहेि ज्यािंनी ऑतलस्म्पक े आयोजन केले आहे. जपानने
1964 आति 2020 मध्ये या े आयोजन केले होिे.
ऑतलस्म्पकिाठी यजमान शहि तनव्ण्या ी प्रतक्रया :
पाििंपारिक प्रिाली:
• शहिे आिंिििाष्टरीय ऑतलस्म्पक ितमिीला (IOC) स्वािस्य पत्र िादि कििाि. याि एक लािंबल क बहु-वषीय, बहु-
िि मूर्लयमापन प्रतक्रया िमातवष्ट आहे.
• यजमानािं ी तनव् िाि वषे अगोदि किण्याि आली येिे.
• अनेकदा जास्ि ख ड, कजड, भ्रष्टा ाि आति घोटाळे यािािख्या गोष्टीदेखील तयाि घ्िाि.
ऑतलस्म्पक अजें्ा 2020:
• 2013 मध्ये, थॉमि बाक हे IOC े अध्यक्ष झाले. तयािंनी ऑतलस्म्पक अजें्ा 2020 िादि केला. िो ऑतलस्म्पक
स्पिेच्या भतवष्ट्यािाठी एक ब्लू तप्रिंट ठिला आहे.
• 2014 मध्ये, आयओिी अतिवेशनादिम्यान हा अजें्ा मिंजूि किण्याि आला.
• 2019 मध्ये स्स्वतझलां्मिील लॉिने येथील IOC ित्रादिम्यान िो अतिकृिपिे स्वीकािण्याि आला.
• नोंद : 2030 पािून िवड ऑतलिंतपक स्पिाांमध्ये हवामान बदलाििंदभाडि िकािातमक व नबद्धिे े पालन किण्या े व
तयािाठी बजेट कमी किण्या े IOC ने मान्य केले आहे.
ऑतलस्म्पकशी ििंबतिं िि महत्त्वाच्या बाबी :
• ऑतलस्म्पक ही एक आिंिििाष्टरीय क्री्ा स्पिाड आहे. िी दि ाि वषाांनी होिे.
• खेळाच्या माध्यमािून मानवी मूर्लयािं ी जोपािना कििे आति जागतिक शािंििेि योगदान देिे ही या स्पिे ी प्रमुख
उस्द्ष्टे आहेि.
• ऑतलस्म्पकमध्ये उन्हाळी खेळ, तहवाळी खेळ, युवा ऑतलिंतपक खेळ यािं ा िमावेश होिो.
इतिहाि :
• ऑतलस्म्पक े मूळ िुमािे 3,000 वषे प्रा ीन ग्रीिच्या पेलोपोनीज प्रदेशाि आहे.
• इ. ि. पूवड 776 मध्ये हे खेळ िुरु झार्लया े मानले जािे.
• पतहले आिुतनक ऑतलस्म्पक 1896 मध्ये अथेन्ि, ग्रीि येथे पाि प्ले होिे.
ऑतलस्म्पक रििंग:
• ऑतलस्म्पक त न्हामध्ये पािंढऱ्या पाश्वडभूमीवि वेगवेगळ्या ििंगािंच्या (तनळा, तपवळा, काळा, तहिवा आति लाल) पा
इिंटिलॉतकिंग रििंग अििाि.
• या रििंग जगािील पा खिं्ािं े प्रतितनतितव कििाि. ििे तया खेळािंच्या माध्यमािून िाष्टरािंमिील एकिा आति
तवतवििे े प्रदशडन कििाि.

पुढील स्पिाड :
1. उन्हाळी ऑतलिंतपक 2024 : पॅरिि, फ्रान्ि
2. तहवाळी ऑतलिंतपक 2026 : तमलान-कॉतटडना ्ी'अँपेझो, इटली
3. उन्हाळी ऑतलिंतपक 2028 : लॉि एिंजेतलि, अमेरिका
4. उन्हाळी ऑतलिंतपक 2032 : तब्रस्बेन, ऑस्टरेतलया
भाििाक्ून आिापयांि आयोतजि किण्याि आलेर्लया आिंिििाष्टरीय क्री्ा स्पिाड :
• आतशयाई खेळ: 1951 आति 1982
• िाष्टरकुल खेळ: 2010
• दतक्षि आतशयाई खेळ: 1987, 1995, 2016.
****************
13. आतशयाई क्री्ा स्पिेि भाििाला 10 मीटि एअि िायफर्लि प्रकािाि िुविडपदक तमळवून देण्याि
महािाष्टराच्या रुद्रािंक्ष पाटील ी मोला ी कामतगिी
• ीन मिील हािंगजोऊ येथे िुरू अिलेर्लया आतशयाई क्री्ा स्पिेि दुिऱ्या तदवशी भाििीय ििंघाने 10 मीटि एअि
िायफर्लि प्रकािाि िुविडपदक पटकावण्या ी कामतगिी केली आहे.
• महािाष्टराच्या रुद्रािंक्ष बाळािाहेब पाटील याने भाििाला िुविडपदक प्राप्त करून देण्याि महत्त्वपूिड भूतमका बजावली
आहे.
• रुद्रािंक्ष पाटील, तदव्यािंश तििंग पनवाि, ऐश्वयड प्रिाप तििंग िोमि या तिघािंनी भाििाला आतशयाई स्पिेिील पतहले
िुविडपदक तमळवून तदले. वैयस्क्तक पात्रिा फेिीि या तिघािंनी 1893.7 गुि तमळवले.
• या कामतगिीने भाििीय ििंघाने बाकु जागतिक ॅस्म्पयनशीप स्पिेि ीनने ि लेला जागतिक तवक्रम मो्ीि काढला.
रुद्रािंक्षने 632.5, ऐश्वयडने 631.5 आति तदव्यािंश तििंग पनवाि याने 639.6 गुि तमळवले.
• 1893.7 गुिािह भाििीय ििंघ प्रथम क्रमािंकावि तयानिंिि कोरिया ा ििंघ 1890.1 गुिािंिह दुिऱ्या स्थानावि िातहला.
िि 1882.2 गुि तमळविाऱ्या ीनच्या ििंघाला तििऱ्या क्रमािंकावि िमािान मानावे लागले.
****************
14. श्री तशवछत्रपिी जीवनगौिव क्री्ा पुिस्काि श्रीकािंि वा्, तदलीप वेंगििकि आति आतदल िुमािीवाला यािंना
प्रदान
• क्री्ा क्षेत्राि महािाष्टरा े नाव उज्ज्वल कििाऱ्या तवतवि खेळा्ूिंना व मान्यविािंना श्री तशवछत्रपिी क्री्ा पुिस्कािाने
िन्मातनि किण्याि आहे.
• या क्री्ा पुिस्कािाि जीवनगौिव (3), क्री्ा मागडदशडक (13), तजजामािा (1), खेळा्ू (81), िाहिी प्रकाि (5)
आति तदव्यािंग खेळा्ू (14) अिे एकूि 117 पुिस्काि या 2019-20, 2020-21, 2021-22 या िीन वषाांिाठी
देण्याि आले आहेि.
• बॅत्मटन ििंघटक श्रीकािंि वा्, भाििा े माजी तक्रकेट किडिाि तदलीप वेंगििकि आति अ्‌थॅ लेतटक्ि ििंघटक आतदल
िुमािीवाला यािंना जीवनगौिव पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि आले.
• क्री्ा क्षेत्राि तवशेष कामतगिी कििाऱ्या क्री्ापपटूिंिाठी 1969-70 पािून श्री तशवछत्रपिी िाज्य क्री्ा पुिस्काि देण्याि
येिाि.
****************
15. महािाष्टराच्या तदव्या देशमुखने पटकावले टाटा स्टील बुस्द्धबळ स्पिे े जेिपे द
• नागपूिच्या तदव्या देशमुखने टाटा स्टील बुस्द्धबळ स्पिेच्या मतहला गटािील जलद तवभागा े जेिेपद पटकावले आहे.
• तदव्या 9 गुिािह प्रथम स्थानी िि ीनच्या जगज्जेतया जु वेन्जूनला 6.5 गुिािंिह दुिऱ्या स्थानावि िमािान मानावे
लागले.
• तदव्याला या स्पिेि िुरुवािीला स्थानही तमळाले नव्हिे. मात्र, आि. प्रज्ञानिंद या ी बहीि अिलेर्लया आि. वैशालीने
माघाि घेिर्लयानिंिि 17 वषीय िाष्टरीय तवजेतया तदव्याला या स्पिेि खेळण्या ी ििंिी तमळाली.
• तदव्याला अखेिच्या फेिीि तवजय अतनवायड होिा. या फेिीि तिने काळया मोहऱ्यािंनी खेळिाना भाििा ी अव्वल मतहला
बुस्द्धबळपटू अिलेर्लया ग्रँ्मास्टि कोनेरू हम्पीला नमवण्या ी तकमया िािली.
****************
16. हरियािा: तवजय हजािे कििं्क 2023-24 तवजेिा
• नोव्हेंबि-त्िेंबि 2023 मध्ये आयोतजि तवजय हजािे कििं्क 2023-24 स्पिेच्या अिंतिम िामन्याि हरियािाने
िाजस्थान ा पिाभव करून तवजेिेपद पटकावले.
• हरियािा ा ििंघ प्रथम तवजय हजािे कििं्क स्पिेच्या अिंतिम फेिीि पोहो ला आति तवजेिेपदावि आपले नाव
कोिले."
तवजय हजािे कििं्क तवषयी:
• तवजय हजािे कििं्क ही भाििािील एकतदविीय फस्टड िाि / प्रादेतशक तक्रकेट स्पिाड आहे.
• 1993-94 पािून बीिीिीआयिफे दिवषी या स्पिे े आयोजन केले जािे.
• िहभागी: ििजी खेळिािे 38 ििंघ
• िवाडतिक तवजेिेपदेेः िातमळना्ू (िवाडतिक 5 वेळा)
****************
17. मुिंबईि 141 व्या आिंिििाष्टरीय ऑतलस्म्पक ितमिी (IOC) अतिवेशना े आयोजन
• पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी 14 ऑक्टोबि 2023 िोजी मुबिं ईि 141 व्या आिंिििाष्टरीय ऑतलस्म्पक ितमिी (IOC)
अतिवेशना े उद्घाटन केल.े
• 2029 मध्ये भाििाि होिाऱ्या युवा ऑतलस्म्पक्ििाठी भािि आिुि अिर्लया े पिंिप्रिान म्हिाले, ििे 2036 मध्ये
भािि ऑतलस्म्पक्ि स्पिाां े आयोजन किण्यािाठी स्विेःला ियाि किेल अिे आश्वािनही पिंिप्रिान मोदींनी तदले.
• 2028 च्या लॉि एिंजेतलि उन्हाळी ऑतलिंतपकमध्ये पुरुष आति मतहला T20 तक्रकेट ा िमावेश किण्या ी तशफािि
या अतिवेशनाि IOC ने स्वीकािली.
• ऑतलस्म्पक खेळािंच्या भतवष्ट्याबाबि महत्त्वा े तनिडय आयओिी अतिवेशनािंमध्ये घेिले जािाि.
• िुमािे 40 वषाांच्या कालाविीनिंिि भािि दुिऱ्यािंदा IOC अतिवेशना े आयोजन किण्याि आले. IOC े 86 वे
अतिवेशन 1983 मध्ये नवी तदल्ली येथे झाले होिे.
****************

18. तिकिंदि शेख ठिला महािाष्टर केििी

• पुिे तजर्लयािील लोिीकिंद - फुलगाव येथील नेिाजी िुभाष िंद्र बोि स्कूलच्या मैदानावि पाि प्लेर्लया महािाष्टर
केििी कुस्िी स्पिेमध्ये गितवजेतया तशविाज िाक्षेला आस्मान दाखवि तिकिंदि शेखने महािाष्टर केििी स्खिाब
तजिंकला.
• प्रदीपदादा किंद व पुिे तजर्लहा कुस्िीगीि ििंघ यािंच्या ििंयुक्त तवद्यमाने आति भाििीय कुस्िी महाििंघ व महािाष्टर िाज्य
कुस्िीगीि ििंघाच्या िहकायाडने 66 वी वरिि िाज्य अतजिंक्यपद व महािाष्टर केििी कुस्िी स्पिाड 7 िे 10 नोव्हेंबि
2023 दिम्यान आयोतजि किण्याि आली होिी.
• तिकिंदि शेखला महािाष्टर केििी ी माना ी गदा ििे मतहिंद्रा थाि ही गा्ी बक्षीि म्हिून तमळाली, िि उपतवजेिा
तशविाज मतहिंद्रा टरॅक्टि ा मानकिी ठिला.
• तिकिंदि शेख 66 वा महािाष्टर केििी ठिला.
• मािी तवभागािून ििंदीप मोटे ा पिाभव करुन तिकिंदि शेखने अिंतिम फेिी गाठली होिी. िि गादी तवभागािून हषडद
कोकाटेला पिाभवा ी िूळ ािि तशविाज िाक्षे दुिऱ्यािंदा महािाष्टर केििीच्या अिंतिम फेिीि ि्कला होिा.
• तिकिंदि शेख मूळ ा िोलापूि तजर्लयािील मोहोळ ा अिून िो कोर्लहापुिािर्लया गिंगावेश िालमीिला पैलवान आहे.
****************
19. तशविाज िाक्षे दुिऱ्यािंदा महािाष्टर केििी
• आदशड तशक्षि प्रिािक मिं्ळ, तजर्लहा िालीम ििंघ व महािाष्टर िाज्य कुस्िीगीि परिषद यािंच्या ििंयुक्त तवद्यमाने
िािातशव येथे 65 व्या महािाष्टर केििी कुस्िी स्पिे े आयोजन 16 िे 20 नोव्हेंबि 2023 दिम्यान किण्याि आले.
िािातशवच्या श्री िुळजाभवानी स्टेत्यमवि गुरुवयड के. टी पाटील क्री्ािंगिीि या स्पिाड पाि प्र्लया.
• नािंदे् ा तशविाज िाक्षे आति नातशक ा हषडविडन िदगीि या कुस्िीपटूिंमध्ये झालेर्लया मॅटविील कुस्िीि तशविाज िाक्षे
याने हषडविडन िदगीिवि 6-0 गुिािंनी माि देऊन 'महािाष्टर केििी तकिाब' दुिऱ्यािंदा पटकावला.
• मागील वषी पुण्याि कोथरू् येथे तशविाज िाक्षे याने महेंद्र गायकवा् याला पिाभूि किि महािाष्टर केििी ा मान
तमळवला होिा.
****************
20. मध्य प्रदेशला पतहर्लया 'बी गेम्ि 2024' े तवजेिपे द
• 4 िे 11 जानेवािी दिम्यान दीव येथे घोघला बी वि पाि प्लेर्लया 'पतहर्लया बी गेम्ि 2024' मध्ये मध्य प्रदेशने
एकिंदि ॅस्म्पयनतशप पटकावली.
• मध्य प्रदेशने 7 िुविडपदकािंिह एकूि 18 पदके तमळतवली. तवशेष म्हिजे मध्य प्रदेश भूवेस्ष्टि िाज्य आहे. > महािाष्टराने
3 िुविाांिह 14 पदके तजिंकली.
• िातमळना्ू, उतििाखिं् आति दादिा व नगि हवेली, दीव आति दमि यािंनी प्रतयेकी 12 पदके तजिंकली.
• आिामने या स्पिेि 5 िुविाांिह एकूि 8 पदकािंिह उतकृष्ट कामतगिी केली.
• लक्षद्वीपने बी िॉकिमध्ये िुविडपदक तजिंकले.
• या स्पिेि एकूि 8 क्री्ा प्रकाि खेळवण्याि आले.
• या स्पिाड आयोतजि किण्याि आलेर्लया घोघला बी ला 'ब्लू फ्लॅग ितटडतफकेशन' प्राप्त आहे. िध्या देशािील 12
िमुद्रतकनाऱ्यािंना ब्लू फ्लॅग ितटडतफकेशन' प्राप्त आहे.

21. िाष्टरीय क्री्ा पुिस्काि 2023

• भाििाच्या िाष्टरपिी द्रौपदी मुमूड यािंनी 9 जानेवािी, 2024 िोजी िाष्टरपिी भवन येथे आयोतजि कायडक्रमाि क्री्ा
पुिस्काि 2023 प्रदान केल.े
मेजि ध्यान दिं खेलितन पुिस्कािेः
• बॅ्तमिंटनपटू जो्ी त िाग शेट्टी (मुिंबई, महािाष्टर) आति िास्तवक िाईिाज िँकीिेड्डी (आिंध्रप्रदेश)
• तयािं ी ठळक कामतगिीेः 19 व्या हािंगझोऊ एतशयन गेम्ि 2022 मध्ये पुरुष दुहेिीि िुविडपदक आति िािंतघक
िौप्यपदक; 2023 मध्ये जकािाड येथे झालेर्लया बी्ब्लूएफ 1000 इिं्ोनेतशया ओपन मध्ये पुरुष दुहेिीि िुविडपदक;
2022 मध्ये नोंथाबुिी (थायलिं्) येथील थॉमि कपमध्ये िािंतघक िुविडपदक; ऑक्टोबि 2023 मध्ये बॅ्तमिंटनच्या
तिन्ही दुहेिी प्रकािािंमध्ये जागतिक क्रमवािीि प्रथम क्रमािंक तमळविािी िी पतहली भाििीय जो्ी ठिली.
• अजुडन पुिस्कािेः ओजि प्रवीि देविळे (तिििंदाजी), अतदिी गोपी िंद स्वामी (तिििंदाजी), मुिली श्रीशिंकि
(अॅथलेतटक्ि), पारुल ौििी (अॅथलेतटक्ि), मोहम्मद हुिामुद्ीन (बॉस्क्ििंग), आि वैशाली (बुस्द्धबळ), मोहम्मद
शमी (तक्रकेट), अनुष अग्रवाला (अश्वािोहि), तदव्याकृिी तििंग (अश्वािोहि), तदक्षा ्ागि (गोर्लफ), कृष्ट्ि बहादूि
पाठक (हॉकी), िुशीला ानू (हॉकी), पवन कुमाि (कबड्डी), रििू नेगी (कबड्डी), नििीन (खो-खो), तपिंकी (लॉन
बोर्लि), ऐश्विी प्रिाप तििंग िोमि (नेमबाजी), ईशा तििंग (नेमबाजी), हरििंदि पाल तििंग ििंिू (स्कॉश), अतहका मुखजी
(टेबल टेतनि), िुनील कुमाि (कुस्िी), अिंिीम (कुस्िी), नौिेम िोतशतबना देवी (वुश)ू , शीिल देवी (पॅिा तिििंदाजी),
इलुिी अजय कुमाि िेड्डी (अिंि तक्रकेट), प्रा ी यादव (पॅिा कॅनोइिंग).
• द्रोिा ायड पुिस्काि (जीवनगौिव श्रेिी): जिकीिि तििंग ग्रेवाल (गोर्लफ), भास्किन ई (कबड्डी), जयिंिा कुमाि
पुशीलाल (टेबल टेतनि).
• द्रोिा ायड पुिस्काि (तनयतमि श्रेिी): लतलि कुमाि (कुस्िी), आिबी िमेश (बुस्द्धबळ), महावीि प्रिाद िैनी (पॅिा
अॅथलेतटक्ि), तशवेंद्र तििंग (हॉकी), गिेश प्रभाकि देवरुखकि (मल्लखािंब).
• ध्यान िंद जीवनगौिव पुिस्कािेः मिंजषु ा किंवि (बॅ्तमिंटन), तवनीि कुमाि शमाड (हॉकी), कतविा िेर्लविाज (कबड्डी).
• मौलाना अबुल कलाम आझाद (MAKA) टरॉफी 2022-2023: गुरु नानक देव तवद्यापीठ, अमृििि (पिंजाब)
• िाष्टरीय खेळ प्रोतिाहन पुिस्काि 2023: जैन (अतभमि तवद्यापीठ) आति ओत्शा मायतनिंग कॉपोिेशन तलतमटे्
• िाष्टरीय क्री्ा पुिस्काि स्वरूपेः
o मेजि ध्यान दिं खेलितन पुिस्कािेः िोख 25 लाख रुपये, पदक आति प्रमािपत्र
o अजुडन पुिस्कािेः िोख 15 लाख रुपये, अजुडना ा कािंस्य पुिळा आति प्रमािपत्र
o द्रोिा ायड पुिस्काि (जीवनगौिव श्रेिी): िोख 15 लाख रुपये, द्रोिा ायाां ा कािंस्य पुिळा आति प्रमािपत्र
o द्रोिा ायड पुिस्काि (तनयतमि श्रेिी): िोख 10 लाख रुपये, द्रोिा ायाां ा कािंस्य पुिळा आति प्रमािपत्र
o ध्यान िंद जीवनगौिव पुिस्कािेः िोख 10 लाख रुपये, ध्यान िंद यािं ा कािंस्य पुिळा आति प्रमािपत्र
****************

22. ्ॅतनयल मॅकगेहेःे आिंिििाष्टरीय तक्रकेट खेळिािी पतहली िृिीयपिंथी खेळा्ू

• आिंिििाष्टरीय तक्रकेटमध्ये प्रथम एक िृिीयपिंथी मतहला खेळा्ू आयिीिीशी ििंबिंतिि स्पिाांमध्ये िहभागी होिाि
आहे.
• 29 वषीय ्ॅतनयल मॅकगेहे ही आिंिििाष्टरीय तक्रकेटमध्ये खेळिािी पतहली टरान्िजें्ि मतहला खेळा्ू बनिाि आहे.
• मुळ ी ऑस्टरेतलया ी अििािी मॅकगेहे ही 2020 मध्ये कॅन्ाला स्थलािंिरिि झाली. T20 तवश्व षक 2024 िाठी
पात्रिा स्पिाड अििाऱ्या 'मतहला T20 अमेरिका पात्रिा स्पिे'िाठी कॅन्ाच्या ििंघाि ति ा िमावेश किण्याि आला
आहे.
• मॅकगेहे तहने 2020 मध्ये िामातजकरितया पुरुष िे मतहला ििंक्रमि, िि 2021 मध्ये पुरुष िे मतहला वैद्यकीय ििंक्रमि
पूिड केले होिे. तिने ICC नुिाि, पुरुष-िे-मतहला (MTF) ििंक्रमिािाठी े (male-to-female (MTF)
transition) पात्रिा तनकष पूिड केले आहेि.
****************
23. नीिज ोप्रा ठिला जगज्जेिा
• भाििाच्या नीिज ोप्राने बु्ापेस्ट, हिंगेिी येथे झालेर्लया वर्ल्ड अॅथलेतटक्ि ॅस्म्पयनतशप 2023 मध्ये पुरुषािंच्या
भालाफेक स्पिेि 88.17 मीटिच्या िवोतिम थ्रोिह िुविडपदक तजिंकून इतिहाि ि ला.
• ऑतलस्म्पक ॅस्म्पयन नीिज ोप्रा हा वरिि वर्ल्ड अॅथलेतटक्ि ॅस्म्पयनतशपमध्ये िुविडपदक तजिंकिािा पतहला भाििीय
खेळा्ू ठिला.
• 2022 मध्ये अमेरिकेिील युजेन, ओिेगॉन येथे झालेर्लया वर्ल्ड अॅथलेतटक्ि ॅस्म्पयनतशप 2022 मध्ये नीिज ोप्राने
िौप्य पदक तजिंकले होिे. वर्ल्ड अॅथलेतटक्ि ॅस्म्पयनतशपमध्ये भाििा े हे पतहले-वतहले िौप्य पदक होिे आति अिंजू
बॉबी जॉजडने पॅरिि 2003 येथे मतहलािंच्या लािंब उ्ीि कािंस्यपदक तजिंकर्लयानिंिि े देशा े दुििे पदक होिे.\
• वर्ल्ड अॅथलेतटक्ि ॅस्म्पयनतशप 2023 मध्ये पुरुषािंच्या 4x400 मीटि रिलेमध्ये भािि पा व्या स्थानावि िातहला.
नीिज ोप्रा तवषयी:
• हा हियािा ा भालाफेकपटू आहे.
• िध्या िो भाििीय लष्ट्किाि 4 िाजपुिाना िायफर्लिमध्ये िुभेदाि पदावि आहे.
• नीिज ोप्रा ा िवोतिम थ्रो 89.94 मीटि ा आहे, जो तयाने स्वी्नमिील स्टॉकहोम ्ायमिं् लीगमध्ये 30 जून 2022
िोजी फेकला होिा. तयाला अजूनही 90 मीटि ी िीमा पाि कििा आलेली नाही.
• पदकेेः टोतकयो ऑतलस्म्पक्ि 2020 िुविडपदक; वर्ल्ड अॅथलेतटक्ि ॅस्म्पयनतशप 2023 िुविडपदक; वर्ल्ड
अॅथलेतटक्ि ॅस्म्पयनतशप 2022 िौप्यपदक; ्ायमिं् लीग 2022 िुविडपदक; ्ायमिं् लीग 2023 िौप्यपदक;
एतशयन गेम्ि िुविडपदक (2018); िाष्टरकुल स्पिाड िुविडपदक (2018); एतशयन अॅथलेतटक्ि ॅस्म्पयनतशप
िुविडपदक (2017); िाऊथ एतशयन गेम्ि िुविडपदक (2016); वर्ल्ड ज्युतनयि ॅस्म्पयनतशप िुविडपदक (2016);
एतशयन ज्युतनयि ॅस्म्पयनतशप िुविडपदक (2016).
• पुिस्कािेः अजुडन पुिस्काि (2018); तवतशष्ट िेवा पदक (2020); मेजि ध्यान िंद खेलितन पुिस्काि (2021); पिम
तवतशष्ट िेवा पदक (2022); पद्मश्री (2022)
• तयाच्या टोतकयो ऑतलस्म्पक िुविडपदक तवजेिेपदाच्या स्मििाथड 7 ऑगस्ट हा तदवि िाष्टरीय भालाफेक तदन म्हिून
िाजिा केला जािो.
****************
24. मॅग्नि कालडिनने 2023 ा बुस्द्धबळ तवश्व षक तजिंकला

• 30 जुलै िे 24 ऑगस्ट 2023 दिम्यान अझिबैजानमिील बाकू येथे आयोतजि बुस्द्धबळ तवश्व षक 2023 (Chess
World Cup 2023) मध्ये जागतिक क्रमवािीि अव्वल स्थानी अिलेला नॉवे ा ग्रँ्मास्टि मॅग्नि कालडिनने
भाििा ा 18 वषीय ग्रँ्मास्टि आि प्रज्ञानिंिा ा अिंतिम िामन्याि टायब्रेकिमध्ये पिाभव किि जेिेपद पटकावले.
• मॅग्नि कालडिन े हे पतहले बुस्द्धबळ तवश्व षक तवजेिपे द ठिले.
• िेलिंगिा ा 18 वषीय ग्रँ्मास्टि आि प्रज्ञानिंिा हा बुस्द्धबळ तवश्व षक अिंतिम फेिीिील आिापयांि ा िवाडि िरुि
खेळा्ू ठिला.
• बुस्द्धबळ तवश्व षक 2023 स्पिेि अव्वल 3 स्थानािंवि िातहलेले बुस्द्धबळपटू हे 2024 कॅन््ी्ेट्ि टूनाडमेंटिाठी पात्र
ठिले
****************
25. अँजल
े ो मॅर्थयूज ठिला 'टाइम आउट' ा बळी
• एकतदविीय तवश्व षक 2023 च्या 38व्या आति तदल्लीच्या स्टेत्यमवि खेळर्लया गेलेर्लया बािंगलादेशतवरुद्ध
श्रीलिंका िामन्याि श्रीलिंके ा फलिंदाज अँजेलो मॅर्थयूजला टाईम आउट (Timed Out) घोतषि किण्याि आले.
• आिंिििाष्टरीय तक्रकेटच्या इतिहािाि पतहर्लयािंदा एखादा फलिंदाज टाईम आउट पद्धिीने बाद झाला. मात्र गोलिंदाजाला
अशा तवकेट े श्रेय तमळि नाही.
• नेमके काय घ्ले?: श्रीलिंका तवरुद्ध बािंगलादेश िामन्याि 24व्या ओव्हिमध्ये िमितवक्रमा बाद झाला. तयानिंिि
अँजेलो मॅर्थयूज फलिंदाजीिाठी मैदानाि आला. पि बॅतटिंगला िुरुवाि कििाि िेवढ्याि तयाला तयाच्या हेलमेटमध्ये
काहीििी िमस्या जािवली. तयाने िाि्ीने पॅव्हेतलयनमिून दुििे हेर्लमेट मागवले. आलेले हेर्लमेट घालून मॅर्थयूज पुन्हा
बॅतटिंग किण्याआिी बािंग्लादेशच्या शातकब अल हिनने अम्पायिक्े टाईम आऊट े अपील केले आति अम्पायिने
मॅर्थयूजला टाईम आऊट तदले.
टाईम आउट (Timed Out) ा तनयमेः
• लिं्नच्या लॉड्िडमध्ये कायाडलय अििािे एमिीिी अथाडि मेलबनड तक्रकेट िबक्ून तक्रकेट ी तनयमावली ियाि केली
जािे. वाई् बॉल, तवकेट, एलबी्ब्र्लयू अिे तक्रकेटशी ििंबिंतिि िवड तनयम एमिीिीने ियाि केले आहेिेः
• दि काही वषाांनी एमिीिी या तनयमावलीि भि घालि अििे तकिंवा जुने कालबाय ठिलेले तनयम िद् किि अििे.
एमिीिीच्या तनयमावली ी तिििी प्रि 1 ऑक्टोबि 2022 पािून अिंमलाि आली अिून तयािील 40.1
• क्रमािंकाच्या तनयमामध्ये टाईम आऊट ा तनयम आहे.
****************
26. स्पेनने मतहला तफफा तवश्व षक 2023 तजिंकला
• जुलै-ऑगस्ट 2023 दिम्यान ऑस्टरेतलया आति न्युझीलिं्ने ििंयुक्तपिे आयोतजि केलेर्लया मतहला तफफा तवश्व षक
2023 च्या अिंतिम िामन्याि इिंग्लिं् ा 1-0 अिा पिाभव किि स्पेनने तवजेिेपद पटकावले.
• हे स्पेन े पतहले मतहला तफफा तवश्व षक तवजेिेपद ठिले.
• या तवजयािह, जमडनीनिंिि पुरुष आति मतहला तवश्व षक तजिंकिािा स्पेन हा स्द्विीय देश ठिला.
• स्पेन ी प्रतिद्ध फुटबॉलपटू अलेस्क्िया पुटेलाि ही तवजेतया ििंघा ी कप्तान होिी, िि स्पेन ी ऐिाना बोनमाटी ही
िवोतकृष्ट फुटबॉलपटू ठिली.
27. तलओनेल मेिीला तवक्रमी आठव्यािंदा बॅलन ्ी ओि पुिस्काि

• 'तफफा' तवश्व षक तवजेतया अजेंतटना ििंघा ा किडिाि तलओनेल मेिी याला 2023 िाल ा िवोतकृष्ट पुरुष
फुटबॉलपटू ा बॅलन ्ी ओि पुिस्काि ऑक्टोबि 2023 मध्ये तमळाला.
• तयाने हा प्रतििे ा पुिस्काि िवाडतिक वेळा म्हिजे आठव्यािंदा तजिंकला आहे.
• मेस्िीने यापूवी 2009, 2010, 2011, 2012, 2015, 2019 आति 2021 मध्ये बॅलन ्ी'ओि पुिस्काि तजिंकला
होिा.
• बॅलन ्ी' ओि पुिस्काि तजिंकिािा मेस्िी पतहला मेजि लीग िॉकि (MLS) मिील िक्रीय खेळा्ू ठिला आहे. िो
िध्या अमेरिकेिील इिंटि तमयामी िब क्ून खेळिो.
• िवोतकृष्ट मतहला फुटबॉलपटू ा बॅलोन ्ी'ओि फेतमतनन पुिस्कािेः बातिडलोना आति स्पेन ी तम्तफर्ल्ि एटाना
बोनामिी तहला.
इिि तवजेिेःे
• िवोतकृष्ट पुरुष अिं्ि-21 खेळा्ूिाठी कोपा टरॉफी: ज्यु् बेतलिंगहॅम (रिअल मातद्रद, इिंग्लिं्)
• िवोतकृष्ट पुरुष गोलिक्षकािाठी यात न टरॉफी: एतमतलयानो मातटडनेझ (अॅस्टोना स्व्हला, अजेंतटना)
• िवाडतिक गोल कििािा पुरुष स्टरायकििाठी ग्ड मुलि टरॉफी: एतलांग हॅलँ् (मँ ेस्टि तिटी, नॉवे)
• मानविावादी कायाडिाठी िॉक्रेतटि पुिस्कािेः तवतनतशयि ज्युतनयि (रिअल मातद्रद, ब्राझील)
• िब ऑफ द इयिेः मँ ेस्टि तिटी (पुरुष) आति एफिी बातिडलोना (मतहला)
****************
28. मॅक्ि व्हटाडपने 2023 ा फॉम्युल
ड ा वन ॅस्म्पयन
• िे् बुल ििंघा े प्रतितनतितव कििािा नेदिलिं् ा (बेस्र्लजयन-् ) ्रायव्हि मॅक्ि व्हटाडपेन (Max Verstappen) हा
2023 िाल ा फॉम्युडला वन वर्ल्ड ॅस्म्पयन (F1 World Champion) ठिला आहे.
• तयाने 2021, 2022 आति 2023 अशी िलग तििऱ्यािंदा एफ वन ॅस्म्पयनतशप तजिंकली आहे.
• 2023 च्या मोिमाि तयाने 22 शयडिींपैकी 19 शयडिींमध्ये तवजेिेपद पटकावले.
• एफ1 च्या एका मोिमाि िवाडतिक तवजेिेपदे ((19) तमळवण्या ा तवक्रम मॅक्ि व्हटाडपने याने या मोिमाि केला आहे.
• एफ1 च्या एका मोिमाि िवाडतिक िलग तवजेिेपदे (10) तमळवण्या ा तवक्रम मॅक्ि व्हटाडपेन याने या मोिमाि केला
आहे.
• 2023 मध्ये यूएिएमध्ये आयोतजि िीनही ग्रँ् तप्रक्ि तजिंकर्लयानिंिि एका वषाडि एका देशाि िीन तवजय तमळविािा
व्हटाडपेन पतहला ्रायव्हि ठिला आहे.
• 2023 च्या मोिमाच्या शेवटी काितकदीिील एकूि 54 एफवन तवजयािंिह िो फॉम्युडला वन तवजयािंच्या िवडकालीन
यादीि तििऱ्या स्थानावि पोहो ला आहे. तयाच्यापुढे फक्त लुईि हॅतमर्लटन, (103) आति मायकेल शूमाकि (91)
हे दोन ्रायव्हि आहेि.
****************
29. िेनतझिंग नॉगे िाष्टरीय िाहि पुिस्काि 2022

• भाििाच्या िाष्टरपिी द्रौपदी मुमूड यािंनी 9 जानेवािी, 2024 िोजी िाष्टरपिी भवन येथे आयोतजि कायडक्रमाि िेनतझिंग नॉगे
िाष्टरीय िाहि पुिस्काि 2022 प्रदान केल.े
पुिस्काि तवजेिेःे
• ितविा किंिवाल (मििोतिि): उतििाखिं्च्या ितविा किंिवालने 16 तदविािंच्या कालाविीि माउिंट एव्हिेस्ट (8848
मी) आति माउिंट मकालू (8485 मी) दोन्ही तशखिे िि कििािी पतहली भाििीय मतहला तगयाडिोहक बनण्या ा इतिहाि
ि ला होिा. 4 ऑक्टोबि, 2022 िोजी नेहरू इतन्स्टयूट ऑफ माउिंटेतनअरििंगने पाठवलेर्लया टीम ा िदस्य म्हिून
द्रौपदी का दिं्ा-2 तशखिावि ढाई किण्या ा प्रयतन किि अििाना ितविा ा तहमस्खलनामध्ये मृतयू झाला.
• िुलिी िै न्य मोथूकिु ीेः आिंध्र प्रदेश े जलिििपटू आति पोलीि अििाऱ्या मोथूकुिी यािंनी इिंस्ग्लश खा्ी, तजब्रार्लटि
खा्ी, पार्लक िामुद्रिुनी; कॅटेतलना खा्ी पोहून पाि केली आहे. खुर्लया िमुद्रािील जलिििािील तटरपल क्राऊन
तमळविािे िे पतहले भाििीय पोलीि ठिले होिे.
• अिंशू कुमाि तिवािीेः तबहाि े मास्टि वॉििंट ऑतफिि, स्काय्ायव्हि आति प्रतशक्षक अििािे तिवािी यािंनी लेहमिील
खािदुिंग-ला येथे िवाडतिक उिं ीवि लैंत्िंग किण्या ा जागतिक तवक्रम ऑक्टोबि 2020 मध्ये केला होिा. िे
MacGregor Memorial Medal 2021 ने िन्मातनि आहेि.
• पिवीन तििंगेः तहमा ल प्रदेश े तगयाडिोहक पिवीन तििंग यािंनी 20 पेक्षा अतिक तहमालयीन तशखिे िि केली आहेि.
ििे िे भाििीय िशस्त्र दलािंना तगयाडिोहि प्रतशक्षिही देिाि.
पुिस्कािातवषयीेः
• भािि ििकाि े युवा व्यवहाि आति क्री्ा मिंत्रालय िेनतझिंग नोगे िाष्टरीय िाहि पुिस्काि प्रदान कििे.
• 15 लाख रुपये, कािंस्य पुिळा, प्रमािपत्र आति िेशमी टाय अिलेले ब्लेझि / िा्ी अिे या पुिस्कािा े स्वरूप आहे.
• िामान्यिेः जमीन, िमुद्र आति हवेिील िाहिी तक्रयाकलापािंिाठी लँ् ्व्हें ि, वॉटि (िी) अॅ्व्हें ि, एअि
अॅ्व्हें ि आति लाइफ टाईम अत व्हमेंट या ाि श्रेिींमध्ये प्रतयेकी एक पुिस्काि तदला जािो.
****************
30. जोकोतव आति िबालेन्का यािंना 2023 िाल े 'आयटीएफ वर्ल्ड स्ॅ म्पयन' पुिस्काि
• आिंिििाष्टरीय टेतनि फे्िेशनने (ITF) ितबडया ा पुरुष टेतनिपटू नोवाक जोकोतव आति बेलारूि ी मतहला टेतनिपटू
अॅिना िबालेन्का यािंना 2023 िाल े 'आयटीएफ वर्ल्ड ॅस्म्पयन्ि' ा पुिस्काि जाहीि केले आहेि.
• नोवाक जोकोतव ा हा आठवा आयटीएफ वर्ल्ड ॅस्म्पयन पुिस्काि ठिला आहे, िि िबालेन्का तह ा हा पतहला
वर्ल्ड ॅस्म्पयन पुिस्काि आहे.
• 2023 मध्ये जोकोतव ने ऑस्टरेतलयन ओपन, फ्रें ओपन आति यूएि ओपन या ग्रँ् स्लॅम स्पिाड तजिंकून एकूि 24
पुरुष एकेिी ग्रँ् स्लॅम स्पिाड तजिंकण्यािं ा तवक्रम केला आहे.
• अॅिना िबालेन्का ही 2023 मध्ये ऑस्टरेतलयन ओपन ी तवजेिी िि युएि ओपन ी उपतवजेिी ठिली होिी.
****************

31. 19 वे आतशयाई खेळ 2022 (Asian Games 2022)

• 23 िप्टेंबि िे 8 ऑक्टोबि 2023 दिम्यान ीनमिील हािंगझाऊ (Hangzhou) येथे पाि प्लेर्लया 19 व्या आतशयाई
खेळ 2022' (19th Asian Games 2022) स्पिेि भाििाने 28 िुविड, 38 िौप्य आति 41 कािंस्य पदकािंिह एकूि
107 पदके पटकावली. (2022 मध्ये तनयोतजि या स्पिाड 2023 मध्ये झार्लया)
• आतशयाई खेळािंच्या इतिहािाि भाििाने पतहर्लयािंदा 100 हून अतिक पदकािं ी कमी केली. भािि पदकिातलकेि
ौर्थया स्थानावि िातहला.
• आतशयाई खेळािंच्या एका आवृतिीि 100 तकिंवा तयाहून अतिक पदके तजिंकिािा भािि हा ीन, जपान आति
• दतक्षि कोरिया निंिि ा ौथा देश ठिला.
• 20 वे आतशयाई खेळ 2027 मध्ये जपानमध्ये होिाि आहेि
पदकिातलकाेः
• ीन (383): 201 िुविड + 111 िौप्य + 71 कािंस्य
• जपान
• दतक्षि कोरिया
• भािि (107): 28 िुविड + 38 िौप्य + 41 कािंस्य
• उझबेतकस्िान
भाििा ी कामतगिीेः
• उद्घाटन िमाििंभाि भाििा े ध्वजिािकेः हिमनप्रीि तििंग (हॉकी कप्तान) आति लोव्हतलना बोिगोहेन (मतहला ब्रॉक्िि)
िािंगिा िमाििंभाि भाििा े ध्वजिािकेः पी आि श्रीजेश (हॉकी गोलकीपि)
• या स्पिेमध्ये भाििाने 655 खेळा्ूिंना 41 क्री्ा प्रकािािंमध्ये भाग घेण्यािाठी पाठवले होिे. हा भाििा ा आिापयांि ा
िवाडि मोठा मू ठिला.
• या स्पिेि भाििीय नेमबाजािंनी देशािाठी िवाडतिक म्हिजे िाि िुविडपदके तजिंकली
• भाििाला अॅथलेतटक्िमध्ये िवाडतिक म्हिजे 29 पदके (6 िुविड, 14 िौप्य आति 9 कािंस्य) तमळाली.
भाििीयािंनी केलल े े जागतिक तवक्रमेः
• तिफ्ट कौि िमिा (मतहला 50 मीटि िायफल 3 पोतझशन)
• रुद्रािंक्ष पाटील, ऐश्विी प्रिाप तििंग िोमि आति तदव्यािंश तििंग (पुरुष 10 मीटि एअि िायफल ििंघ)
• ऐश्विी प्रिाप तििंग िोमि, स्वप्नील कुिाळे आति
• अस्खल शेओिनेः (पुरुष 50 मीटि िायफल 3 पोतझशन ििंघ)
• मनू भाकि, ईशा तििंग आति रिदम िािंगवान (मतहला 25 मीटि तपस्िुलमध्ये ज्युतनयि तवश्वतवक्रम)
भाििीयािंनी केलल े े एतशयन गेम्ि तवक्रमेः
1. अतवनाश िाबळे (पुरुष 3000 मीटि स्टीपल ेि)
2. तिफ्ट कौि िमिा (मतहला 50 मीटि िायफल 3 पोतझशन)
3. ऐश्विी प्रिाप तििंग िोमिेः (पुरुष 50 मीटि िायफल 3 पोतझशन)
4. पलक गुतलया (मतहला 10 मीटि एअि तपस्िूल)्‌•्‌तकनान ेनई, जोिावि तििंग ििंिू आति पृर्थवीिाज िोईंदामन
(पुरुष टरपॅ ििंघ)
5. ििबज्योि तििंग, तदव्या टीएि (10 मीटि एअि तपस्िूल तमश्र ििंघ).
6. अतदिी गोपी िंद स्वामीेः (मतहला किंपाउिं् तिििंदाजी)
7. ज्योिी िुिेखा वेन्नमेः (मतहला किंपाऊिं् तिििंदाजीि तवक्रमा ी बिोबिी)
8. ओजि प्रवीि देविळे (पुरुष वैयस्क्तक किंपाऊिं् तिििंदाजी)
9. ओजि प्रवीि देविळे आति ज्योिी िुिेखा वेण्िम (तमश्र िािंतघक किंपाऊिं्)
भाििा े िुविडपदक तवजेिेःे
1. ओजि देविळेेः तिििंदाजी (पुरुष वैयस्क्तक)
2. ज्योिी िुिेखा वेन्नमेः तिििंदाजी (मतहला वैयस्क्तक)
3. ज्योिी िुिेखा वेन्नम, पिनीि कौि, अतदिी स्वामीेः तिििंदाजी (मतहला किंपाउिं् ििंघ)
4. अतभषेक वमाड, ओजि देविळे, प्रथमेश जवकिेः तिििंदाजी (पुरुष किंपाउिं् ििंघ)
5. ज्योिी िुिेखा वेण्िम, ओजि देविळेेः तिििंदाजी (तमश्र ििंघ)
6. अतवनाश िाबळे: अॅथलेतटक्ि (पुरुष 3000 मीटि स्टीपल ेि)
7. िाजेश िमेश, मोहम्मद अजमल वरियाथो्ी, अमोज जेकब, मोहम्मद अनि यातहयाेः अॅथलेतटक्ि (पुरुष 4x400
मीटि रिले)
8. नीिज ोप्राेः अॅथलेतटक्ि (पुरुष भालाफेक)
9. ितजिंदिपाल तििंग िूिेः अॅथलेतटक्ि (पुरुष गोळाफेक)
10. पारुल ौििी: अॅथलेतटक्ि (मतहला 5000 मी.)
11. अन्नू िािीेः अॅथलेतटक्ि (मतहला भालाफेक)
12. िास्तवकिाईिाज िँकीिेड्डी, त िाग शेट्टीेः बॅ्तमिंटन (पुरुष दुहेिी)
13. तक्रकेट पुरुष ििंघ (कप्तानेः ऋिुिाज गायकवा्)
14. तक्रकेट मतहला ििंघ (कप्तानेः हिमनप्रीि कौि)
15. हृदय तवपुल छे्ा, तदव्यकृिी तििंग, अनुष अग्रवाला, िुदीप्ती हाजेला: अश्वािोहि (्रेिेज टीम)
16. हॉकी पुरुष ििंघ
17. कबड्डी पुरुष ििंघ
18. कबड्डी मतहला ििंघ
19. अजुडन. तििंग ीमा, ििबज्योि तििंग, तशवा निवालेः नेमबाजी (10 मीटि एअि तपस्िूल पुरुष ििंघ)
20. ऐश्विी प्रिापतििंग िोमि, तदव्यािंश तििंग पनवाि, रुद्रािंकश बाळािाहेब पाटीलेः नेमबाजी (10 मीटि एअि िायफल
पुरुष ििंघ)
21. ऐश्विी प्रिाप तििंग िोमि, स्वप्नील िुिेश कुिळे, अस्खल शेओिानेः नेमबाजी (50 मीटि िायफल 3 पोतझशन्ि
पुरुष ििंघ)
22. जोिावि तििंग ििंि,ू के्ी ेनई, पृर्थवीिाज िों्ैमनेः नेमबाजी (टरपॅ पुरुष ििंघ)्‌•्‌पलकेः नेमबाजी (10 मीटि
एअि तपस्िूल मतहला)
23. मनू भाकि, एशा तििंग, रिदम िािंगवानेः नेमबाजी 25 मीटि तपस्िुल मतहला ििंघ)
24. तिफ्ट कौि िमिाेः नेमबाजी (50 मीटि िायफल 3 पोतझशन्ि मतहला)
25. अभय तििंग, हरििंदि पाल तििंग ििंि,ू िौिव घोिाळ, महेश मािगावकि: स्कॉश (पुरुष ििंघ)
26. दीतपका पल्लीकल कातिडक, हरििंदि पाल तििंग ििंिूेः स्कॉश (तमश्र दुहेिी)
27. िोहन बोपण्िा, रुिुजा भोिले: टेतनि (तमश्र दुहेिी)

आतशयाई खेळ 2023 तवषयी:
• यजमानेः ीनमिील हािंगझाऊ (Hangzhou)
• कालाविी: 23 िप्टेंबि िे 8 ऑक्टोबि 2023
• ब्रीदवाक्य: Heart to Heart, Future
• शुभक िं ि: Memories of Jiangnan (यामध्ये कॉिंगकॉन्ग, तलआनतलयन आति ेन्वेन ा िमावेश)
• क्री्ाप्रकाि: 40 खेळािं े 61 क्री्ा प्रकाि
• नवीन खेळ: e-Sports आति Breakdancing
• पुन्हा िमातवष्ट झालेले खेळेः तक्रकेट, गो, तझयािंगकी आति बुस्द्धबळ.
• आतशयाई खेळ ही आतशयािील िवाडि मोठी क्री्ा स्पिाड आहे जी दि ाि वषाांनी एकदा भिवली जािे.
• 1951 मध्ये नवी तदल्ली येथे पतहले आतशयाई खेळ आयोतजि किण्याि आले होिे.
• तयानिंिि आतशयाई खेळािं ी 9वी आवृतिी 1982 मध्ये नवी तदल्ली येथे आयोतजि किण्याि आली होिी.
****************
32. तम ल
े स्टाकक ठिला आयपीएलमिील आिापयांि ा िवाडि महाग्ा खेळा्ू
• 2024 िालच्या 17 व्या आयपीएल मोिमािाठी दुबई येथे झालेर्लया तललावाि कोलकािा नाईट िाय्िड ििंघाने,
ऑस्टरेतलयन वेगवान गोलिंदाज तम ेल स्टाककला तवक्रमी 24.75 कोटी रुपयािं ी बोली लावून खिेदी केल.े तम ेल स्टाकक
हा आयपीएलच्या इतिहािािील िवाडि महाग्ा खेळा्ू ठिला आहे.
• तयाच्याखालोखल ऑस्टरेतलया ा कप्तान पॅट
• कतमन्िला िनिायझिड हैदिाबादने 20.5 कोटी रुपयािंमध्ये खिेदी केल.े
• मेत्यम पेि गोलिंदाज हषडल पटेलला पिंजाब तकिंग्ज ििंघाने 11.75 कोटी रुपयािंना खिेदी केले. िो या तललावाि
• िवाडतिक बोली तमळालेला भाििीय तक्रकेटपटू ठिला.
****************
33. भाििाला 'आतशया कप 2023' तवजेिपे द
• ऑगस्ट-िप्टेंबि 2023 मध्ये पातकस्िान, व श्रीलिंकेि झालेर्लया 16 व्या आतशया कप 2023 एकतदविीय तक्रकेट
स्पिेच्या अिंतिम िामन्याि भाििाने श्रीलिंके ा पिाभव किि आठव्यािंदा आतशया कप तजिंकला.
• या स्पिेि 6 ििंघ िहभागी झाले होिे. ही स्पिाड दि 2 वषाांनी खेळवली जािे.
• होिी.
• यापूवी 2018 मध्ये भाििाने ही स्पिाड तजिंकली
• प्लेअि ऑफ द टूनाडमटें ेः कुलदीप यादव
• प्लेअि ऑफ द मॅ (अिंतिम िामना): मोहम्मद तििाज
****************

34. At A Glance
1. आिंिििाष्टरीय तक्रकेट परिषदेने (ICC) हॉल ऑफ फेममध्ये िमातवष्ट केलेली पतहली भाििीय मतहला : ्ायना ए्लजी
: माजी भाििीय किडिाि ्ायना ए्र्लजी आिंिििाष्टरीय तक्रकेट परिषदेने (ICC) हॉल ऑफ फेममध्ये िमातवष्ट केलेली
पतहली भाििीय मतहला तक्रकेटपटू ठिली. तयािंच्यािह भाििा ा माजी िलामीवीि वीिेंद्र िेहवाग आति श्रीलिंके ा
अितविंद ्ी तिर्लवा यािं ाही हॉल ऑफ फेममध्ये िमावेश किण्याि आला आहे. ्ायनाने 1976 िे 1993 दिम्यान
भाििािाठी 54 िामने खेळले आति 100 हून अतिक तवकेट घेिर्लया.
2. ग्वार्लहेि येथे देशािील पतहले तदव्यािंगािंिाठी े उच्च-ििंत्र क्री्ा प्रतशक्षि केंद्र : पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी मध्य प्रदेशािील
ग्वार्लहेि येथे तदव्यािंगजनािंिाठी देशािील पतहर्लया उच्च ििंत्रज्ञान क्री्ा प्रतशक्षि केंद्रा े उद्घाटन ऑक्टोबि 2023 मध्ये
केल.े या केंद्राला माजी पिंिप्रिान अटलतबहािी वाजपेयी यािं े नाव देण्याि आले आहे. तदव्यािंग खेळािंिाठीच्या
अटलतबहािी प्रतशक्षि केंद्राि (Atal Bihari Training Center for Divyang Sports) देशभिािील तदव्यािंगजन
ििाव आति प्रतशक्षि घेऊ शकिाि.
3. हातदडक पािंड्या बनला मुबिं ई इिंत्यन्ि ा किडिाि : मुबिं ईन इिंत्यन्ि ििंघाने अष्टपैलू तक्रकेटपटू हातदडक पािंड्याला 2024
िालच्या आयपीएलिाठी आपर्लया ििंघाि िमातवष्ट करून घेिले अिून तयाच्याक्े किडिािपदा ी िुिा िोपवण्याि
आली आहे. या ििंघा े किडिािपद 2013 पािून िोतहि शमाडक्े होिे. यापूवी 2022 व 2023 च्या मोिमाि हातदडक
पािंड्या गुजिाि टायटन्ि ििंघा ा किडिाि िातहला. तयाच्या नेिृतवाखाली 2022 मध्ये गुजिाि टायटन्ि आयपीएल
तवजेिेपद तजिंकले होिे. िोतहि शमाडच्या नेिृतवाखाली मुबिं ईन इिंत्यन्ि ििंघाने पा वेळा आयपीएल तवजेिेपद पटकावले
आहे.
4. ऋिुिाज गायकवा् ठिला टी-20 तक्रकेटमध्ये िवाडि जलद 4000 िावा कििािा भाििीय खेळा्ू : िायपूिच्या शहीद
वीि नािायि तििंह आिंिििाष्टरीय स्टेत्यमवि ऑस्टरेतलयातवरुद्धच्या ौर्थया टी-20 िामन्याि ऋिुिाज गायकवा्ने
िवाडि जलद 4,000 िावा कििािा भाििीय खेळा्ू बनण्या ा तवक्रम केला. तयाने केवळ 116 ्ावािंि ही उल्लेखनीय
कामतगिी केली. तयाने 117 टी-20 ्ावाि 4,000 िावािं ा टप्पा ओलािं्िाऱ्या केएल िाहुलच्या आिीच्या
तवक्रमाला मागे टाकले.
5. ग्रँ्मास्टि प्रज्ञानिंदा ी बतहि वैशाली िमेशबाबू बनली ग्रँ्मास्टि : भाििा ी 22 वषीय बुस्द्धबळपटू वैशाली िमेशबाबू
तहने नुकिा स्पेनमिील आयव्ही एल लोब्रेगट खुर्लया स्पिेि ग्रँ्मास्टि ा तकिाब पटकावला. कोनेरू हम्पी आति
हरिका द्रोिावल्ली यािंच्यानिंिि ग्रँ्मास्टि बनिािी िी भाििािील तिििी मतहला ठिली आहे. तिने ग्रँ्मास्टि
तवजेिेपदािाठी आवश्यक अिलेली 2500 FIDE मानािंकना ी मयाडदा पाि केली.
6. तदव्याकृिी तििंगेः अश्वािोहििाठी अजुडन पुिस्काि तवजेिी पतहली भाििीय मतहला : िाजस्थान ी तदव्याकृिी तििंग ही
अश्वािोहिािील कामतगिीिाठी अजुडन पुिस्काि िन्मान तमळविािी पतहली मतहला ठिली आहे. िप्टेंबि 2023 मध्ये
ीनमिील हािंगझोऊ येथे झालेर्लया एतशयन गेम्िमध्ये भाििीय ्रेिेज ििंघािाठी (Equestrian Dressage)
िुविडपदक तमळवून देण्याि तिने महत्त्वा ी भूतमका बजावली होिी.
7. '# इट्ि ओव्हि' ळवळ: ति्नी येथे झालेर्लया तवश्व षक तवििि िमाििंभादिम्यान, स्पॅतनश फुटबॉल फे्िेशन
(RFEF) े अध्यक्ष लुईि रुतबयालेि यािंनी स्पेन ी खेळा्ू जेनी हमोिो तहच्या ििंमिीतशवाय ओठािंवि ुिंबन घेिले.
तयामुळे तयािंच्या िाजीनाम्यािंिाठी आति स्पेन मतहला फुटबॉलमध्ये िुिाििा आिण्यािाठी स्पेनमध्ये '# इट्ि ओव्हि'
(#SeAcabo तकिंवा #Its Over) ळवळ िुरू झाली. ही स्पेन ी #मीटू (#MeToo) ळवळ ठिि आहे.
8. ICC हॉल ऑफ फेममध्ये िीन तक्रकेट मास्टिड ा िमावेश : आिंिििाष्टरीय तक्रकेट परिषदेने (ICC) नोव्हेंबि 2023
मध्ये वीिेंद्र िेहवाग, ्ायना ए्र्लजी आति अितविंदा ्ी तिर्लवा या िीन तक्रकेटपटूिं ा िमावेश ICC तक्रकेट हॉल ऑफ
फेममध्ये केर्लया ी घोषिा केली. ्ायना ए्र्लजी या ICC हॉल ऑफ फेममध्ये िमातवष्ट झालेर्लया पतहर्लया भाििीय
मतहला ठिर्लया आहेि.
9. वीिेंद्र िेहवागेः भाििा ा स्फोटक िलामीवीि अििाऱ्या िेहवागने भाििािाठी 104 किोटी, 251 एकतदविीय आति
19 टी-20 िामने खेळले आति 2011 एकतदविीय तवश्व षक आति 2007 टी-20 तवश्व षक तजिंकिाऱ्या ििंघािं ा
िो भाग होिा. तयाने किोटीि 23 शिकािंिह 8,586 िावा केर्लया आहेि. किोटीि तत्रशिक ठोकिािा िो पतहला
भाििीय ठिला होिा.
10. ्ायना ए्र्लजी: भाििाच्या माजी किडिाि िातहलेर्लया ्ायना ए्र्लजी या मतहला तक्रकेटिने िीन दशकािंच्या काितकदीि
20 किोटी आति 34 एकतदविीय िामने खेळले आहेि. ्ावखुऱ्या तफिकीपटू अििाऱ्या ए्र्लजी यािंनी िवड
फॉिमॅटमध्ये 107 तवकेट्ि घेिर्लया. तयानिंिि भाििािील मतहला तक्रकेटपटूिंिाठी िोजगािाच्या ििंिी वाढवण्यािाठी
तयािंनी प्रशािक म्हिून उल्लेखनीय काम केले आहे.
11. अितविंदा ्ी तिर्लवाेः श्रीलिंकले ा 1996 च्या तवश्व षक फायनलमध्ये तवजय तमळवून देण्यािाठी शिक ठोकिािा ्ी
तिर्लवा तयाच्या आक्रमक फलिंदाजीिाठी ओळखला जाि होिा. तयाने 93 किोटीि 6361 िावा केर्लया िि 308
एकतदविीय िामन्याि 9284 िावा केर्लया.
12. ICC हॉल ऑफ फेमेः 2 जानेवािी 2009 िोजी ICC च्या शिाब्दी वषड िमाििंभा ा एक भाग म्हिून फे्िेशन ऑफ
इिंटिनॅशनल तक्रकेटिड अिोतिएशन (FICA) च्या ििंयुक्त तवद्यमाने ICC तक्रकेट हॉल ऑफ फेम िुरु किण्याि आले.
ICC तक्रकेट हॉल ऑफ फेम तक्रकेटच्या प्रदीघड आति गौिवशाली इतिहािािील या खेळािील तदग्गजािंच्या किृडतवाला
मान्यिा देिे. हा िन्मान तमळविािे भाििीय तक्रकेटिडेः िुनील गाविकि (2009), तबशन बेदी (2009), कतपल देव
(2009), अतनल कुिंबळे (2015), िाहुल द्रतव् (2018), ित न िें्ूलकि (2019), तवनोद मिंकड़ (2021), वीिेंद्र
िेहवाग (2023) आति ्ायना ए्र्लजी (2023)
13. कोलिंतबयामध्ये जागतिक वैद्यकीय आति आिोग्य क्री्ा स्पिाां े आयोजन : नोव्हेंबि 2023 मध्ये काटाडजेना,
कोलिंतबया येथे 'जागतिक वैद्यकीय आति आिोग्य क्री्ा स्पिाड' (World Medical and Health Games)
आयोतजि किण्याि आली. ही या स्पिे ी 42 वी आवृतिी होिी. या स्पिेला वैद्यकीय व्याविातयकािंिाठी े
ऑतलस्म्पक्ि म्हिूनही ओळखले जािे. भाििाच्या विीने आमी मेत्कल कॉम्िड े लेफ्टनिंट कनडल ििंजीव मतलक यािंनी
या स्पिाांमध्ये िहभागी होि 5 िुविडपदके तजिंकली. 2023 मध्ये ही कामतगिी कििािे िे एकमेव खेळा्ू ठिले.
14. पिंकज अ्वािीला IBSF तबतलयड्िड स्ॅ म्पयनतशप, 2023 े तवजेिपे द : नोव्हेंबि 2023 मध्ये,्‌‘IBSF तबतलयड्िड
ॅस्म्पयनतशप' (International Billiards and Snooker Federation: IBSF) क्वालालिंपूि, मलेतशया येथे
आयोतजि किण्याि आली. भाििाच्या पिंकज अ्वािीने या स्पिे े तवजेिेपद पटकावले. पिंकज अ्वािी े हे 26 वे
जागतिक तबतलयड्िड ॅस्म्पयनतशप तवजेिेपद ठिले. पिंकज अ्वािीने अिंतिम फेिीि भाििाच्या िौिव कोठािी ा
पिाभव केला.
****************

भाग 8 : पुरस्कार
1. भारतरत्न
1. कर्परु ी ठाकूर:
• बिहारचे माजी मपख्यमंत्री कर्पुरी ठाकूर यांना भारतरत्न या सर्वोच्च नागरी र्परस्काराने सन्माबनत
करण्यात आले आहे.
कर्परु ी ठाकूर:
• कर्पुरी ठाकूर हे बिहारच्या राजकारणात सामाबजक न्यायाची ज्योत प्रज्र्वबलत करणारे नेते
मानले जातात.
• कर्पुरी ठाकूर यांचा जन्म १९२४ मध्ये एका सामान्य नाबभक कुटंिात झाला.
• त्यांनी आयपष्यभर कााँग्रेसबर्वरोधी भपबमका घेऊन बिहारच्या राजकारणात स्थान बनमाुण केले.
• आणीिाणीच्या काळात ठाकूर यांना अटक करण्याचे इंबिरा गांधींचे प्रयत्न फसले होते.
• कर्पुरी ठाकूर १९७० आबण १९७७ मध्ये बिहारचे मपख्यमंत्री झाले.
• र्हीलयांिा २२ बिसेंिर १९७० रोजी त्यांनी मपख्यमंत्री र्िाची शर्थ घेतली, मात्र त्यांचा मपख्यमंत्री र्िाचा कायुकाल
केर्वळ १६३ बिर्वसांचा होता.

• १९७७ कर्पुरी ठाकूर िुसऱयांिा बिहारचे मपख्यमंत्री झाले, मात्र तेव्हाही त्यांना त्यांचा कायुकाळ र्पणु करता आला नाही.
• समाजातील उर्ेबितांसाठी त्यांनी आयपष्यभर काम केले. त्यांच्या कायुकाळात बिहारमध्ये मॅबटिकर्यंतचे बशिण मोफत
करण्यात आले. त्याचिरोिर राज्यातील सर्वु बर्वभागांमध्ये बहंिीतपन काम करणे िंधनकारक करण्यात आले.
• बिहारमध्ये समाजर्वािाचे राजकारण करणारे लालपप्रसाि यािर्व आबण बनतीशकुमार हे कर्पुरी ठाकूर यांचे बशष्य आहेत.
• बिहारमध्ये मागासलेलया आबण अत्यंत मागासलेलया लोकांची लोकसंख्या सपमारे ५२ टक्के आहे , अशा र्ररस्स्थतीत
सर्वुच राजकीय र्ि प्रभार्व र्वाढर्वण्याच्या उद्देशाने कर्पुरी ठाकूर यांचे नार्व घेत असतात.
• त्यामपळेच २०२० मध्ये कााँग्रेसने आर्लया जाहीरनाम्यात ‘कर्पुरी ठाकूर सपबर्वधा केंद्र’ उघिण्याची घोषणा केली होती.

2. लालकृष्ण आिर्वाणी यांना 50 र्वा भारतरत्न र्परस्कार जाहीर :

• जन्म: 8 नोव्हेंिर 1927, कराची, येथे झाला.
• फाळणीनंतर त्यांचे कुटंि मपंिईत स्थलांतररत झाले, बजथे त्यांनी मपंिई बर्वद्यार्ीठातपन
कायद्याची र्िर्वी र्पणु केली.
• 1980 मध्ये, अिर्वाणी यांनी अटल बिहारी र्वाजर्ेयी यांच्यासोित भारतीय जनता
र्िाच्या (भाजर्) स्थार्नेत महत्त्र्वर्पणु भपबमका िजार्वली.
अिर्वाणी यांनी भपषर्वलेली बर्वबर्वध र्िे :
1. 1967-70: अध्यि, मेटिोर्ॉबलटन कौस्न्सल, बिल्ली
2. 1970-72: अध्यि, भारतीय जनसंघ (BJS), बिल्ली
3. 1970-76: राज्यसभा सिस्य
4. 1973-77: अध्यि, भारतीय जनसंघ
5. 1976-82: िुसऱयांिा राज्यसभा सिस्य
6. 1977: सरबचटणीस, जनता र्ि
7. 1977-79: केंद्रीय कॅबिनेट मंत्री, माबहती आबण प्रसारण मंत्रालय
8. 1980-86: सरबचटणीस, भारतीय जनता र्ाटी (भाजर्)
9. 1976-82: बतसऱयांिा राज्यसभा सिस्य
10. 1986-91: अध्यि, भारतीय जनता र्ि
11. 1988-89: राज्यसभा सिस्य
12. 1989-91: 9व्या लोकसभेत ते बिल्लीतपन प्रथमच बनर्विून आले. लोकसभेचे बर्वरोधी र्िनेते
13. 1991: 10व्या लोकसभेत बिल्ली आबण गांधीनगर मधपन बनर्वि (सपर्रस्टार राजेश खन्ना यांचा र्राभर्व करुन
बजंकलेली बिल्लीची जागा र्पढे ररक्त केली.)
14. 1991-93: बर्वरोधी र्िनेते, लोकसभा
15. 1993-98: अध्यि, भारतीय जनता र्ि
16. 1998: 12व्या लोकसभेत बनर्वि (बतसऱयांिा)-गांधीनगर
17. 1998-99: केंद्रीय गृह मंत्री,
18. 1999: 13व्या लोकसभेत बनर्वि (चौथी र्वेळ)-गांधीनगर
19. 1999-2004: केंद्रीय गृहमंत्री
20. 2002-2004: भारताचे उर्र्ंतप्रधान
21. 2002: केंद्रीय कॅबिनेट मंत्री, कोळसा आबण खाण
22. 2003-2004: केंद्रीय कॅबिनेट मंत्री, काबमुक, र्ेन्शन आबण सार्वुजबनक तक्रारी
23. 2004: 14व्या लोकसभेत बनर्वि (र्ाचव्यांिा)-गांधीनगर
24. 2009: 15व्या लोकसभेत बनर्वि(सहाव्यांिा)-गांधीनगर
25. 2009: बर्वरोधी र्िनेते, लोकसभा
26. 2014: 16व्या लोकसभेत बनर्वि (सातर्वी र्वेळ)-गांधीनगर

र्परस्कार
• र्द्मबर्वभपषण (2015),
• भारत रत्न (2024)
ग्रंथलेखन
1. अ बप्रझनसु स्क्रॅर्-िपक (2002)
2. न्यप अप्रोच टू बसक्यपररटी अाँि िेव्हलर्मेंट (2003)
3. माय कंटिी माय लाईफ (2008) ( आत्मचररत्र )
4. ऍज आय सी: लालकृष्ण आिर्वाणींचे ब्लॉग र्ोस््स (2011)
5. नजरिंि लोकतंत्र (2016)
6. दृष्टीकोन (2016)
7. राष्टि सर्वोर्री (2014)
****************
3. चौधरी चरणबसंग :
• २३ बिसेंिर १९०२ - २९ मे १९८७
• 1902 मध्ये उत्तर प्रिेशातील मेरठ बजलयातील नपरर्पर येथे एका मध्यमर्वगीय शेतकरी
कुटंिात जन्म.
• 1923 मध्ये बर्वज्ञानात र्िर्वी प्राप्त केली आबण 1925 मध्ये आग्रा बर्वद्यार्ीठातपन र्िव्यपत्तर
बशिण.
• कायद्याचे प्रबशिण घेतले, गाबझयािाि येथे र्वकीली व्यर्वसाय सपरू.
• 1929 मध्ये मेरठला स्थलांतररत आबण नंतर स्र्वातंत्र्य चळर्वळीसाठी कााँग्रेसमध्ये सामील .
• 1937 साली यपनायटेि प्रोव्हींस बर्वबधमंिळात छर्रौली येथपन बनर्विून आले आबण 1946, 1952, 1962 आबण 1967
मध्ये याच मतिारसंघाचे प्रबतबनबधत्र्व.
• 1946 मध्ये र्ंबित गोबर्वंि िल्लभ र्ंत यांच्या सरकारमध्ये संसिीय सबचर्व.
• जपन 1951 मध्ये, त्यांची राज्यात कॅबिनेट मंत्री म्हणपन बनयपक्ती- न्याय आबण माबहती खात्यांचा कायुभार.
• 1952 मध्ये िॉ. संर्पणाुनंि यांच्या मंबत्रमंिळात महसपल आबण कृषी मंत्री म्हणपन र्िभार .
• श्री सी.िी. गपप्ता यांच्या मंत्रालयात ते गृह आबण कृषी मंत्री . (1960).
• श्रीमती. सपचेता कृर्लानी यांच्या मंबत्रमंिळात चरण बसंग यांनी कृषी आबण र्वन मंत्री म्हणपन कायु . (1962-63)
• फेब्रपर्वारी 1970: उत्तर प्रिेशचे मपख्यमंत्री
• उत्तर प्रिेशातील मधील जमीन सपधारणांचे मपख्य बशलर्कार
• केंद्रीय अथुमंत्री जानेर्वारी १९७९ - जपलै १९७९

• केंद्रीय गृहमंत्री 1977-1978

• भारताचे र्ंतप्रधान: 28 जपलै 1979 - 14 जानेर्वारी 1980 I जनता र्ाटी
• 'Abolition of Zamindari", 'Co-operative Farming X-rayed', 'India's Poverty and its
Solution', 'Peasant Proprietorship or Land to the Workers' and 'Prevention of Division
of Holdings Below a Certain Minimum'. यासह अनेक र्पस्तके आबण र्पस्स्तकांचे लेखन
****************
4. एम. एस.स्र्वाबमनाथन :
• मपळ नार्व:मोणकोंिप सांिबशर्वन स्र्वामीनाथन
• 7 ऑगस्ट 1925 रोजी ताबमळनािूमधील कुंभकोणम येथे एम जन्म.
• 1949-कृषी बर्वद्यार्ीठ, र्वागेबनंगेन, नेिरलाँि येथे िटाट्यार्वर र्ेशीआनपर्वंबशक
संशोधन.
• 1952-केबम्ब्रज बर्वद्यार्ीठ, इंग्लंि येथे र्वंशशास्त्रत र्ीएच.िी
• बर्वस्कॉस्न्सनमध्ये एक आकषुक र्गाराची नोकरी नाकारून भारतात कायु करण्याचा
बनणुय.
• केंद्रीय तांिूळ संशोधन संस्थेत (CRRI; कटक) बनयपक्ती.
• ऑक्टोिर 1954 मध्ये भारतीय कृषी संशोधन संस्था (IARI), नर्वी बिल्लीच्या तत्कालीन र्वनस्र्बतशास्त्र बर्वभागात
सहाय्यक र्ेशीआनपर्वंश शास्त्रज्ञ म्हणपन रुजप.
• स्र्वाबमनाथन-िोरलॉग भागीिारीमपळे 1968 मध्ये भारताची हररत क्रांती.
• महाबनिेशक, भारतीय कृषी संशोधन र्ररषि, 1972-79;
• महाबनिेशक ,आंतरराष्टिीय तांिूळ संशोधन संस्था (IRRI), लॉस िानोस, बफलीबर्न्स, एबप्रल 1982-जाने. 1988;
• अध्यि, बनयोजन आयोगाच्या र्याुर्वरण आबण र्वनीकरणासाठी सपकाणप सबमती, 1988-89;
• अध्यि, राष्टिीय कृषी बर्वज्ञान अकािमी, 1992-96 आबण 2005-2007;
• इकोटेक्नॉलॉजीमध्ये यपनेस्कोचे अध्यि, 1994 ;
• अध्यि, राष्टिीय शेतकरी आयोग, 2004-2006;
• सिस्य, राज्यसभा 2007 2013;
प्रमपख र्परस्कार:
(i) र्द्मश्री, 1966,
(ii) र्द्मभपषण, 1972,
(iii) र्द्मबर्वभपषण, 1989,
(iv) समपिाय नेतृत्र्वासाठी रॅमन मॅगसेसे र्परस्कार, 1971,
(v) अलिटु आइनस्टाईन जागबतक बर्वज्ञान र्परस्कार सांस्कृबतक र्ररषि, 1986, इ.;
बशिणतज्ञ मीना िपथबलंगम यांच्याशी बर्वर्वाहिद्ध, मपलगी सौम्या जागतीक आरोग्य संघटनेत मपख्य शास्त्रज्ञ कायुरत
म्हणपन तर िुसरी मपलगी िॉ मधपरा स्र्वामीनाथन अथुशास्त्रज्ञ, जागबतक अन्न सपरिा र्ॅनेलसाठी बनर्वि.

5. र्ामपलार्थी र्वेंकट नरबसंह रार्व :

• 28 जपन 1921 - 23 बिसेंिर 2004
• 28 जपन 1921 रोजी करीमनगर, तेलंगणा येथे जन्म
• उस्माबनया बर्वद्यार्ीठ, हैिरािाि, िॉम्िे बर्वद्यार्ीठ आबण नागर्पर बर्वद्यार्ीठात
बशिण.(र्पण्याच्या फग्यपुसन महाबर्वद्यालयाचे बर्वद्याथी)
• एक शेतकरी आबण र्वकील असलयाने त्यांनी राजकारणात प्रर्वेश केला आबण काही
महत्त्र्वाची खाती सांभाळली.
• संयपक्त आंध्र प्रिेशचे मपख्यमंत्री: 1971-73
• 14 जानेर्वारी 1980 ते 18 जपलै 1984 र्यंत र्रराष्टि मंत्री
• 19 जपलै 1984 ते 31 बिसेंिर 1984 र्यंत गृहमंत्री
• 31 बिसेंिर 1984 ते 25 सप्टेंिर 1985 र्यंत संरिण मंत्री
• बनयोजन आयोगाचे उर्ाअध्यि (नोव्हेंिर 1984 ते जानेर्वारी 1985)
• भारताचे र्ंतप्रधान: 21 जपन 1991- 16 मे 1996
• र्ंतप्रानर्िाच्या काळात भारताने मपक्त अथुव्यर्वस्थेचे धोरण स्स्र्वकारले.
• संगीत, बसनेमा आबण नाटक यांच्यात रुची असणारा राजनेता.
• भारतीय तत्त्र्वज्ञान आबण संस्कृती, कालर्बनक कथा आबण राजकीय भाष्य बलबहणे, बर्वबर्वध भाषा बशकणे, तेलपगप आबण
बहंिीमध्ये कबर्वता बलबहणे आबण साबहत्याची बर्वशेष आर्वि.
• र्ी.व्ही. नरबसंह रार्व यांनी श्री बर्वश्र्वनाथ सत्यनारायण यांच्या प्रबसद्ध तेलपगप कािंिरी 'र्वेई र्िगालप'चा 'सहस्रफन' हा
बहंिी अनपर्वाि.
• बिर्वंगत श्री हरी नारायण आर्टे यांच्या ' र्ण लिात कोण घेतो ?' या प्रबसद्ध मराठी कािंिरीचा ‘आिाला जीर्वनम्’
असा तेलगप अनपर्वाि.
• त्यांनी मराठीतपन तेलपगप आबण तेलपगपमधपन बहंिीमध्ये इतर प्रबसद्ध साबहत्य कृतींचा अनपर्वाि केला.
• ' इनसाईिर' हे त्यांचे राजकीय आत्मचररत्र प्रबसद्ध.
• यप.एस.ए. आबण र्स्श्चम जमुनीतील बर्वद्यार्ीठांमध्ये राजकीय आबण संिंबधत बर्वषयांर्वर व्याख्याने बिली.र्ी. व्ही.
नरबसंहरार्व आबण िॉ. मनमोहन बसंग हे बनयोजन आयोगाचे उर्ाध्यिर्ि आबण अध्यिर्ि अशी िोन्ही र्िे भपषबर्वणारे
र्ंतप्रधान होत.)
****************

2. ज्येि अतभनेिे अशोक ििाफ यािंना महािाष्टर भूषि पुिस्काि जाहीि

● िाज्य ििकाििफे तदला जािािा महािाष्टर भूषि पुिस्काि 2023 या वषाडिाठी ज्येि अतभनेिे अशोक ििाफ यािंना जाहीि
● गेर्लया पा दशकािंपेक्षा जास्ि काळ अशोक ििाफ यािंनी नाटक, त त्रपट, मातलका या तिन्ही माध्यमािंमिून आपर्लया
िशक्त अतभनयानिं ितिकािं िं मनोििंजन केर्लयाबद्ल तयािंना या पुिस्कािाने गौिवण्याि येिाि आहे.
● नाटके: हमीदाबाई ी कोठी, अनतिकृि, िािखिं छािीि दुखििंय, व्हॅक्यूम िीनि
● त त्रपट: पािं्ू हवालदाि, अिे ििंिाि ििंिाि, एक ्ाव भुिा ा, एक उना् तदवि, वजीि, िुशीला, ौकट िाजा, गुप ूप
गुप ूप, भस्म, बहुरूपी, तनशािी ्ावा अिंगठा
● तहिंदी त त्रपट: दामाद, जोरु का गुलाम, किि-अजुडन, कोयला, तििंघम.
महािाष्टर भूषि पुिस्कािातवषयी :
● महािाष्टर शािनाक्ून देण्याि येिािा हा िवाडि मोठा पुिस्काि आहे. 1995 मध्ये या पुिस्कािा ी िुरुवाि किण्याि
आली.
● हा पुिस्काि पुढील क्षेत्रािंि केलेर्लया तवशेष योगदानािाठी तदला जािो: आिोग्यिेवा, उद्योग, कला, क्री्ा, पत्रकारििा,
लोकप्रशािन, तवज्ञान आति िमाजिेवा.
● िप्टेंबि 2012 मध्ये महािाष्टर भूषिच्या तनकषािंमध्ये बदल किण्याि येऊन यापुढे हा पुिस्काि पिप्रािंिीय व्यक्तींनाही
देण्याि येईल अिे ठिवले गेले पििंिु तयािाठी तया पिप्रािंिीय व्यक्ती े महािाष्टराि तकमान 15 वषे वास्िव्य अििे गिजे े
स्वरूप:
● जानेवािी, 2023 च्या तनकषानुिाि, पुिस्काि तवजेतयाला ₹्‌25्‌लाख िोख, शाल िन्मानत न्ह व प्रशस्स्िपत्र तदले
जािे.
● पूवी 5 लाख रुपये िोख आति प्रशस्स्िपत्र तदले जाि होिे.
● िप्टेंबि, 2012 मध्ये महािाष्टर भूषिच्या तनकषािंमध्ये बदल किण्याि येऊन पुिस्कािा ी िक्कम 5 लाख रुपयािंवरून 10
लाख रुपये किण्याि आली होिी.
● प्रथम पुिस्काि : 1996 - पु. ल. देशपािं्े
● 2015 - बाबािाहेब पुििंदिे
● 2021 - आशा भोिले
● 2023 - अप्पािाहेब िमाडतिकािी
****************
3. भाििीय वकील अतजि तमश्रा "फ्री्म ऑफ द तिटी ऑफ लिं्न" पुिस्कािाने िन्मातनि
● भाििाि जन्मलेले वकील अतजि तमश्रा यािंना तिटी ऑफ लिं्न कॉपोिेशनक्ून "फ्री्म ऑफ द तिटी ऑफ लिं्न"
पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि आले आहे. लिं्न शहि आति भािि यािंच्यािील व्याविातयक भागीदािी मजबूि
किण्यािाठी योगदान तदर्लयाबद्ल तयािंना िन्मातनि किण्याि आले आहे.
● तयािंना तगर्ल्हॉल, लिं्न, इिंग्लिं् येथील ेंबिलेन कोटाडि हा िन्मान तमळाला.
● लिं्न कॉपोिेशन े पॉतलिी ेअिमन स्िि हेव्ड आति नागिी व्यवहाि ितमिी े उपिभापिी श्रवि जोशी यािंनी तयािंना
या पुिस्कािािाठी नामािंकन तदले होिे.

अतजि तमश्रा :
● अतजि तमश्रा हे इिंग्लिं्-भािि कायदेशीि भागीदािी े ििंस्थापक आति अध्यक्ष आहेि. िे इिंग्लिं् आति वेर्लिमध्ये
िॉतलतिटि आति भाििाि वकील म्हिून कायड किण्याि पात्र आहेि.
● अतजि तमश्रा हे मॅग््ेबगड (जमडनी) शहिा े तवशेष आतथडक िल्लागाि आति भाििीय िीईओ फोिम े अध्यक्ष देखील
आहेि.
● ििे िे लिं्नच्या क्वीन मेिी तवद्यापीठाच्या िेंटि फॉि कमतशडयल लॉ स्ट्ीज (CCLS) च्या 'इिंत्या' तवभागा े
अध्यक्ष आहेि.
****************
4. अशोक पेठकि, तहिाबाई कािंबळे यािंना िमाशािम्राज्ञी तवठाबाई नािायिगाविंकि जीवनगौिव पुिस्काि जाहीि
• िाज्य शािनाच्याविीने िमाशा क्षेत्राि प्रदीघड िेवा कििाऱ्या ज्येि कलाकािाि देण्याि येिाऱ्या िमाशािम्राज्ञी तवठाबाई
नािायिगाविंकि जीवनगौिव पुिस्कािािं ी घोषिा किण्याि आली आहे.
• िन 2021 व 2022 या वषाडिील िमाशािम्राज्ञी तवठाबाई नािायिगावकि पुिस्काि अनुक्रमे श्रीमिी तहिाबाई कािंबळे
आति अशोक पेठकि यािंना जाहीि झाला आहे.
• पा लाख रुपयािं ा िनादेश, मानपत्र अिे पुिस्कािा े स्वरूप अिून मा ड मतहन्याि मुिंबई येथे होिाऱ्या कायडक्रमाि
पुिस्कािा े तवििि किण्याि येिाि आहे.
• िाज्य शािनाच्या पयडटन व िािंस्कृतिक कायड तवभागाच्या विीने िन 2006 पािून िमाशा क्षेत्राि प्रदीघड िेवा कििा-या
ज्येि कलाविंिाि िमाशािम्राज्ञी तवठाबाई नािायिगाविंकि या पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि येिे.
अशोक पेठकि (ज्येि िमाशा कलाविंि) :
• अशोक पेठकि यािंनी 1972 िाली प्रथम दादू अवििीकि िह तनवृतिी पोंदेवा्ीकि यािंच्या िमाशािील दख्खन ा मदड
मिाठा अथाडि िेनापिी ििंिाजी घोिप्े या वगनायाि िेनापिी ििंिाजी घोिप्े यािं ी प्रमुख भूतमका िाकािली.
• तयानिंिि िमाशा क्षेत्राि िे प्रकाश झोिाि आले. तयािंनी फ् मालक तवठाबाई नािायिगावकि, तभका भीमा िािंगवीकि,
िघुवीि खे्कि, मिंगला बनिो्े यािंच्या ऐतिहातिक, िातमडक, िामातजक वगनायाि मुख्य भूतमका िाकािर्लया.
तहिाबाई कािंबळे (ज्येि िमाशा कलाविंि) :
• तहिाबाई कािंबळे यािंनी १९६० िे १९९२ दिम्यान जयविंि िावळजकि िह शामिाव पा ेगािंवकि यािंच्या िमाशाि
पाििंपािीक गायीका, नृतयािंगिा म्हिून काम केल.े अनेक गाजलेर्लया वगनायाि तयािंनी मुख्य भूतमका िाकािर्लया.
• पाििंपािीक िमाशा कला जीविंि िहावी यािाठी तयािंनी प्रयतन केल.े िाजा हिी िंद्र, िंद्रकेिु मुबािक, िंद्रमोहन, लाला
पठाि, पाथ्ी े िाजे, कहािी ितयविी ी पुनजडन्मा ी महिी आतद वगनायािील तयािंच्या भूतमका तवशेष गाजर्लया.
****************

5. महािाष्टराच्या आतदतय ब्राह्मनेला मििोतिि प्रिानमिंत्री िाष्टरीय बाल पुिस्काि प्रदान

• महािाष्टरािील निंदुिबाि तजर्लयाच्या आतदतय ब्राह्मिेला मििोतिि प्रिानमिंत्री िाष्टरीय बाल पुिस्काि प्रदान किण्याि
• नवी तदल्ली येथील तवज्ञान भवनाि केंद्रीय मतहला व बाल तवकाि मिंत्रालयाद्वािा आयोतजि पुिस्काि तवििि िोहळ्याि
हा पुिस्काि िाष्टरपिीच्या हस्िे प्रदान किण्याि आला.
• आतदतयने आपर्लया ुलि भावा ा जीव वा वण्यािाठी प्राि गमावले होिे. आतदतयला िाष्टरपिी यािंच्या हस्िे शौयड
श्रेिीिील पुिस्काि प्रदान किण्याि आला. आतदतय ा लहान भाऊ आरुषने हा पुिस्काि स्वीकािला.
• ‘प्रिानमिंत्री िाष्टरीय बाल पुिस्काि (पीएमआिबीपी)’्‌अिामान्य क्षमिा आति अिुलनीय कामतगिी कििाऱ्या मुलािंना
तदला जािो.
• शौयड, कला आति ििंस्कृिी, पयाडविि, नवोन्मेष, तवज्ञान आति ििंत्रज्ञान, िमाजिेवा आति क्री्ा या श्रेिींमध्ये उतकृष्ट
कामतगिी कििाऱ्या 5 िे 18 वषे वयोगटािील मुलािंना हे पुिस्काि प्रदान झाले.
• प्रतयेक पुिस्कािाथीला पदक, प्रमािपत्र आति प्रशस्स्िपत्र अिे या पुिस्कािा े स्वरुप आहे.
• यिंदाच्या प्रिानमिंत्री िाष्टरीय बाल पुिस्कािािाठी देशािील 18 तजर्लयािंमिून अिामान्य कामतगिी कििाऱ्या 19 मुलािं ी
तनव् किण्याि आली होिी.
****************
6. ज्येि गीिकाि जावेद अख्िि यािंना पद्मपािी जीवन गौिव पुिस्काि जाहीि
• भाििीय तिनेिृष्टीिील अिुलनीय योगदानाबद्ल तदला जािािा पद्मपािी जीवनगौिव पुिस्काि िुप्रतिध्द गीिकाि व
लेखक जावेद अख्िि यािंना जाहीि किण्याि आला आहे.
• जावेद अख्िि यािंना हा पुिस्काि नवव्या अतजिंठा वेरूळ आिंिििाष्टरीय त त्रपट महोतिवाि (AIFF) तदला जािाि आहे.
• पद्मपािी पुिस्कािा े स्वरूप पद्मपािी िन्मानत न्ह, िन्मानपत्र व दोन लक्ष रुपये अिे आहे.
जावेद अख्िि यािंच्यातवषयी :
• जावेद अख्िि आति पटकथाकाि िलीम खान यािंच्यािह शोले, जिंजीि, दीवाि इतयादी िवोतकृष्ट बॉलीवू् त त्रपटािंच्या
पटकथा तलतहर्लया आहेि.
• 1999 मध्ये जावेद अख्िि यािंना पद्मश्री या नागिी पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि आले होिे.
• यातशवाय तयािंना एकूि पा वेळा िवोतकृष्ट गीिकािा ा िाष्टरीय पुिस्काि आति एकूि िाि वेळा िवोतकृष्ट
गीिकािा ा तफर्लमफेअि पुिस्काि तमळाला आहे.
• लोकशाही आति प्रागतिक तव ाििििीला प्रोतिाहन देण्यािाठी तयािंना 2020 मध्ये रि ्ड ्ॉतकन्ि पुिस्कािाने िन्मातनि
****************

7. ििंगू िौरिया यािंना महषी बाया कवे पुिस्काि जाहीि

• दातजडतलिंग येथे लैंतगक िस्किीतविोिाि उल्लेखनीय कायड कििाऱ्या ििंगू िौरिया यािंना महषी कवे स्त्री तशक्षि ििंस्थेिफे
यिंदा ा बाया कवे पुिस्काि जाहीि किण्याि आला आहे.
• प्रतिद्ध अतभनेिे आति माजी खािदाि तनिीश भािद्वाज यािंच्या हस्िे ििंगू िौरिया यािंना हा पुिस्काि प्रदान किण्याि
येिाि आहे. होिे.
• तिलीगु्ी येथील कािं नजिंगा उद्धाि केंद्र ििंस्थेच्या ििंस्थापक ििंगू िौरिया या दातजडतलिंग, ईशान्य भािि आति
नेपाळमिील लैंतगक िस्किी पीत्िािंिाठी कायडिि आहेि.
• ििंस्थेच्या माध्यमािून तयािंनी देशभिािील तवतवि शहिािंमिून अकिाशेहून अतिक मुलीं ी िुटका केली आहे. यामध्ये
अिब देशािंमध्ये गेलेर्लया आति िौदी अिेतबयािील स्वयिंिेवी ििंस्थािंच्या मदिीने भाििाि पिि आिलेर्लया मुलीं ाही
****************
8. यशविंििाव व्हाि िाज्यस्ििीय पुिस्काि ्ॉ. यशविंि मनोहि यािंना जाहीि
• यशविंििाव व्हाि िेंटििफे दिवषी तदला जािािा यशविंििाव व्हाि िाज्यस्ििीय पुिस्काि या वषी ज्येि िातहस्तयक
्ॉ. यशविंि मनोहि यािंना जाहीि झाला आहे.
• यशविंििाव व्हाि यािंच्या पुण्यतिथीतदनी 25 नोव्हेंबि 2023 ला मुिंबईिील यशविंििाव व्हाि िेंटिमध्ये आयोतजि
िमाििंभाि िेंटि े अध्यक्ष व िाज्यािील ज्येि नेिे खािदाि शिद पवाि यािंच्या हस्िे ्ॉ. यशविंि मनोहि यािंना हा पुिस्काि
प्रदान किण्याि येिाि आहे.
• दोन लाख रुपये िोख व मानपत्र अिे या पुिस्कािा े स्वरुप आहे. यशविंििाव व्हाि िेंटिच्याविीने दिवषी कृषी,
औद्योतगक, िामातजक, व्यवस्थापन, प्रशािन, तवज्ञान, ििंत्रज्ञान, ग्रामीि, आतथडक तवकाि, मिाठी िातहतय, ििंस्कृिी,
कला, क्री्ा अशा तवतवि क्षेत्रािंमध्ये भिीव कामतगिी कििाऱ्या मान्यविािंना तकिंवा ििंस्थेला ‘यशविंििाव व्हाि
िाज्यस्ििीय पुिस्काि’्‌ तदला जािो. ्ॉ. यशविंि मनोहि यािंना तयािंच्या ‘उतथानगुिंफा’्‌ या पतहर्लया कतविाििंग्रहाने
वाङ्मयजगिामध्ये कवी म्हिून ओळख तनमाडि केली. यशविंििाव व्हाि पुिस्कािा ी िुरुवाि 1990 पािून झाली.
• ज्येि िातहस्तयक मिु मिंगेश कतिडक, ज्येि िामातजक कायडकिे ्ॉ बाबा आढाव, ज्येि कवतयत्री स्व. शािंिा शेळके,
ज्येि पत्रकाि गोतविंदिाव िळवलकि, प्रा. एन.्ी. पाटील, तििम इतन्स्टटयुट ऑफ इिंत्या अिे अनेक मान्यवि या
पुिस्कािा े मानकिी ठिले आहेि.
****************
9. िन्वीि नायिमी पुिस्काि ििंगकमी लकी गुप्ता यािंना जाहीि
• ज्येि ििंगकमी ्ॉ. श्रीिाम लागू यािंनी स्थापन केलेले रूपवेि प्रतििान आति महािाष्टर कर्ल िल िेंटि यािंच्या विीने
देण्याि येिािा िन्वीि नायिमी पुिस्काि ििंगकमी लकी गुप्ता यािंना जाहीि किण्याि आला आहे.
• लकी गुप्ता यािंनी ‘तथएटि ऑन व्हीर्लि’्‌या ििंकर्लपनेिून भाििभि भ्रमि करून आठशेहून अतिक तठकािी तवतवि एकल
नाटके िादि केली आहेि.
• 16 नोव्हेंबि िोजी पुण्याि झालेर्लया कायडक्रमाि ििंगीि नाटक अकादमी पुिस्काि तवजेिे ज्येि नाटककाि िाजीव नाईक
यािंच्या हस्िे लकी गुप्ता यािंना हा पुिस्काि प्रदान आला.
• लकी गुप्ता यािंनी िादि केलेर्लया नाटकािं ी प्रयोगििंख्या काही हजािािंच्या घिाि आहे.
• ‘माँ, मुझे टागोि बना दे’्‌या नाटका ा 1302 वा प्रयोग तयािंनी नुकिा भोपाळ येथे िादि केला.
10. तवष्ट्िदु ाि भावे गौिवपदक पुिस्काि जेि अतभनेिे प्रशािंि दामले यािंना जाहीि
• मिाठी नाय क्षेत्राि महतवा ा िमजला जािािा तवष्ट्िुदाि भावे गौिवपदक पुिस्काि जेि अतभनेिे, नाय कलाकाि
प्रशािंि दामले यािंना जाहीि किण्याि आला आहे.
• गौिवपदक, िोख िक्कम रु. 25 हजाि, स्मृिीत न्ह, शाल व श्रीफळ अिे गौिवपदका े स्वरूप आहे. 5 नोव्हेंबि िोजी
ििंगभूमीतदना े औत तय िािून पुिस्काि तवििि िोहळा होिाि आहे.
प्रशािंि दामले यािंच्या तवषयी :
• अस्खल भाििीय नाय परिषद, मध्यविी, मुिंबई े अध्यक्ष प्रशािंि दामले हे िुप्रतिद्ध मिाठी अतभनेिे आहेि, तयािंनी
गेली ाि दशके अििंख्य मिाठी नाटके, त त्रपट, आति टीव्ही मातलकािंमध्ये अतभनय केला आहे.
• िे मिाठी त त्रपट अतभनेिा, दूिदशडन अतभनेिा, ििंगमिं अतभनेिा, गायक, पाश्वडगायक, नायतनमाडिे आहेि. तवनोदी
अतभनयािाठी मिाठी नाटक आति त त्रपट जगिाि िे परित ि आहेि.
• कलेच्या प्रवािाि तयािंना अनेक प्रतिस्िि पुिस्कािािंनी गौिवण्याि आले आहे. तयािंच्या नावावि पा तलम्का बुक ऑफ
िेकॉड्िड आहेि. तयािंनी नाटकातशवाय 37 मिाठी त त्रपट आति 24 दूिदशडन मातलकािंमध्ये काम केले आहे. ज्यामध्ये
‘आम्ही िािे खवय्ये’्‌ही अतयिंि लोकतप्रय मातलका िमातवष्ट आहे.
• आिापयांि तयािंना 20 पेक्षा जास्ि पुिस्काि प्राप्त झाले आहेि. तयामध्ये महािाष्टर िाज्य पुिस्काि, नायदपडि पुिस्काि,
कलाििंजन पुिस्काि, दीनानाथ मिंगेशकि पुिस्काि आति अस्खल भाििीय नाय परिषदे े तवतवि पुिस्काि यािं ा िमावेश
आहे.
• फेब्रुवािी 1983 पािून आज अखेि 12500 पेक्षा जास्ि नाटकािं े प्रयोग तयािंनी केले आहेि.
• तयािं ी गाजलेली नाटके - टूि टूि, पाहुिा, ाल काहीििी काय, गेला मािव कुिीक्े, बे दुिे ाि, शूेः कुठे बोलाय े
नाही, एका लग्ना ी गोष्ट, एका लग्ना ी पुढ ी गोष्ट, जादू िेिी नजि, काटी काळजाि घुिली, िाखि खाल्लेला
मािूि, िािखिं काहीििी होिय, लेकुिे उदिं् झाली.
****************
11. गिेश देवी आति तजग्नेश मेवािी यािंना पद्मश्री दया पवाि स्मृति पुिस्काि जाहीि
• िातहतय, िामातजक आति िािंस्कृतिक क्षेत्राि अतयिंि प्रतििे ा म्हिून ओळखला जािािा पद्मश्री दया पवाि स्मृति
पुिस्काि ज्येि िातहस्तयक आति भाषािज्ज्ञ ्ॉ. गिेश देवी, िामातजक कायडकिे, गुजिाि े प्रभावी नेिे िथा मानवी
हक्क कायडकिे आमदाि तजग्नेश मेवािी यािंना जाहीि किण्याि आला आहे.
• दया पवाि स्मृति पुिस्कािा े यिंदा े हे िौप्य महोतिवी वषड आहे. यिंदा ा हा पिं तविावा पुिस्काि िोहळा अिून प्रतयेकी
दहा हजाि रुपये िोख आति िन्मानत न्ह अिे या पुिस्कािा े स्वरूप आहे.
• दया पवाि स्मृिी पुिस्कािािंच्या यिंदाच्या मानकऱ्यािंपैकी एक पद्मश्री पुिस्काि प्राप्त अिलेले ्ॉ. गिेश देवी हे
आिंिििाष्टरीय कीिी े भाषाशास्त्रज्ञ, तव ािविंि आति िािंस्कृतिक नेिे म्हिून प्रतिध्द आहेि.
• िाष्टरीय तकिंवा िाजभाषा म्हिून मान्यिा निलेर्लया ाळीि भाषािंना तयािंनी नवी ओळख तमळवून तदली. देशािील लुप्त
होिाऱ्या शेक्ो विंत ि व भटक्या िमाजाच्या भाषािंना तयािंनी आपर्लया कामाने ििंजीवनी तदली.

• देशािील 750 भाषािं ी नोंद किण्या े ििंशोिना े ऐतिहातिक काम देवी यािंनी तयािंच्या िीन हजाि िहकािी
अभ्यािकािंच्या िाथीने िीन वषाडि पूिड केले आहे.
• कोर्लहापूिच्या तशवाजी तवद्यापीठ ििे इिंग्लिं्मिील युतनव्हतिडटी ऑफ तलड्िमध्येही तयािंनी तशक्षि घेिले.
• मिाठी, गुजिािी आति इिंग्रजी भाषेि तयािंनी लेखन केल.े वानप्रस्थ (मिाठी), आतदवािी जाने छे (गुजिािी), अफ्टि
अ्‌म्ॅ नेतशया (इिंग्रजी) ही ्ॉ. देवी यािं ी पुस्िके गाजली अिून शिंभिच्या वि तयािं ी पुस्िके प्रतिद्ध आहेि.
• भािि ििकािने 'पद्मश्री' पुिस्कािाने तयािं ा गौिव केला आहे. ििे िातहतय अकादमी ा देशपािळीविील माना ा
पुिस्कािही तयािंना तमळाला आहे.
• दया पवाि स्मृिी पुिस्कािा े दुििे मानकिी तजग्नेश मेवािी हे व्यविायाने वकील अिून गुजिािमिील प्रभावी नेिे आति
मानवी हक्क कायडकिाड म्हिून ओळखले जािाि.
• िे िध्या गुजिाि तविानिभेि व्गाम मिदािििंघा े प्रतितनतितव कििाि. मेवािींनी मुबिं ईिून गुजिािी भाषेिील वृतिपत्र
अतभयानिाठी िीन वषे पत्रकारििा केली होिी.
• ळवळीिील गिीब गिजुिंना कायदेशीि मदिीिाठी तयािंनी कायद्या ी पदवी घेिली आति गुजिाि हायकोटाडि ििाव
िुरु केला. 2016 मध्ये उना येथे दतलि कुटिंबािंविील हर्लर्लयानिंिि मेवािी यािंनी अहमदाबाद िे उना दतलि अस्स्मिा यात्रा
काढली होिी.
****************
12. तजना महिा अतमनी आति इिािच्या मतहलािंना 2023 ा युिोतपयन ििंिदे ा िखािोव्ह पुिस्काि
• 19 ऑक्टोबि 2023 िोजी युिोतपयन ििंिदेच्या अध्यक्षा िॉबटाड मेतिोला यािंनी तजना महिा अतमनी आति इिािी
मतहलािंच्या तनषेि आिंदोलनाला युिोतपयन युतनयन (EU) े िवोच्च मानवातिकाि पारििोतषक अििािे िखािोव्ह
पारििोतषक 2023 े तवजेिे म्हिून घोतषि केल.े
• 13 त्िेंबि 2023 िोजी फ्रान्िमिील स्टरािबगड येथे युिोतपयन ििंिदेच्या हेतमिायकल या िमाििंभाि हे पारििोतषक तदले
जाईल.
• महिा अतमनी आति इिािच्या मतहलािंना युिोतपयन पीपर्लि पाटीने उमेदवािी तदली आहे.
तजना अतमनी आति इिािच्या मतहलािंबद्ल:
• तजना महिा अतमनी या 22 वषीय कुतदडश इिािी मतहलेला िप्टेंबि 2022 मध्ये इिािच्या अतनवायड तहजाब (हे्स्काफक)
कायद्या े उल्लिंघन केर्लयाप्रकििी अटक किण्याि आली. अटकेनिंिि 3 तदविािंनी तयािं ा मृतयू झाला. हा मृतयू
ििंशयास्पद परिस्स्थिीि झाला. तयातविोिाि इिािमध्ये मोठ्या प्रमािाि मतहलािंनी तनदशडने केली.
• 'स्त्री, जीवन, स्वाििंत्रय' च्या माध्यमािून इिािी मतहलािंनी तहजाब कायदा आति इिि भेदभाव कििाऱ्या
कायद्यािंतविोिाि आिंदोलन केल.े
तव ाि स्वाििंत्रयािाठी िखािोव्ह पुिस्काि :
● या ी स्थापना 1988 मध्ये युिोतपयन ििंिदेने केली होिी.
● हा पुिस्काि िोस्व्हएि भौतिकशास्त्रज्ञ आति नोबेल शािंििा पुिस्काि तवजेिे आिंद्रेई िखािोव्ह यािंच्या नावाने तदला जािो.
● या पुिस्कािामध्ये 50,000 युिो े िोख पारििोतषक िमातवष्ट आहे.
● 2022 मध्ये, िे युक्रेनच्या जनिेला प्रदान किण्याि आले.
● 1988 े प्रथम पारििोतषक दतक्षि आतफ्रके े नेर्लिन मिं्ेला आति ितशयन अनािोली मा ेंको यािंना ििंयुक्तपिे देण्याि
आले होिे.
13. ्ॉ. तमतलिंद बोकील यािंना अनिंि भालेिाव स्मृिी पुिस्काि जाहीि
• महािाष्टरािील ध्येयवादी ििंपादक अनिंि भालेिाव यािंच्या स्मििाथड मागील िीन दशकािंपािून देण्याि येिािा अनिंि
भालेिाव स्मृिी पुिस्काि ्ॉ. तमतलिंद बोकील यािंना प्रदान किण्याि येिाि आहे.
• ज्येि लेखक, ििंपादक ्ॉ. तमतलिंद बोकील यािंना मानपत्र, स्मृतित न्ह आति 50 हजाि रुपये अिे स्वरूप अिलेला हा
प्रतििे ा पुिस्काि येतया 29 ऑक्टोबि िोजी छत्रपिी ििंभाजीनगिाि होिाऱ्या तवशेष कायडक्रमाि प्रदान केला जाईल.
्ॉ. तमतलिंद बोकील यािंच्या तवषयी :
• ्ॉ. बोकील हे महािाष्टरािील प्रतिद्ध कथाकाि व कादिंबिीकाि म्हिून परित ि आहेि.
• पौगिं्ावस्थेिील तवद्यार्थयाांच्या जीवना े त त्रि कििािी ‘शाळा’्‌ही तयािं ी कादिंबिी तवख्याि अिून या कादिंबिीवि
आिािलेर्लया मिाठी त त्रपटाि िाष्टरीय व आिंिििाष्टरीय पुिस्काि प्राप्त झाले.
• ‘गवतया’्‌ही तयािं ी कादिंबिीही वा कतप्रय ठिली. लतलि लेखनािोबि तयािंनी िाजकीय व वै ारिक लेखनािूनही
आपली ओळख ठळक केली आहे.
यापूवी खालील मान्यविािंना अनिंि भालेिाव स्मृिी पुिस्काि जाहीि झालेला आहे :
• तगिीश कुबेि, अतनल अव ट, आप्पा जळगावकि, अभय बिंग, अरुि तटकेकि, कुमाि केिकि, थोि गािंिीवादी,
गिंगाप्रिादजी अग्रवाल, ग.प्र.प्रिान, गोतविंद िळवलकि, िंद्रकािंि कुलकिी, तशक्षििज्ज्ञ द.ना. िनागिे, निेंद्र
दाभोलकि, ना.िों.महानोि, पी. िाईनाथ, पुष्ट्पा भावे, मिंगेश पा्गावकि, महेश एलकुिं वाि, मृिाल गोिे, मेिा पाटकि,
जलिज्ज्ञ िाजेंद्रतििंह, वििंि पळशीकि, तवजय िें्ूलकि, शतशकािंि अहिंकािी, ्ॉ. िुिीि ििाळ.
****************
14. महािाष्टरािील िीन शास्त्रज्ञािंना शािंिी स्वरूप भटनागि पुिस्काि जाहीि
• देशािील 12 िरुि शास्त्रज्ञािंना शािंिी स्वरूप भटनागि पुिस्काि जाहीि किण्याि आला आहे. तयामध्ये मुिंबई े िीन
शास्त्रज्ञ ्ॉ. देबब्रिा मैिी, ्ॉ. वािुदेव दािगुप्ता आति ्ॉ. अपूवड खिे या ा िमावेश आहे.
• वैज्ञातनक आति औद्योतगक ििंशोिन परिषदेने (CSIR) वषड 2022 िाठी शािंिी स्वरूप भटनागि पुिस्कािािं ी घोषिा
• CSIR े पतहले महाििं ालक शािंिी स्वरूप भटनागि यािंच्या नावाने दिवषी हे पुिस्काि तदले जािाि.
• दिवषी िाि वैज्ञातनक तवषयािंमध्ये हे पुिस्काि तदले जािाि. यामध्ये जीवशास्त्र, ििायनशास्त्र, गतिि, भौतिकशास्त्र,
वैद्यकशास्त्र, अतभयािंतत्रकी आति पृर्थवी (महािागि आति ग्रह तवज्ञान) या अिंिगडि उतकृष्ट ििंशोिकािंना हे पुिस्काि
तदले जािाि.
• हा पुिस्काि दिवषी ४५ वषाांखालील शास्त्रज्ञािंना तदला जािो. यामध्ये पा लाख रुपयािं े पारििोतषक आति िन्मानपत्र
देण्याि येिे.
• इिंत्यन इतन्स्टयूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (मुिंबई) े ्ॉ. देबब्रिा मैिी यािंना ििायनशास्त्राि, भाििीय तवज्ञान ििंस्थे े ्ॉ.
अपूवड खिे यािंना गतििशास्त्रामध्ये आति टाटा मूलभूि ििंशोिन ििंस्थे े ्ॉ. बािुदेव दािगुप्ता यािंना भौतिकशास्त्राि हा
पुिस्काि प्रदान किण्याि येिाि आहे.
• एन. कलैिेर्लवी कौस्न्िल ऑफ िायिंतटतफक अँ् इिं्स्स्टरयल रिि ड (CSIR) या ििंस्थे े महाििं ालक आहेि.

15. ्ॉ. पिंजाबिाव देशमुख जैतवक शेिी तमशनला 'जैतवक इिंत्या पुिस्काि'
• ्ॉ. पिंजाबिाव देशमुख जैतवक शेिी तमशनला प्रतिस्िि िमजर्लया जािाऱ्या िाष्टरीय स्ििाविील स्द्विीय क्रमािंका ा
पुिस्काि देऊन नुकिे गौितवण्याि आले.
'जैतवक इिंत्या अवा्ड'
• इिंटिनॅशनल कॉस्म्पटन्ि िेंटि फॉि ऑिगॅतनक ॲग्रीकर्ल ि (ICCOA), बेंगळरू यािंच्यामाफकि िेंतद्रय शेिी आति कृषी
व्यविायाला ालना देण्यािाठी तवशेष कायड कििाऱ्या शािकीय ििंस्था, अशािकीय ििंस्था, शेिकिी, िमूह, किंपन्या
यािंना तयािंच्या उतकृष्ट योगदानाबद्ल िाष्टरीय स्ििाविील 'जैतवक इिंत्या अवा्ड' देण्याि येिो.
• 2023 'इिंत्या एक्स्पो िेंटि आति माटड, ग्रेटि नोए्ा, नवी तदल्ली येथे हा पुिस्काि प्रदान किण्याि आला.
• कृषी तवभागाच्या विीने कृषी ििं ालक (आतमा) दशिथ िािंभाळे यािंनी हा पुिस्काि स्वीकािला.
• '्ॉ. पिंजाबिाव देशमुख नैितगडक शेिी तमशन' या िाज्य पुिस्कृि योजनेमध्ये िेंतद्रय शेिी आति कृषी व्यविायाला ालना
देण्यािाठी तवशेष कायड केर्लयाबद्ल हा पुिस्काि देण्याि आला आहे.
'्ॉ. पिंजाबिाव देशमुख नैितगडक शेिी तमशन':
• िद्या '्ॉ. पिंजाबिाव देशमुख नैितगडक शेिी तमशन' े कायडक्षेत्र तवस्िारून योजना ििंपूिड िाज्यािाठी लागू किण्याि
आली अिून योजने ा कालाविी िन 2027-28 पयांि वाढतवण्याि आला आहे.
• योजनेअिंिगडि िीन वषाडि िाज्याि 13 लाख हे. क्षेत्र नैितगडक व िेंतद्रय शेिीखाली आिावया े आहे.
• िमूह ििंकर्लपनेद्वािे 18,820 उतपादक गट व 1828 शेिकिी उतपादक किंपनी स्थापने े उस्द्ष्ट ठितवण्याि आले
आहे.
प्रकाश पोहिें े योगदान:
• तवदभाडिील आतमहतयाग्रस्ि व नैिाश्यग्रस्ि अकोला, अमिाविी, बुलढािा, वातशम, यविमाळ व विाड या 6 तजर्लयाि
वषड २०१८-१९ पािून ्ॉ. पिंजाबिाव देशमुख नैितगडक शेिी तमशन ी अिंमलबजाविी किण्याि येि आहे.
• प्रख्याि िेंतद्रय शेिी पुिस्किे प्रकाश पोहिे यािंच्या पुढाकािामुळे िदि योजनेला िुरुवाि झाली होिी.
• या योजनेअिंिगडि िद्या 9268 शेिकऱ्यािं े 15,682 हे क्षेत्र िेंतद्रय प्रमातिकििाखाली आिण्याि आले आहे.
• योजनेअिंिगडि 20 हे. क्षेत्रा े 435 गट स्थापन किण्याि आले अिून तया गटािंच्या 40 शेिकिी उतपादक किंपन्या आति
तयािं ा महाििंघ स्थापन किण्याि आला आहे.
• योजनेअिंिगडि 12 तकिकोळ तवक्री केंद्र, 17 िमूह ििंकलन केंद्र, महाििंघ ऑिगॅतनक तमशन (MOM) नावा ा ब्रँ्
ियाि किण्याि आला अिून िदि बँ्च्या नावाने िेंतद्रय शेिमाला ी तवक्री किण्याि येिे.
****************
16. आि िवी कन्नन यािंना 2023 िॅमन मॅगिेिे पुिस्काि
● अलीक्े , आिाममिील क ाि कककिोग रुग्िालय आति ििंशोिन केंद्र (CCHRC) े ििं ालक, ितजडकल
ऑन्कोलॉतजस्ट पद्मश्री ्ॉ. आि. िवी कन्नन यािंना 2023 ा प्रतिस्िि िॅमन मॅगिेिे पुिस्काि तमळाला.
● तयािंनी आिाममिील कककिोगाच्या उप ािाि क्रािंिी घ्वून आिर्लयाबद्ल पुिस्काि तजिंकला.
िॅमन मॅगिेिे पुिस्कािाबद्ल मुख्य िर्थये काय आहेि?
● 1957 मध्ये आतशयािील िवोच्च िन्मान आति प्रमुख पुिस्काि म्हिून स्थातपि. हे अशा व्यक्तींना िाजिे कििे जे
आतशयािील लोकािं ी पाश्वडभूमी काहीही अिो, तयािं ी िेवा किण्याि अपवादातमक भावना दाखविाि.

● हा पुिस्काि दिवषी 31 ऑगस्ट िोजी प्रदान केला जािो, जो तफलीतपन्ि प्रजाितिाक े तिििे अध्यक्ष िॅमन मॅगिेिे
यािंच्या वाढतदविातनतमति अििो, ज्यािंनी तयाच्या तनतमडिीला प्रेििा तदली.
● पुिस्काि तवजेतयािंना प्रमािपत्र, िॅमन मॅगिेिे ी नक्षीदाि प्रतिमा अिलेले पदक आति िोख पारििोतषक तदले जािे.
● आतशयािील नोबेल पारििोतषक िमकक्ष म्हिून हा पुिस्काि आिंिििाष्टरीय स्ििावि ओळखला जािो.
ओळखीच्या श्रेिी:
• या पुिस्कािामध्ये िुरुवािीला िहा श्रेिीं ा िमावेश होिा, ज्याि “ििकािी िेवा”,्‌ “िावडजतनक िेवा”,्‌ “िमुदाय
नेिृतव”,्‌“पत्रकारििा, िातहतय आति तक्रएतटव्ह कम्युतनकेशन आट्िड”,्‌“पीि अँ् इिंटिनॅशनल अिं्िस्टँत्िंग”्‌आति
“इमजांट ली्ितशप”्‌यािं ा िमावेश होिा. िथातप, 2009 निंिि, िॅमन मॅगिेिे पुिस्काि यापुढे इमजांट ली्ितशप वगळिा
तनस्श् ि पुिस्काि श्रेिींमध्ये तदला जाि नाही.
****************
17. तहिंदी लेस्खका पुष्ट्पा भाििी यािंना 33 वा व्याि िन्मान
• प्रख्याि तहिंदी लेस्खका पुष्ट्पा भाििी यािंना तयािंच्या यादें, यादें !... औि यादें या ििंस्मििािाठी 33 व्या व्याि िन्मान,
2023 पुिस्काि त्िेंबि 2023 मध्ये जाहीि झाला.
व्याि िन्मानेः
• स्थापना: 1991 मध्ये
• के के तबलाड फाउिं्ेशनिफे दिवषी हा पुिस्काि तदला जािो.
• स्वरूपेः 4 लाख रुपये िोख पारििोतषक, िन्मानपत्र आति एक फलक
• भाििीय लेखक/लेस्खकेच्या गेर्लया 10 वषाांि प्रकातशि झालेर्लया तहिंदी िातहतयकृिीला हा पुिस्काि तदला जािो.
अलीक्ील तवजेिेःे
• 2023: पुष्ट्पा भाििी (यादें, यादें !... औि यादें) (ििंस्मिि)
• 2022: ज्ञान िुवेदी (पागलखाना) (कादिंबिी)
• 2021: अिगि वजाहि (महाबली) (नाटक)
• 2020: शिद के. पगािे (पाटलीपुत्र की िम्राज्ञी) (कादिंबिी)
****************
18. 2023 च्या इिंटिनॅशनल यिंग इको-तहिो पुिस्काि तवजेतयािंमध्ये पा युवा भाििीय
• 2023 इिंटिनॅशनल यिंग इको-तहिो पुिस्काि प्राप्त किण्यािाठी जगभिािील 17 तकशोिवयीन पयाडविि कायडकतयाांमध्ये
भाििािील पा युवािंच्या नावािं ा िमावेश आहे.
• यूएि-स्स्थि ना-नफा ििंस्था, अॅक्शन फॉि ने ि िफे िवाडि गिंभीि पयाडवििीय िमस्या िो्वण्याच्या तदशेने पाऊल
उ लिाऱ्या 8 िे 16 वयोगटािील बालके आति तकशोिवयीनािंना इिंटिनॅशनल यिंग इको-तहिो पुिस्काि प्रदान केले
जािाि.
भाििीय तवजेिेःे
• एहा दीतक्षि (मेिठ, उतिि प्रदेश): ग्रीन इहा स्माईल फाऊिं्ेशनच्या माध्यमािून, तिने आति स्वयिंिेवकािंच्या गटाने
मेिठमध्ये 20,000 हून अतिक िोपे लावली आहेि. तिने प्लािंट बँक स्थापन केली आहे.

• मन्या हषड (बेंगळरू, कनाडटक): ति ी पुस्िके, ब्लॉग आति YouTube ॅनल, द तलतटल एन्व्हायनडमेंटतलस्ट द्वािे,
युवािंना कृिी किण्यािाठी आति पयाडवििाबाबि जागरूक होण्यािाठी प्रेरिि किण्या ा ति ा उद्ेश आहे.
• तनवाडि िोमनी (नवी तदल्ली): फॅशन उद्योगाच्या पयाडवििीय प्रभावा ा िामना किण्यािाठी िो प्रोजेक्ट जीन्ि िाबविो.
िो वापिलेर्लया जीन्ि े रुपािंिि बेघिािंिाठी िुण्यायोग्य आति इन्िुलेट स्लीतपिंग बॅगमध्ये कििो.
• मन्नि कौि (नवी तदल्ली): तिच्या प्रकर्लपा े उस्द्ष्ट िाजे पािी पुिवठा आति िािं्पािी प्रतक्रया यािंच्याशी तनग्ीि
पाण्या ी टिं ाई आति काबडन उतिजडन दूि कििे आहे. तिने घिािील िािं्पािी गोळा कििे, तफर्लटि कििे आति तया ा
तपण्यायोग्य निलेर्लया काििािंिाठी पुनवाडपि किण्यािाठी एक प्रिाली ियाि केली आहे.
• किडव िस्िोगी (मुबिं ई): तयािंने कातिडक, ्ॅ्ी अँ् प्लास्स्टकेः अ जनीं अबाऊट बीतटिंग प्लास्स्टक पोर्लयूशन आति
कातिडक, तमक्िी अँ् मॉन्स्टिेः अ जनी अबाऊट ओशन पोर्लयुशन, अशी दोन पुस्िके तलतहली आहेि. तयामध्ये युवािंना
प्लास्स्टक प्रदूषि आति हवामान बदलाच्या परििामािंबद्ल तशतक्षि किण्यािाठी आति या िमस्या हािाळण्यािाठी
उपाय प्रदान किण्याि आले आहेि.
***************
19. नवीन तवज्ञान पुिस्कािािं ी घोषिा
• केंद्र ििकािने वैज्ञातनकािं ा ितकाि किण्यािाठी पद्म पुिस्कािािंच्या िििीवि िाष्टरीय तवज्ञान पुिस्काि िादि किण्या ा
तनिडय घेिला आहे.
• िाष्टरीय तवज्ञान पुिस्कािािंिगडि 3 तवज्ञान ितन, 25 तवज्ञान श्री, 25 युवा तवज्ञान शािंिी स्वरूप भटनागि (VY- SSB),
3 तवज्ञान ििंघ पुिस्काि अशी 56 पारििोतषके तदली जािाि आहेि.
• हे पुिस्काि दिवषी 11 मे िोजी िाष्टरीय ििंत्रज्ञान तदनी जाहीि केले जािील आति 23 ऑगस्ट 2024 िोजी िाष्टरीय अिंिरिक्ष
तदनी प्रदान केले जािील.
• प्रतिस्िि पद्म पुिस्कािािंप्रमािे , या पुिस्कािािंमध्ये िोख िकमे ा िमावेश अििाि नाही.
• िाष्टरीय तवज्ञान पुिस्काि 13 तवज्ञान-ििंबतिं िि क्षेत्रािंमध्ये तदले जािील. तयामध्ये भौतिकशास्त्र, ििायनशास्त्र, जैतवक
तवज्ञान, गतिि आति ििंगिक तवज्ञान, पृर्थवी तवज्ञान, औषिशास्त्र, अतभयािंतत्रकी तवज्ञान, कृषी तवज्ञान, पयाडविि
तवज्ञान, ििंत्रज्ञान आति नवोपक्रम, अिुऊजाड, अवकाश तवज्ञान आति ििंत्रज्ञान आति इिि या क्षेत्रािं ा िमावेश आहे.
• भाििीय विंशाच्या व्यक्ती (PIO) आिा नवीन पुिस्कािािंिाठी पात्र अििील, पििंिु केवळ एका पीआयओला
तवज्ञानितन तमळू शकेल. तवज्ञान श्री आति VY-SSB पुिस्कािािाठी प्रतयेकी िीन PIO तनव्ले जाऊ शकिाि.
िथातप, पीआयओ तवज्ञान ििंघ पुिस्कािािंिाठी पात्र अििाि नाहीि.
***************
20. रुईतझयािंग झािंग यािंना गतििािील 'SASTRA िामानुजन पारििोतषक 2023'
• अमेरिकेिील कॅतलफोतनडया तवद्यापीठ, बककले येथील िहाय्यक प्राध्यापक, गतििज्ञ रुईतझयािंग झािंग यािं ी 2023 च्या
प्रतिस्िि SASTRA िामानुजन पुिस्कािा े तवजेिे म्हिून तनव् किण्याि आली आहे.
• हा पुिस्काि तयािंच्या गतिि क्षेत्रािील उल्लेखनीय योगदाना ा गौिव कििो.
• 10,000 ्ॉलिड िोख बक्षीिा ा िमावेश अिलेले हे पारििोतषक त्िेंबिच्या तििऱ्या आठवड्याि िातमळना्ूिील
कुिंभकोिम येथील SASTRA तवद्यापीठाि प्रदान केले जाईल.
***************

21. नोबेल पुिस्काि, 2023

● 2023 च्या नोबेल पारििोतषक तवजेिे नावािं ी घोषिा 2 ऑक्टोबि िे 9 ऑक्टोबि 2023 दिम्यान किण्याि आली
आहे.
● दिवषी 10 त्िेंबि िोजी स्टॉकहोम येथे नोबेल पारििोतषका े तवििि केले जािे; िि शािंििेच्या नोबेल पुिस्कािा े
तवििि नॉवे ी िाजिानी ओस्लो येथे होिे.
नोबेल पुिस्काि :
● िुरुवाि : 1901 (आर्लफ्रे् नोबेल यािंच्या स्मििाथड)
● अथडशास्त्रािील नोबेल पुिस्कािा ी स्थापना : 1968
● 1940 आति 1942 मध्ये हा पुिस्काि तदला गेला नव्हिा.
● हा पुिस्काि मििोतिि तदला जाि नाही.
● एका वेळी जास्िीि जास्ि 3 व्यक्तींना तवभागून तदला जािो.
● िवाांि िरुि तवजेिी : मलाला युिूफझाई (17 वषे) (पातकस्िान; शािंििे ा नोबेल: 2014)
● िवाांि वयोवृद्ध तवजेिा : जॉन बी. गु्इनफ (97 वषे) (ििायनशास्त्रािील नोबेल: 2019)
● नोबेल पुिस्काि तवजेिी पतहली मतहला : मेिी क्युिी
● दोनदा नोबेल पुिस्काि तजिंकिािी एकमेव मतहला : मेिी क्युिी
● एकापेक्षा जास्ि वेळा नोबेल पुिस्काि तजिंकिाऱ्या ििंस्था :
1. िे्क्रॉि (शािंििे ा नोबेल: 1917, 1944)
2. UNHCR (शािंििे ा नोबेल: 1954, 1980)
● एकापेक्षा जास्ि वेळा नोबेल पुिस्काि तजिंकिािे व्यक्ती :
1. मेिी क्युिी : 1903 (भौतिकशास्त्र), 1911 (ििायनशास्त्र)
2. जॉन बा्ीन: 1956, 1972 (भौतिकशास्त्र)
3. तलनि पॉतलिंग: 1954 (ििायनशास्त्र), 1962 (शािंििा)
4. फ्रे्रिक ििंगेि: 1958,1980 (ििायनशास्त्र)
5. के. बॅिी शापडलेि: 2001, 2022 (ििायनशास्त्र)
● केवळ दोन व्यक्तींना मििोतिि नोबेल पुिस्काि प्रदान:
1. एिीक एक्िेल कालडफेर्लट: स्वी्न े कवी (1931-िातहतय)
2. ्रॅग हॅमिशोर्ल्: UN े माजी िित टिीि (1961-शािंििा)

2023 े तवजेिे :
क्र. श्रेिी तवजेिे देश योगदान
1. कॅटलीन किाकी हिंगेिी
1 वैद्यकशास्त्र mRNA ििंत्रज्ञानाच्या मदिीने कोिोनािी लि तवकिीि
2. ड्र्यू वीिमन अमेरिका
• क्वािंटम ्ॉट्ि ा शोि
• क्वािंटम ्ॉट्ि ा वापि िध्या ििंगिका े मॉतनटि आति
टीव्ही स्क्रीन यािंना प्रकाश देण्यािाठी, यूमिवि
1. मौंगी जी. बावें्ी
शस्त्रतक्रया किण्यािाठी ििे कल्ड लाईट
2. लुईि ब्रूि
2 ििायनशास्त्र अमेरिका बनवण्यािाठी केला जािो.
3. ॲलेक्िी
एतकमोव्ह • या शास्त्रज्ञािंच्या मिे, भतवष्ट्याि क्वािंटम ्ॉट्ि
फ्लेस्क्िबल इलेक्टरॉतनक्ि, छोटे िेन्िि, पािळ िोलाि
िेल अनएतन्क्रप्टे् क्वािंटम कम्युतनकेशन इतयादींमध्ये
मोठे योगदान देिील.
1. तपयिे ऑगस्टीनी • इलेक्टरॉन्ि ा अतिशय िूक्ष्म पािळीवि अभ्याि
2. फेिेंक क्राऊिज • पदाथाडिील इलेक्टरॉन गतिशीलिे ा अभ्याि
3 भौबतकशास्त्र 3. ॲन एल केर्लयाबद्ल आति प्रकाशाच्या ऑटोिेकिंद स्पिंदन
हुईतलयि तनमाडि कििाऱ्या प्रायोतगक पद्धिींिाठी तयािंना हा
पुिस्काि देण्याि आला आहे.
• 'फॉस्िे तमनीतमतलजम' ही स्विेः ी लेखन पद्धिी
तवकतिि केली आहे.
• हिबलिा, भीिी, नैिाश्य अशा शस्क्तशाली मानवी
भावना अगदी िोप्या शब्दािंमध्ये मािं्ण्या ा कौशर्लय
4 िातहतय जॉन फॉिे नॉवे
तयािंच्या तलखािाि तदिून येिे.
• तयािंच्या 'A New Name: Septology VI-VII'
या पुस्िकाला आिंिििाष्टरीय बुकि पुिस्कािािाठी
नामािंकन तमळाले होिे.
• िध्या िुरुिंगवािाि अिलेर्लया इिािच्या मानवातिकाि
कायडकतयाड नगेि मोहम्मदी यािंना 'इिािमिील
मतहलािंविील अतया ािातवरुद्ध ा लढा, मानवी हक्क
आति स्वाििंत्रया ा प्र ािािाठी’्‌तयािंना 2023 ा नोबेल
5 शािंििा नतगडि मोहम्मदी इिाि शािंििा पुिस्काि देण्याि आला आहे.
• नतगडि या त्फें्ि ऑफ यूमन िाईट िेंटि या ििंस्थेच्या
उपप्रमुख आहेि.
• 2003 िालच्या नोबेल शािंििा पुिस्काि तवजेतया तशिीन
एबादी यािंनी या ििंस्थे ी स्थापना केली
6 अथुशास्त्र क्लॉबिया गोस्लिन अमेरिका • मबहलांच्या श्रम िाजारातील र्ररणामांिाित समज
र्वृस्द्धंगत केलयािद्दल त्यांना हा र्परस्कार बमळाला आहे.

• “श्रम िाजारात मबहलांची भपबमका समजपन घेणे

समाजासाठी महत्त्र्वाचे आहे. क्लॉबिया गोस्लिनच्या
महत्त्र्वर्पणु संशोधनािद्दल धन्यर्वाि, आम्हाला आता
भबर्वष्यात कोणते अिथळे िूर करार्वे लागतील यािद्दल
िरेच काही समजले आहे”, असे अथुशास्त्रातील
र्परस्कारासाठी सबमतीचे अध्यि जेकोि स्र्वेन्सन म्हणाले.
• नोकरीच्या बठकाणी मबहला आबण र्परुष यांच्या कमाईत
िरीच तफार्वत असते. बशिण आबण व्यर्वसायार्वरून
कमाईतील हा फरक र्पर्वी िाखर्वपन बिला जायचा. र्रंतप
यंिा आबथुक बर्वज्ञान र्परस्कार बर्वजेत्या क्लॉबिया
गोस्लिन यांनीच िाखर्वपन बिलंय की, आता एकाच
व्यर्वसायात असलेलया स्त्री आबण र्परुष यांच्या
कमाईतही तफार्वत आढळते. मबहलेला र्बहलं मपल
झालयानंतर ही तफार्वत प्रकषाुने जाणर्वते.
नोबेल तवजेिे भाििीय व्यक्ती:
क्र. व्यक्ती वषड श्रेिी
1. िवींद्रनाथ टागोि 1913 िातहतय
2. िंद्रशेखि वेंकट िामन 1930 भौतिकशास्त्र
3. ्ॉ. हिगोतविंद खुिाना 1968 वैद्यकशास्त्र
4. मदि िेिेिा 1979 शािंििा
5. ्ॉ. िुब्रमण्यम िंद्रशेखि 1983 भौतिकशास्त्र
6. ्ॉ. अमतयड िेन 1998 अथडशास्त्र
7. व्ही एि नायपॉल 2001 िातहतय
8. व्यिंकटिामन िामकृष्ट्ि 2009 ििायनशास्त्र
9. कैलाि ितयाथी 2014 शािंििा
10. अतभजीि बॅनजी 2019 अथडशास्त्र

22. ग्रॅमी पुिस्काि 2024

• आवृतिी: 66 वी
• िुरुवाि: 1959
• पुिस्काि देिािी ििंस्था: National Academy of Recording Arts and Science
• 'ििंगीि तवश्वािील ऑस्कि' म्हिूनही या पुिस्कािाि ििंबोिले जािे.
2024 च्या ग्रॅमी पुिस्कािािं े वैतशष्ट्य:े
• प्रतिद्ध गातयका टेलि स्स्वफ्ट िलग ौर्थयािंदा या पुिस्कािा ी मानकिी ठिली, ििे ाि ग्रॅमी तमळतविािी िी पतहली
कलाकाि आहे.
• अमेरिकी गातयका आति गीिकाि िोलाना इमानी िो ऊफक 'SZA' तहला नऊ नामािंकने तमळाली होिी.
• यिंदा उस्िाद झातकि हुिेन, िाकेश ौितिया, शिंकि महादेवन, गिेश िाजगोपालन, िेतवगिेश तवनायकिाम या ौघािंना
ग्रॅमी पुिस्कािाने गौितवण्याि आले.
• भाििीय फ्यूजन अर्लबम अिलेर्लया 'शक्ती' ने स्थापनेनिंिि 45 वषाांनी तयािं ा पतहला गाण्यािं ा अर्लबम 'तिि मोमेंट'
प्रतिद्ध केला होिा. तयाच्यावि थेट ग्रॅमी' ी मोहोि उमटली आहे.
• तब्रटन े तगटािवादक जॉन मॅकलॉतलन यािंनी 1973 मध्ये भाििीय व्हॉयतलनवादक एल. शिंकि, िबलवादक झाकीि
हुिेन आति िालवाद्यवादक टी. ए . तवक्कू यािंच्यािह 'शक्ती' ी स्थापना केली होिी.
• मॅकलॉतलन यािंनी 1997 मध्ये पुन्हा 'रिमेंबि शक्ती' नावाने बँ् ियाि केला आति तयाि व्ही, िेर्लवागिेश मॅ्ेतलनवादक
यू श्रीतनवाि आति शिंकि महादेवन यािं ाही िमावेश केला होिा.
• 2020 मध्ये हा बँ् पुन्हा एकत्र आला 'शक्ती' नावाने तयािंनी 46 वषाांनिंिि गाण्यािं ा पतहला अर्लबम 'तिि मोमेंट' जून
2023 मध्ये प्रतिद्ध केला.
• भाििा े प्रतिद्ध िबलावादक झातकि हुिेन यािं ा हा तिििा ग्रॅमी पुिस्काि ठिला.
ग्रॅमी पुिस्काि 2024 े तवजेिे
महत्त्वाच्या श्रेिी 2024 े तवजेिे
िॉिंग ऑफ द इयि Billie Elish- What Was I Made for? (Barbie)
अर्लबम ऑफ द इयि Midnight (Taylor Swift)
िेकॉ्ड ऑफ द इयि Flowers (Miley Cyrus)
िवोतकृष्ट िॉक अर्लबम This is Why (Paramore)
िवोतकृष्ट नवीन कलाकाि स्व्हक्टोरिया मोनेट
िवोतकृष्ट ग्लोबल म्युतझक अर्लबम शक्ती
****************

23. गोर्ल्न ग्लोब पुिस्काि-2024

• जगािील िवाडि प्रतिस्िि पुिस्कािािंपैकी एक अिलेला गोर्ल्न ग्लोब पुिस्काि िोहळा कॅतलफोतनडया येथे पाि प्ला.
गोर्ल्न ग्लोब पुिस्काि:
• त त्रपट आति टीव्ही जगिािील िवाडि मोठा आति माना ा पुिस्काि.
• िुरुवाि:1944, आवृतिी: 81 वी
• पुिस्काि देिािी ििंस्था: Hollywood Foreign Press Association (HFPA)
गोर्ल्न ग्लोब पुिस्काि- 2024 ी वैतशष्ट्य:े
• स्टँ्-अप कॉमेत्यन आति अतभनेिा जो कोय याने हा िोहळ्या े िूत्रििं ालन केल.े
• यिंदाच्या पुिस्कािािंमध्ये ‘बाबी’,्‌‘ओपनहायमि’,्‌‘तकलिड ऑफ द फ्लॉवि मून’,्‌‘पास्ट लाइव््ि’्‌आति ‘पुअि तथिंग्ज’्‌
या त त्रपटािंना िवाडतिक नामािंकने तमळाली होिी.
• िहा वेळा ऑस्कि नामािंतकि स्िस्िोफि नोलनच्या "ओपेनहाइमि" या त त्रपटाि िवोतकृष्ट त त्रपट, िवोतकृष्ट
अतभनेिा, िवोतकृष्ट िहाय्यक अतभनेिा आति िवोतकृष्ट ओरितजनल स्कोअि यािंिािख्या प्रतिस्िि श्रेिींमध्ये 5
पुिस्काि तमळाले आहेि.
• तक्रस्टोफि नोलनने तयाच्या "ओपेनहाइमि" या त त्रपटािाठी तयािंच्या काितकदीिील पतहला गोर्ल्न ग्लोब पुिस्काि
'िवोतकृष्ट तदग्दशडक' या श्रेिीि पटकावला.
• अिुबॉम्ब े जनक "जे. िॉबटड ओपेनहायमि" यािंच्या भूतमकेिाठी तितलयन मफी यािंना 'िवोतकृष्ट अतभनेतया ा'
पुिस्काि तमळाला.
• तलली ग्लॅ्स्टोनला मातटडन स्कॉिेिच्या "तकलिड ऑफ द फ्लॉवि मून" िाठी िवोतकृष्ट अतभनेत्री' ा पुिस्काि
तमळाला. ग्रेटा गेितवग ा "बाबी" हा त त्रपट गोर्ल्न ग्लोबमध्ये "तिनेमॅतटक आति बॉक्ि ऑतफि अत व्हमेंट"
तजिंकिािा पतहला त त्रपट ठिला.
गोर्ल्न ग्लोब पुिस्काि पटकाविाऱ्या तवजेतयािं ी ििंपिू ड यादी:
1. िवोतकृष्ट त त्रपट : ओपेनहाइमि
2. िवोतकृष्ट तदग्दशडक : तक्रस्टोफि नोलन (ओपनहायमि)
3. िवोतकृष्ट पटकथा : जस्स्टन टरायट, आथडि हिािी (एनाटमी ऑफ अ फॉल)
4. तिनेमॅतटक आति बॉक्ि ऑतफि अत व्हमेंट : बाबी (तदग्दशडक: ग्रेटा गेतवडग)
5. िवोतकृष्ट मोशन तिनेमा (नॉन इिंस्ग्लश लँग्वेज) : एनाटॉमी ऑफ अ फॉल (नीयोन)
6. िवोतकृष्ट ॲतनमेशन तिनेमा : द बॉय अँ् द हेिॉन
7. िवोतकृष्ट ्रामा तिरिज : िक्िेशन
8. िवोतकृष्ट अतभनेिा : तितलयन मफी (ओपनहाइमि)
9. िवोतकृष्ट अतभनेत्री : तलली ग्लॅ्स्टोन (तकलिड ऑफ द फ्लॉवि मून)
10. िवडश्रेि िहायक अतभनेिा : िॉबटड ्ाउनी जूतनयि (ओपेनहाइमि)
11. िवोतकृष्ट िहाय्यक अतभनेत्री : एतलझाबेथ ्ेतबकी (द क्राउन)
12. िवाडतकृष्ट तवनोदी अतभनेत्री : एम्मा स्टोन (पूअि तथिंग्ि)
13. िवोतकृष्ट स्टँ्अप कॉमे्ी : रिकी गेवाडईि
14. िवोतकृष्ट ओरिजनल स्कोअि : लु्तवग गोिानिन (ओपनहाइमि).

24. बुकि पुिस्काि 2023

• प्रस्थातपि द्पशाही ििकाितविोिाि बिं्खोिी पुकाििाऱ्यािं े त ि्लेपि दाखतविाऱ्या ‘प्रॉफेट िाँग’्‌या कादिंबिीिाठी
आयरिश लेखक पॉल तलिं यािंना यिंदा े बुकि पारििोतषक जाहीि झाले.
• आयरिि मि्ॉक, जॉन बॅनतवल, िॉ्ी ्ॉयल, अ्‌नॅ एनिाईट यािंच्यानिंिि पॉल तलिं हे आयडलिं्मिील पा वे बुकि
तवजेिे लेखक ठिले आहेि.
• ेिना मारू या भाििीय विंशाच्या आति लिं्नमध्ये वाढलेर्लया लेस्खके ी ‘वेस्टनड लेन’्‌नावा ी कादिंबिी लघुयादीि
तब्रटन े प्रतितनतित्त्व किीि होिी.
• ओर्ल् तबतलिंग्जगेट, लिं्न येथे झालेर्लया पुिस्काि िोहळ्याि श्रीलिंकेच्या लेखक शेहान करुिातथलाका यािंच्या हस्िे
तलिं यािंना हा पुिस्काि प्रदान किण्याि आला.
पॉल तलिं :
• जन्म: 1975
• 46 वषीय तलिं यािंच्या 'प्रोफेट िॉन्ग' या कादिंबिीि आयलां्च्या तनििंकुशिे े त त्र तदििे.
• लेखनाक्े वळण्यापूवी िे ‘द ििं्े तटरब्यून’ े उपमुख्य उपििंपादक आति मुख्य त त्रपट िमीक्षक होिे.
• तयािं ी पतहली कादिंबिी,्‌‘िे् स्काय इन मॉतनांग', या कादिंबिीमुळे फ्रान्िमध्ये तयािं ी प्रशिंिा झाली. तिथे ही कादिंबिी
िवोतकृष्ट पिदेशी पुस्िक पुिस्कािािाठी अिंतिम फेिीपयांि पो ली होिी.
• दुििी कादिंबिी, 'दी ब्लॅक स्नो', ही कादिंबिी एका आयरिश स्थलािंिरििा े मूळ िमुदायाि पिि येण्या े विडन कििे.
• तिििी कादिंबिी,्‌‘ग्रेि’्‌(2017),्‌ही आयरिश दुष्ट्काळाच्या काळािील एका िरुि मुलीच्या जगण्यािाठीच्या ििंघषाड ी
कथा िािंगिे.
• ‘तबयॉण्् दी िी’्‌ (2019).्‌ ही एका खऱ्या घटनेने प्रेरिि कादिंबिी होिी. प्रशािंि महािागिािील एका बोटीविील
अिलेर्लया दोघािं ी ही कथा आहे.
• तयािं ी पा वी कादिंबिी ‘प्रॉफेट िाँग’,्‌ आयलां्मध्ये अतिटोकाच्या तव ाििििी ा प्रभाव वाढून लोकशाही मूर्लये
ढािळर्लयावि तनमाडि होऊ शकिाऱ्या परिस्स्थिी े भयावह त त्रि तयािंनी या पुस्िकाि केले आहे.
बुकि पुिस्काि
• िुरुवाि: 1969
• स्वरूप: 50,000 पाउिं्
• पुिस्काि देिािी ििंस्था: क्रॅंकस्टाटड (2019 पािून)
• पूवी ी नावे: बुकि प्राईझ फॉि तफक्शन (1969-01), मॅन बुकि पुिस्काि (2002-19)
• इिंग्रजीि तलतहलेर्लया आति तब्रटन तकिंवा आयलां्मध्ये प्रकातशि झालेर्लया िवोतकृष्ट कादिंबिीला दिवषी बुकि पुिस्काि
तदला जािो.
• िुरुवािीला हा पुिस्काि तब्रटन, आयलां्, तझम्बाब्वे आति िाष्टरकुलािील लेखकािंपुििा मयाडतदि होिा.
• 2014 पािून, इिंग्रजीमध्ये तलतहलेर्लया आति तब्रटनमध्ये प्रकातशि झालेर्लया कोितयाही कादिंबिीिाठी हा पुिस्काि खुला
आहे.
****************

25. टेलि स्स्वफ्टेः टाइम पिडन ऑफ द इयि 2023

• त्िेंबि 2023 मध्ये टाईम मॅगझीनने 33 वषीय प्रतिद्ध अमेरिकन गातयका, पॉप स्टाि, गीिकाि व ििंगीिकाि टेलि
स्स्वफ्टला 2023 मिील 'टाइम पिडन ऑफ द इयि' (TIME Person of the year 2023) घोतषि केल.े
• स्स्वफ्टला नऊ फायनतलस्टच्या गटािून तनव्ण्याि आले ज्याि बाबी, तकिंग ार्लिड िृिीय आति OpenAl े मुख्य
कायडकािी अतिकािी िॅम ऑर्लटमन यािं ा िमावेश होिा.
2023 मिील टेलि स्स्वफ्ट ी कामतगिीेः
• ति ी इिाज टूि (Eras Tour) अतयिंि यशस्वी ठिली. तिच्या या मैतफलीने जागतिक पयडटन आति प्रवािाला ालना
तदली आति यामुळे अथडव्यवस्थेला पुनरुज्जीवन किण्याि मदि झाली.
• तिच्या 'कॉन्िटड' (Concert) त त्रपटाने बॉक्ि ऑतफि े िेकॉ्ड मो्ीि काढले.
• ति ा 2023 मध्ये प्रतिद्ध झालेला Reimagined '1989' Album प्र िं् गाजलाेः तिने 2023 मध्ये अब्जािीश
दजाडही तमळवला.
• प्रतिद्ध अमेरिकन फुटबॉलि टरॅस्व्हि केर्लि िोबि ति े नािेही 2023 मध्ये ेि िातहले.
2023 मिील टाईम े इिि पुिस्काि
• िीईओ ऑफ द इयि : िॅम ऑर्लटमन (Open AI े मुख्य कायडकािी अतिकािी)
• अॅथतलट ऑफ द इयिेः तलओनेल मेस्िी (अजेस्न्टना ा फुटबॉलपटू)
• ब्रेकथ्रू ऑफ द इयिेः अॅलेक्ि नेवेल (अमेरिकन अतभनेिा व गायक)
टाइम पिडन ऑफ द इयिेः
• िुरुवाि : १९२७
• दिवषी वषाडिील िवाडि प्रभावी व्यक्ती ी तनव्
• 'पिडन ऑफ द इयि' हा अमेरिकेच्या टाईम या तनयिकातलका ा वातषडक अिंक अििो.्‌•्‌यामध्ये वषाडच्या घ्ामो्ींवि
ािंगला अथवा वाईट परििाम कििाऱ्या व्यक्ती, गट आति कर्लपना यािं ी तनव् टाईम तनयिकातलक कििे.
• १९९९ पयांि हा िन्मान 'मॅन ऑफ दी इयि' तकिंवा 'वूमन ऑफ दी इयि' म्हिून ओळखला जाई.
• २०१९ मध्ये टाइम प्रकाशनाने 'पिडन ऑफ द इयि' ा तवस्िाि केला अिून यामध्ये गात्डयन्ि ऑफ द इयि, तबझनेि
पिडन ऑफ द इयि, अॅथलीट ऑफ द इयि आति एिंटिटेनि ऑफ द इयि यािं ा िमावेश केला आहे.
• महातमा गािंिी हे 'मॅन ऑफ द इयि' (आिा े 'पिडन ऑफ द इयि') म्हिून तनव्ले गेलेले एकमेव भाििीय अिून तयािंना
१९३० िाली हा िन्मान देण्याि आला होिा.
• २०२० मध्ये अमेरिके े िाष्टराध्यक्ष जो बाय्न आति उपिाष्टराध्यक्ष कमला हॅरिि यािंना टाइम मातिकाने २०२० िाठी
पिडन ऑफ द इयि म्हिून तनव्ले होिे.
• २०२१ मध्ये हा िन्मान स्पेिएक्ि े िीईओ एलोन मस्क यािंना तमळाला होिा.
• 2022 मध्ये हा िन्मान 'युक्रेन े िाष्टराध्यक्ष वोलोत्तमि झेलेन्स्की आति स्स्पिीट ऑफ युक्रेन' यािंना तमळाला होिा.
26. ्ॉ. स्वािी नायक यािंना नॉमडन ई. बोिलॉग पुिस्काि

• भाििीय कृषी शास्त्रज्ञ ्ॉ. स्वािी नायक यािंना 2023 िाठीच्या नॉमडन ई. बोिलॉग पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि आले.
• अतदिी मुखजी (2012) आति महातलिंगम गोतविंदिाज (2022) यािंच्यानिंिि हा प्रतिस्िि पुिस्काि प्राप्त कििाऱ्या तऱ्या
तििऱ्या भाििीय व्यक्ती ठिर्लया आहेि...
्ॉ. स्वािी नायकेः
• तयािंना ओत्शािील स्थातनक िमुदाय प्रेमाने तबहाना दीदी तकिंवा िी् ले्ी म्हिून ओळखिो.
• तयािंनी कृषी क्षेत्राि, तवशेषिेः दुष्ट्काळ-ितहष्ट्िु भािाच्या वािािंच्या क्षेत्राि उल्लेखनीय योगदान तदले आहे.
• ्ॉ. स्वािी नायक यािंनी ओत्शाि दुष्ट्काळ- ितहष्ट्िु शहाभागी िान िािंदळा ी वाि िादि केली. हे वाि िेथील प्रतयेक
शेिकिी कुटिंबाच्या आहािा ा आति तपकािंच्या फेिपालटी ा अतवभाज्य घटक बनले आहे.
नॉमडन ई. बोिलॉग पुिस्कािेः
• िॉकफेलि फाऊिं्ेशनद्वािे पुिस्कृि हा पुिस्काि वर्ल्ड फू् प्राइज फाऊिं्ेशनिफे दिवषी ऑक्टोबिमध्ये अमेरिकेिील ्ेि
मोइन्ि, आयोव्हा येथे प्रदान केला जािो.
• आिंिििाष्टरीय कृषी आति अन्न क्षेत्राि उल्लेखनीय, तवज्ञान-आिारिि कामतगिीिाठी 40 वषाांखालील व्यक्तीला हा
पुिस्काि तदला जािो.
• हरिि क्रािंिी े जनक आति 1970 े नोबेल शािंििा पारििोतषक तवजेिे नॉमडन ई. बोिलॉग यािंच्या नावे हा पुिस्काि तदला
जािो.
• ्ॉ. नॉमडन ई. बोिलॉग यािं ी प्रतिमा आति 10,000 अमेरिकन ्ॉलिड िोख बक्षीि अिे पुिस्कािा े स्वरूप आहे.
***************
27. वतहदा िेहमान यािंना 53 वा दादािाहेब फाळके पुिस्काि
• ज्येि अतभनेत्री वतहदा िेहमान यािंना (2021) िालािाठी ा प्रतिस्िि (53) वा दादािाहेब फाळके जीवनगौिव
पुिस्काि 26 िप्टेंबि 2023 िोजी म्हिजे देव आनिंद यािंच्या 100 व्या जयिंिीतदनी जाहीि झाला. मातहिी आति प्रिािि
मिंत्री अनुिाग ठाकूि यािंनी या पुिस्कािा ी घोषिा केली.
• ऑक्टोबि 2023 मध्ये नवी तदल्लीि झालेर्लया 69 व्या िाष्टरीय त त्रपट पुिस्काि िोहळ्याि वतहदा िेहमान यािंना िाष्टरपिी
द्रौपदी मुमूड यािंच्या हस्िे हा पुिस्काि प्रदान किण्याि आला.
• हा पुिस्काि तमळविाऱ्या तया आठव्या मतहला ठिर्लया आहेि.
वतहदा िेहमानेः
• वतहदा िेहमान यािं ा जन्म 3 फेब्रुवािी 1938 िोजी िध्याच्या िातमळना्ूिील ेंगलपेट येथे झाला. वतहदा िहमान यािंना
लहानपिापािून आपि ्ॉक्टि व्हाव अि वाटाय .े िेहमान यािंनी नृतयािंगना म्हिून िातमळ त त्रपट 'अलीबाबावम 40
तथरुदिगालम' मिून त त्रपटिृष्टीि पदापडि केल.े िथातप, तयापूवी तयािं ा िेलगू त त्रपट 'िोजलु मिायी' (1955)

प्रदतशडि झाला. या त त्रपटामध्येही तया नृतयािंगना होतया. तयािं े त त्रपटािील 'एरुवाको िागिो िन्नो त न्नन्ना' हे गािे
वादग्रस्ि ठिले आति तयािंना प्रतिद्धी तमळाली.
• गुरु दति तनतमडि 'िीआय्ी' (1956) हा तयािं ा पतहला तहिंदी तिनेमा ठिला. तयामध्ये तयािंनी देव आनिंद यािंच्यािोबि
भूतमका केली.
• तयािंनी भािि ििकािच्या मतहला शेिकऱ्यािंिाठीच्या पतहर्लया िमतपडि उपक्रमािाठी िवडिमावेशक ब्लूतप्रिंट ियाि केली,
ज्या ा फायदा ाि दशलक्ष मतहला शेिकऱ्यािंना झाला.
• तयािं े गाजलेले तिनेमेेः िीआय्ी (1956); प्यािा; िेश्मा औि शेिा; गाइ् (1965); नील कमल; शगून; पतथि के
िनम; कागज के फूल; िातहब बीबी औि गुलाम; ौदवी का ािंद; अतभजन; तिििी किमेः िाम औि श्याम; खामोशी
(1969); कभी कभी (1976), नमकीन, लम्हे (1991), 15 पाकक अव्हेन्यू, ििंग दे बििंिी, तदल्ली 6 आति
तवश्वरूपम II (2018) इतयादी.
• पुिस्काि व िन्मानेः पद्मश्री (1972); पद्मभूषि (2011); मध्य प्रदेश ििकाि ा िाष्टरीय तकशोि कुमाि िन्मान
(2020); तफर्लमफेअि जीवनगौिव पुिस्काि (1994); आयफा जीवनगौिव पुिस्काि (2001); एनटीआि िाष्टरीय
पुिस्काि (2006); दादािाहेब फाळके पुिस्काि (2021)
• िेश्मा औि शेिा त त्रपटािाठी िवोतकृष्ट अतभनेत्री ा िाष्टरीय त त्रपट पुिस्काि (1971); गाई् (1965) आति नील
कमल (1968) त त्रपटािंिाठी िवोतकृष्ट अतभनेत्री े 2 तफर्लमफेअि पुिस्काि
• आतम रित्रेः Conversations With Waheeda Rehman (लेस्खकाेः नििीन मुन्नी कबीि)
दादािाहेब फाळके पुिस्कािेः
• दादािाहेब फाळके पुिस्काि हा िाष्टरीय त त्रपट पुिस्कािािं ा एक भाग अिून िो भाििीय त त्रपट क्षेत्रािील िवोच्च
पुिस्काि मानला जािो.
• 1913 मध्ये भाििा ा पतहला त त्रपट 'िाजा हरिश् िंद्र' ी तनतमडिी कििािे 'भाििीय त त्रपटिृष्टी े जनक' िुिं्ीिाज
गोतविंद फाळके उफक दादािाहेब फाळके यािंच्या नावावरून हा पुिस्काि देण्याि येिो.
• भािि ििकाििफे व्यक्तीला 'भाििीय त त्रपटिृष्टीच्या वाढ आति तवकािाि उल्लेखनीय योगदानािाठी' हा पुिस्काि
तदला जािो. स्थापनाेः 1969 (फाळके यािं े जन्मशिाब्दी वषड)
• पुिस्काि स्वरूपेः स्विड कमल (िुविड कमळ) पदक, एक शाल आति 10 लाख िोख बक्षीि.
• प्रथम तवजेतयाेः देतवका िािी (1969)
अलीक् े तवजेिेःे
• वतहदा िेहमान (2021)
• आशा पािेख (2020)
• िजनीकािंि (2019)
• अतमिाभ बच्चन (2018)
• तवनोद खन्ना (2017) (मििोतिि)

28. गुजिाि े िो्ो: UNWTO े िवोतिम पयडटन गाव

• युनायटे् नेशन्ि वर्ल्ड टूरिझम ऑगडनायझेशन (UNWTO) द्वािे गुजिािच्या कच्छ े ििामध्ये अििाऱ्या िो्ो
(Dhordo) गावाला िवोतकृष्ट पयडटन गाव (Best Tourism Village) पुिस्काि तमळाला आहे.
• उझबेतकस्िानमिील िमिकिंद येथे UNWTO द्वािे आयोतजि िवोतकृष्ट पयडटन गािंव 2023 पुिस्काि िमाििंभाि िो्ो
गावाला हा पुिस्काि जाहीि किण्याि आला.
• िमृद्ध िािंस्कृतिक वाििा, हस्िकला आति प्रतिद्ध 'िि उतिव' यामुळे हे गाव एक लोकतप्रय पयडटन स्थळ बनले
आहे.
• UNWTO ठिातवक तनकषािं ी पूिडिा कििाऱ्या गावािंना िवोतकृष्ट पयडटन गाव हा पुिस्काि प्रदान कििे.
• या तनकषािंमध्ये शाश्वि पयडटनाला ालना देि,े स्थातनकिं ििंस्कृिी आति वाििा जिन कििे, पयडटकािंिाठी िुितक्षि
आति स्वागिाहड वािाविि प्रदान कििे आति अभ्यागिािंना अनोखे अनुभव देिे हे तनकष िमातवष्ट आहेि. यातशवाय,
गावामध्ये पयडटनतवषयक पायाभूि िुतविा ािंगर्लया प्रकािे तवकतिि केर्लया पातहजेि आति जबाबदाि पयडटन
पद्धिींबद्ल ी बािंतिलकी दाखवण्याि िक्षम अििे आवश्यक आहे.
• 2021 मध्ये िुरू किण्याि आलेला, िवोतकृष्ट पयडटन गाव उपक्रम हा UNWTO च्या ग्रामीि तवकािािाठी पयडटन
कायडक्रमा ा एक भाग आहे.
***************
29. ईयु ा िखािोव्ह पुिस्काि 2023
• युिोतपयन युतनयनने महिा अतमनी आति इिािच्या जान, तजिंदगी, आझादी ळवळीला (Woman, Life,
Freedom movement) 2023 िालच्या िखािोव्ह पुिस्कािाने िन्मातनि केले आहे.
• 22 वषीय इिािी-कुतदडश मतहला महिा अतमनी 2022 मध्ये िेहिानमध्ये आली अििा तिला नैतिकिा पोतलिािंनी
इस्लातमक ्रेि को् े उल्लिंघन केर्लयाबद्ल (तहजाब घािला निर्लयामुळे) अटक केली होिी. तिच्या मृतयूने जान,
तजिंदगी, आझादी ळवळीला (Woman, Life, Freedom movement) या नावाने ओळखली जािािी
जागतिक ळवळ तनमाडि केली. या ळवळीद्वािे इिािने िवड मतहलािंविील भेदभाव कििािे कायदे थािंबवण्या ी
मागिी िुरु आहे.
िखािोव्ह पुिस्काि (Sakharov Prize):
• हा मानवी हक्क आति तव ाि स्वाििंत्रयाच्या ििंिक्षिािाठी आपले जीवन िमतपडि केलेर्लया व्यक्ती तकिंवा गटािंना तदला
जािािा पुिस्काि आहे.
• ितशयन शास्त्रज्ञ आिंद्रेई िखािोव्ह यािंच्या नावावरून हा पुिस्काि त्िेंबि 1988 मध्ये युिोतपयन ििंिदेने स्थातपि केला.
• युिोतपयन युतनयन ा हा िवोच्च मानवातिकाि पुिस्काि आहे.
• स्वरूपेः 50 हजाि युिो
• पतहला िखािोव्ह पुिस्काि दतक्षि आतफ्रके े नेर्लिन मिं्ेला आति ितशयन अनािोली मा ेको यािंना ििंयुक्तपिे देण्याि
आला होिा.
• 2022 ा पुिस्कािेः युक्रेन े लोक
***************
30. बेंगळरूच्या तवहान िार्लया तवकािला 'वाइर्ल्लाइफ फोटोग्राफि ऑफ द इयि' पुिस्काि

• बेंगळरू येथील तवहान िार्लया तवकाि या 10 वषीय तवद्यार्थयाडने '10 वषे व तयाखालील' श्रेिीिील प्रतिद्ध
'वाइर्ल्लाइफ फोटोग्राफि ऑफ द इयि' (WPY) स्पिेि प्रथम पारििोतषक पटकावून छायात त्रप्रेमी आति
पयाडवििप्रेमीं ी मने तजिंकली आहेि.
• 'ऑस्कि ऑफ फोटोग्राफी' म्हिून ओळखली जािािी ही प्रतििे ी स्पिाड 'नॅ िल तहस्टरी म्युतझयम'िफे आयोतजि
केली जािे.
• ही स्पिाड जगािील िवाडि अपवादातमक वन्यजीव छायात त्रिा े प्रदशडन किण्यािाठी जागतिक व्यािपीठ प्रदान कििे.
• तवहान ा तवजयी फोटो तया ी तवलक्षि प्रतिभा आति िजडनशीलिा दशडविो. तयाने त तत्रि केलेर्लया फोटोमध्ये एक
लहानिा आकषडक कोळी (spider) भगवान श्रीकृष्ट्िाच्या तशर्लपािंशेजािी आहे.
***************
31. 2022 व 2023 िाल े इिंतदिा गािंिी शािंििा पारििोतषक
2022 े पारििोतषक 'COVID-19 योद्ध्ािं'ना प्रदानेः
• 19 नोव्हेंबि 2023 िोजी 'COVID-19 योद्ध्ािं'ना 2022 िाल ा प्रतििे ा इिंतदिा गािंिी शािंििा पुिस्काि
ििंयुक्तपिे प्रदान किण्याि आला.
• 'इिंत्यन मेत्कल अिोतिएशन' (IMA) आति 'टरेन्् निेि अिोतिएशन ऑफ इिंत्या' यािंना देशािील कोतव्-19
योद्ध्ािं' े प्रतितनिी म्हिून 'इिंत्यन मेत्कल अिोतिएशन' (IMA) आति 'टरेन्् निेि अिोतिएशन ऑफ इिंत्या'
यािंना 19 नोव्हेंबि 2023 िोजी 'शािंििा, तनेःशस्त्रीकिि आति तवकािािाठी े इिंतदिा गािंिी पारििोतषक 2022' तकिंवा
'इिंतदिा गािंिी शािंििा पारििोतषक' प्रदान किण्याि आले.
• माजी उपिाष्टरपिी हमीद अन्िािी यािंनी आयएमए े अध्यक्ष ्ॉ. शिदकुमाि अग्रवाल आति टरेन्् निेि अिोतिएशन
ऑफ इिंत्या े अध्यक्ष प्राध्यापक (्ॉ.) िॉय के. जॉजड यािंना हा िन्मान प्रदान केला.
2023 े पारििोतषक ्ॅतनयल बेिने बोईम आति अली अबू अव्वाद यािंना जाहीिेः
• 2023 े शािंििा, तनेःशस्त्रीकिि आति तवकािािाठी े इिंतदिा गािंिी पारििोतषक ििंयक्त ु पिे ्ॅतनयल बेिेनबोईम आति
अली अबू अव्वाद यािंना त्िेंबि 2023 मध्ये जाहीि किण्याि आले.
• इिायली आति पॅलेस्स्टनी युवा व लोकािंमध्ये िौहादड वाढवण्यािाठी या दोघािंनी काम केले आहे.
्ॅतनयल बेिने बोईमेः
• बेिेनबोईम हे अजेंतटनाि जन्मलेले प्रतिस्िि शास्त्रीय तपयानोवादक व म्युतझक किं्क्टि आहेि.
• मिभेद आति तवभाजनावि माि किण्यािाठी ििंगीि महत्त्वा ी भूतमका बजाविे अिे िे मानिाि.
• बेिेनबॉईम यािंनी इस्रायल, पॅलेस्टाईन आति इिि अिब आति उतिि आतफ्रकन देशािंिील िरुिािंना एकत्र आिण्यािाठी
वेस्ट-इस्टनड तदवान ऑकेस्टरा आति बॅिेनबोईम-िाइ् अकादमी ी स्थापना केली आहे.
• बेिेनबॉईम यािंना जमडनी ा ग्रेट क्रॉि ऑफ मेरिट, स्पेन ा तप्रन्ि ऑफ अस्टरियाि पुिस्काि आति फ्रान्ि ा कमािं्ि
ऑफ द लीजन ऑफ ऑनि यािह अनेक पुिस्कािािंनी िन्मातनि किण्याि आले.
अली अबू अव्वादेः
• हे प्रख्याि पॅलेस्स्टनी शािंििा कायडकिे आहेि जे मध्य पूवेिील ालू अिलेर्लया ििंघषाडच्या शािंििापूिड तनिाकििािाठी
काम किि आहेि.

• 2014 मध्ये, अव्वाद यािंनी रूट्ि नावाच्या पॅलेस्स्टनी-इस्रायली उपक्रमा ी िह-स्थापना केली. तयािंच्या शािंििा-
तनमाडिाच्या प्रयतनािंमुळे िप्टेंबि 2016 मध्ये वेस्ट बँक मध्ये िातगयि नावा ी पॅलेस्स्टनी अतहिंिा ळवळ तनमाडि
झाली.
***************
32. महािाष्टरा े िािंस्कृतिक पुिस्काि जाहीि
• िाज्य शािनाच्या िािंस्कृतिक कायड तवभागामाफकि प्रदान किण्याि येिाऱ्या तवतवि पुिस्कािािं ी घोषिािं नोव्हेंबि 2023
मध्ये किण्याि आली.
• हे पुिस्काि िािंस्कृतिक कायड ििं ालनालय माफकि दिवषी देण्याि येिाि.
• पुिस्कािािंच्या िकमेि मोठी वाढेः गानिम्राज्ञी लिा मिंगेशकि पुिस्काि, ििंगीिा ायड अण्िािाहेब तकलोस्कि ििंगीि ििंगभूमी
जीवनगौिव पुिस्काि, नटवयड प्रभाकि पिंिशीकि ििंगभूमी जीवनगौिव पुिस्काि, भाििितन पिंत्ि भीमिेन जोशी शास्त्रीय
ििंगीि जीवनगौिव पुिस्काि या पुिस्कािािं ी िक्कम पा लाख रुपये होिी. िी आिा दहा लाख रुपये किण्याि आली
आहे. ििे िाज्य िािंस्कृतिक पुिस्कािा ी िक्कम एक लाख रुपयािंवरून िीन लाख रुपयािंपयांि वाढतवण्याि आली आहे.
युवा पुिस्कािेः
• िाज्य िािंस्कृतिक पुिस्कािािील ििंग्रहालय वगळिा इिि िवड 23 क्षेत्रािंमध्ये युवा िाज्य िािंस्कृतिक पुिस्काि घोतषि
किण्याि येिाि आहेि.
• युवा िाज्य िािंस्कृतिक पुिस्कािािाठी वया ी मयाडदा 25 िे 50 एवढी िाहिाि अिून, या पुिस्कािािं ी िक्कम एक लाख
एवढी अिेल.
• ििंगीि व गायन क्षेत्रािील िाितयपूिड आति अमूर्लय योगदान देिाऱ्या कलाकािाि गानिम्राज्ञी लिा मिंगेशकि पुिस्काि
देण्याि येिो.
• 10 लाख रुपये िोख, मानपत्र, िन्मानत न्ह अिे या पुिस्कािा े स्वरूप आहे.
***************
33. इिंतदिा गािंिी शािंििा पुिस्काि
• शािंििा, तनेःशस्त्रीकिि आति तवकािािाठी ा इिंतदिा गािंिी पुिस्काि (Indira Gandhi Prize for Peace,
Disarmament, and Development) तकिंवा इिंतदिा गािंिी शािंििा पुिस्काि (Indira Gandhi Peace Prize)
• स्थापनाेः 1986
• माजी पिंिप्रिान इिंतदिा गािंिी यािंच्या स्मििाथड 'इिंतदिा गािंिी मेमोरियल टरस्ट' िफे हा पुिस्काि दिवषी तदला जािो. या
टरस्टच्या अध्यक्षा िोतनया गािंिी आहेि.
• 25 लाख रुपये आति तयाि प्रशस्िीपत्र अिे या पुिस्कािा े स्वरूप आहे.
• आिंिििाष्टरीय शािंििा आति तवकाि िुतनस्श् ि किण्यािाठी, स्वाििंत्रय आति मानविे ी व्याप्ती वाढवण्यािाठी आति
नवीन आिंिििाष्टरीय आतथडक व्यवस्था तनमाडि किण्यािाठी वैज्ञातनक शोिािं ा वापि यािाठी कायड कििाऱ्या व्यक्ती
तकिंवा ििंस्थािंना हा पुिस्काि तदला जािो.
34. िातहतय अकादमी पुिस्काि 2023

• िातहतय अकादमीने 24 भाषािंमिील वातषडक िातहतय अकादमी पुिस्काि त्िेंबि 2023 मध्ये जाहीि केल.े
• 2023 िाल े िातहतय अकादमी पुिस्काि 9 काव्यििंग्रह, 6 कादिंबिी, 5 लघुकथा, 3 तनबिंि आति 1 िातहस्तयक
अभ्यािाला तमळाले आहेि.
• 24 तवजेतयािंना मा ड 2024 मध्ये पुिस्काि म्हिून प्रतयेकी 1 लाख रुपये िोख, िाम्रपट आति शाल प्रदान केली जाईल.
कृष्ट्िाि खोि यािंच्या 'रििंगाि' कादिंबिीला मिाठी भाषेकरििा पुिस्कािेः
• कोर्लहापुिािील नामविंि लेखक व कादिंबिीकाि कृष्ट्िाि खोि यािंना 'रििंगाि' कादिंबिीिाठी मिाठी भाषेकरििा िातहतय
अकादमी पुिस्काि 2023 जाहीि झाला.
• तवस्थातपि झार्लयानिंिि आपर्लया भूमीपािून लािंब फेकले गेर्लया ी िििग्रस्िािं ी भावना, पावलापावलावि येिाऱ्या
अ् िी, मनाला अस्वस्थ कििािा नवीन परििि, वािाविि आति प्राण्याबिोबि ा ििंघषड, कादिंबिी ा नायक देवाप्पा
आति तयाच्या म्हशीं ी जीवघेिी झटापट, बदलिे ग्रामीि जीवन या िवाां े त त्रि कृष्ट्िाि खोि यािंनी रििंगाि मध्ये
कृष्ट्िाि खोि यािंच्यातवषयी
• मूळ े कोर्लहापूि येथील कृष्ट्िाि खोि हे पन्हाळा िालुक्यािील तनकमवा्ी येथील ितहवािी आहेि.
• िध्या िे कोर्लहापुिािील कळे येथील कतनि महातवद्यालयाि प्राध्यापक आहेि.
• खोि यािंच्या िातहतयकृिीेः 'गावठाि' (2005), 'िौंदाळा' (2008), 'झ्-तझिंबा्' (2012), 'िूळमािी'
(2014), 'रििंगाि' (2018) या कादिंबऱ्या; 'नािंगिर्लयातवन भुई' हे लतलि व्यस्क्तत त्रि.
• गावििंस्कृिी आति बदलतया खेड्यािील जीवनििंघषड हा तयािंच्या तलखािा ा तवषय आहे.
• तयािंना िाज्यशािनािह अनेक पुिस्कािही तमळालेले आहेि.
्ॉ. िातदका नवाब यािंना उदूड करििा िातहतय अकादमी पुिस्काि जाहीि
• िायग् तजर्लयािील खोपोलीिील ज्येि लेस्खका ्ॉ. िातदका नवाब (िहि) यािंच्या 'िाजदेव की अमिाई' या उदूड
कादिंबिीला उदूड भाषेकरििा 'िातहतय अकादमी पुिस्काि' जाहीि झाला.
• कुििुल ऐन हैदि यािंच्यानिंिि 56 वषाांनी उदूड भाषेिील िातहतय अकादमी पुिस्काि तमळविाऱ्या ्ॉ. िातदका नवाब या
स्द्विीय मतहला लेस्खका आहेि.
• इिंग्रजीकरििा तवजेिेःे 'Requiem In Raga Janaki' (कादिंबिी): लेस्खका तनलम ििि गौि
• तहिंदीकरििा तवजेिेःे 'मुझे पह ानो' (कादिंबिी): लेखक ििंजीव
• कोंकिीकरििा तवजेिेःे विडल (लघु कथाििंग्रह): लेखक महाबळेश्वि िैल
िातहतय अकादमी पुिस्कािेः
• हा पुिस्काि िातहतय अकादमीिफे दिवषी प्रदान किण्याि येिो.
• स्वरूपेः 1 लाख रुपये, िाम्रपत्र आति शाल (हे िाम्रपत्र ितयतजि िे यािंनी त्झाईन केले आहे.)
• दिवषी अकादमीिफे मान्यिा देण्याि येिाऱ्या भाषेिील 24 कलाकृिींना पुिस्काि प्रदान किण्याि येिो.
• याि ििंतविानाच्या आठव्या अनुिू ीिील 22 भाषािंितहि इिंग्रजी आति िाजस्थानी या दोन भाषािं ा िमावेश होिो.
• ज्ञानपीठ पुिस्कािानिंिि िातहतय अकादमी पुिस्काि हा भािि ििकाि ा स्द्विीय िवोच्च िातहस्तयक िन्मान आहे.
• मिाठीकरििा प्रथम तवजेिे (1955): िककिीथड शास्त्री लक्ष्मि जोशी वैतदक ििंस्कृिी ा तवकाि (िािंस्कृतिक इतिहाि)
अलीक् े मिाठीकरििा िातहतय अकादमी तवजेिेःे
• 2023: कृष्ट्िाि खोि 'रििंगाि' (कादिंबिी)
• 2022: प्रवीि बािंदेकि 'उजव्या िों्ेच्या बाहुर्लया' (कादिंबिी)
• 2021 : तकिि गुिव - 'बाळूच्या अवस्थािंििा ी ्ायिी' (लघुकथा ििंग्रह)
िातहतय अकादमीेः
• स्थापनाेः भािि ििकािद्वािे 12 मा ड 1954 िोजी मुख्यालयेः िवींद्र भवन
• िातहतय अकादमी एकूि 24 भाषािंना (भाििीय ििंतविानाि नमूद 22 + इिंग्रजी + िाजस्थानी) मान्यिा देिे.
• ही ििंस्कृिी मिंत्रालयाच्या अिंिगडि अिलेली एक स्वायति ििंस्था आहे, जी भाषािं े ििंिक्षि आति ििंविडन किण्याि
प्रोतिाहन देिे.
***************
35. भाििितन पिंत्ि भीमिेन जोशी शास्त्रीय ििंगीि जीवन गौिव पुिस्काि
• 2022 िाठी: पिं. उर्लहाि कशाळकि
• 2023 िाठी: पिं. शतशकािंि (नाना) श्रीिि मुळये
• शास्त्रीय ििंगीिािाठी जीवन िमपडि कििाऱ्या कलाकािािंच्या योगदानाबद्ल हा पुिस्काि प्रदान किण्याि येिो.
नटवयड प्रभाकि पिशीकि ििंगभूमी जीवनगौिव पुिस्कािेः
• 2022 िाठी: ज्येि अतभनेत्री िुहातिनी देशपािं्े
• 2023 िाठी: अशोक िमेळ
• मिाठी ििंगभूमीवि कायडकिृडतवा ा ठिा उमटतविाऱ्या कलाकािािंना या पुिस्कािाने गौितवण्याि येिे.्‌•्‌10्‌लाख रुपये
िोख, मानपत्र, िन्मानत न्ह अिे या पुिस्कािा े स्वरूप आहे.
ििंगीिा ायड अण्िािाहेब तकलोस्कि ििंगीि ििंगभूमी जीवनगौिव पुिस्कािेः
• 2022 िाठी: ज्येि अतभनेत्री नयना आपटे
• 2023 िाठी: पिं. मकििंद कुिं्ले
• ििंगीि ििंगभूमीिाठी तवशेष योगदान देिाऱ्या कलाकािािंना या पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि येिे.
• 10 लाख रुपये िोख, मानपत्र, िन्मानत न्ह अिे या पुिस्कािािं े स्वरूप आहे.
***************

36. गानिम्राज्ञी लिा मिंगश

े कि पुिस्काि 2023 िुिश
े वा्कि यािंना जाहीि
• महािाष्टर िाज्य ििकािच्या िािंस्कृतिक कायड तवभागािफे ििंगीि क्षेत्रािील उल्लेखनीय कामतगिीबद्ल तदला जािािा
'गानिम्राज्ञी लिा मिंगेशकि पुिस्काि 2023' ज्येि पाश्वडगायक िुिेश वा्कि यािंना नोव्हेंबि 2023 मध्ये जाहीि झाला.
• महािाष्टर िाज्याच्या िािंस्कृतिक कायड ििं ालनालय माफकि हा पुिस्काि दिवषी तदला जािो.
• िुिेश वा्कि यािंनी मिाठी, तहिंदी, कोंकिी, भोजपुिी आति इिि अनेक भाषािंमध्ये हजािो गािी गायली आहेि.
• तयािंना तमळालेले इिि पुिस्कािेः मध्य प्रदेश ििकाि ा लिा मिंगेशकि पुिस्काि (2004), महािाष्टर ििकाि ा महािाष्टर
भूषि पुिस्काि (2007), 'िुगम ििंगीि'िाठी ििंगीि नाटक अकादमी पुिस्काि (2018), भािि ििकाि ा पद्मश्री
पुिस्काि (2020); अस्खल भाििीय मिाठी नाय परिषद नवी मुिंबई ा 'स्विमिंगेश लिा मिंगेशकि पुिस्काि'; 'मी
तििंिुिाई िपकाळ' मिील हे भास्कि तक्षतिजाविी या गाण्यािाठी िवोतकृष्ट पाश्वडगायक िाष्टरीय त त्रपट पुिस्काि
(2010)
***************
37. िाज्य िािंस्कृतिक पुिस्काि 2022 व 23 (अनुक्रमे)
• नाटक : विंदना गुप्त,े ज्योिी िुभाष
• उपशास्त्रीय ििंगीि : मोिेश्वि तनस्िाने, ऋतषकेश बो्ि
• किंठ ििंगीि : अपिाड मयेकि, िघुनिंदन पिशीकि
• लोककला : तहिालाल िहािे, कीिडनकाि भाऊिाव िुटे महािाज
• शातहिी : जयिंि अभिंगा िितदवे आति िाजू िाऊि
• नृतय : लिा िुिेंद्र, िदानिंद िािे
• त त्रपट : ेिन दळवी, तनतशगिंिा वा्
• कीिडन/िमाजप्रबोिन : ििंि िातहस्तयक प्रा ी ग्किी, अमृि महािाज जोशी
***************
38. 54 वा भाििीय आिंिििाष्टरीय त त्रपट महोतिव (IFFI)
• 20 िे 28 नोव्हेंबि 2023 दिम्यान पिजी (गोवा) येथील ्ॉ. श्यामा प्रिाद मुखजी इन्ोअि स्टेत्यममध्ये 54 वा
भाििीय आिंिििाष्टरीय त त्रपट महोतिव (International Film Festival of India: IFFI/ इफ्फी) आयोतजि
किण्याि आला.
• केंद्रीय मातहिी आति प्रिािि मिंत्री अनुिाग तििंह ठाकूि यािंच्या हस्िे या महोतिवाच्या तठकािी 17 व्या तफर्लम बाजािा े
उद्घाटन किण्याि आले. िाष्टरीय त त्रपट तवकाि महामिं्ळास्विे (NFDC) आयोतजि या बाजािामध्ये VFX आति
टेक पॅव्हेतलयन े देखील उद्घाटन किण्याि आले.
• 54 व्या इफ्फीच्या आिंिििाष्टरीय ज्युिी े अध्यक्षपद प्रतिद्ध तदग्दशडक शेखि कपूि यािंनी िािंभाळले.
महोतिवािील पुिस्काि तवजेिेःे
• ितयतजि िे जीवनगौिव पुिस्कािेः हॉतलवू् अतभनेिा/तनमाडिा मायकेल ्ग्लि
• भाििीय त त्रपट पुिस्कािािाठी योगदानािाठी तवशेष िन्मानेः मािुिी दीतक्षि

• िवोतकृष्ट त त्रपटािाठी िुविडमयुि (Golden Peacock) पुिस्कािेः इिाि ा त त्रपट 'एिं्लेि बॉ्डिड' (Endless
Borders) (तदग्दशडकेः अब्बाि अतमनी)
• ICFT-UNESCO गािंिी पदकेः 'त्रफ्ट' (Drift) (तदग्दशडक: तििंगापूि े अँथनी ेन)
• िवोतकृष्ट तदग्दशडकेः स्टीफन कोमिंदािेव (त त्रपटेः ब्लागाज लेिन्ि)
• िवोतकृष्ट अतभनेिाेः पौरिया िहीमी िॅम (त त्रपटेः एिं्लेि बॉ्डिड)
• िवोतकृष्ट अतभनेत्रीेः मेलानी तथयिी (त त्रपटेः पाटी ऑफ फूर्लि)
• तदग्दशडका ा िवोतकृष्ट पदापडि त त्रपट पुिस्कािेः तदग्दशडक िेगि आझाद काया (त त्रपटेः व्हेन द िी्तलिंग्ज ग्रो)
• स्पेशल ज्युिी पुिस्कािेः किंटािा (तदग्दशडकेः कन्न् त त्रपटेः ऋषभ शेट्टी) इफ्फीमध्ये पुिस्काि तजिंकिािा पतहला कन्न्
त त्रपट ठिला.)
• िवोतकृष्ट वेब तििीज (OTT) िाठी ा पतहला पुिस्कािेः पिं ायि िीझन 2 (अमेझॉन) (तदग्दशडकेः दीपक कुमाि
तमश्रा)
***************
39. कवतयत्री िुकिृ ा पॉल कुमाि यािंना िवींद्रनाथ टागोि िातहतय पुिस्काि 2023
• प्रख्याि कवतयत्री-िमीक्षक िुकृिा पॉल कुमाि यािंना तयािंच्या 'Salt Pepper: Selected Poems' या
काव्यििंग्रहािाठी िहाव्या िवींद्रनाथ टागोि िातहतय पुिस्कािाने त्िेंबि 2023 मध्ये िन्मातनि किण्याि आले.
• 5,000 यूएि ्ॉलि े िोख पारििोतषक, टागोिािं ा पुिळा आति प्रमािपत्र अिे या पुिस्कािा े स्वरूप आहे.
• अमेरिका स्स्थि प्रकाशक पीटि बुिं्ालो यािंनी .. 2018 मध्ये या पुिस्कािा ी स्थापना केली होिी.
• हा प्रतिस्िि पुिस्काि जागतिक शािंििा, िातहतय, कला, तशक्षि आति मानवी हक्कािंना प्रोतिाहन देिायाड जगभिािील
उतकृष्ट िातहस्तयक कायाडिाठी देण्याि येिो. ििे हे मानवी हक्क आति जागतिक शािंििेच्या तदशेने केलेर्लया
कायाांिाठी िामातजक कामतगिीिाठी ा िवींद्रनाथ - टागोि िातहतय पुिस्कािदेखील देण्याि येिो.
• 2021-22 िालािाठी ा िवींद्रनाथ टागोि िातहतय पुिस्काि ििंयुक्तपिे लेखक िुदीप िेन यािंना Anthropocene:
Climate Change, Contagion, Consolation या पुस्िकािाठी आति लेस्खका शोभना कुमाि यािंना A Sky
Full of Bucket Lists या पुस्िकािाठी देण्याि आला होिा.
िामातजक कामतगिीिाठी िवींद्रनाथ टागोि िातहतय पुिस्काि 2023:
• नोबेल पारििोतषक तवजेिे भाििीय-अमेरिकन अथडिज्ञ अतभतजि बॅनजी यािंना िामातजक कामतगिीिाठीच्या िवींद्रनाथ
टागोि िातहतय पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि आले.
• 2022 मध्ये िामातजक कामतगिीिाठी ा िवींद्रनाथ टागोि िातहतय पुिस्काि हा 'जयपूि तलटिे ि फेस्स्टव्हल' े तनमाडिे
ििंजोय के िॉय यािंना प्रदान किण्याि आला होिा.
***************

40. 6 भाििीय ऐतिहातिक स्थळािंना युनस्े को आतशया-पॅतितफक पुिस्काि 2023

• त्िेंबि 2023 मध्ये 6 भाििीय ऐतिहातिक स्थळािंिह एकूि 12 स्थळािंना 'िािंकृतिक वािशाच्या ििंविडनािाठीच्या
युनेस्को आतशया-पॅतितफक पुिस्काि 2023' ने (2023 Asia-Pacific Awards for Cultural Heritage
Conservation) िन्मातनि किण्याि आले.
• 2000 मध्ये िािंस्कृतिक वाििा ििंविडनािाठी युनेस्को आतशया-पॅतितफक पुिस्कािा ी स्थापना किण्याि आली.
• प्रदेशािील वाििा मूर्लयाच्या ििंि ना आति इमाििी पुनिां तयि कििे, ििंविडन कििे आति परिविडन किण्यामिील
व्यक्ती आति ििंस्थािंच्या योगदानाला या पुिस्कािाद्वािे िन्मातनि किण्याि येिे.
पुिस्काि तवजेिी भाििीय स्थळेेः
• िामबाग गेट आति िटबिंदीेः अमृििि (पिंजाब)
• पीपल हवेलीेः गुरुदािपूि (पिंजाब)
• एतपफनी ेःड गुरुग्राम (हियािा)
• भगविी मिंतदिमिील कतिडकिा मिं्पमेः केिळ
• ्ेस्व्ह् ििून लायब्रिी व रित्िंग रूमेः मुिंबई
• तबकानेि हाऊिेः नवी तदल्ली.
***************
41. At A Glance
1. 2023 ा ‘ज्ञानोबा िुकािाम पुिस्काि’्‌नािायि जािव यािंना जाहीि : आळिंदी (िा. खे्) येथील ्ॉ. नािायि महािाज
जािव यािंना िन 2023 या वषाड ा ज्ञानोबा िुकािाम पुिस्काि जाहीि झाला आहे. ्ॉ. नािायि जािव मुळ े नगि
तजर्लयािील पािनेि िालुक्यािील कजुडले हरिया येथील ितहवाशी आहेि. एकनाथी भागवि, तव ाििागि, ज्ञानेश्विी,
वृतिीप्रभाकि, पिं दशी, अशा अनेक ग्रिंथावि तयािं े प्रभुतव आहे. तयािंनी वािकिी तशक्षि देिािी ििंस्था आळिंदीि उभी
करून शेक्ो कीिडनकाि प्रव नकाि, िािक घ्तवण्या े काम केले आहे. जािव यािंनी भाििीय ित्त्वज्ञान आति
ििंस्कृि तवषय घेऊन पुिे तवद्यातपठािन एम.ए. पदवी तमळतवली. बीएएमएि तशक्षि घेिलेले ्ॉ. जािव व्यविायाने
आयुवेद ्ॉक्टि होिे.
2. ज्येि लेस्खका िातनया यािंना गतदमा पुिस्काि जाहीि : गतदमा प्रतििानच्या विीने ज्येि लेस्खका, कादिंबिीकाि िातनया
यािंना यिंदा ा गतदमा पुिस्काि जाहीि किण्याि आला आहे. तवद्यावा स्पिी शिंकि अभ्यिंकि यािंच्या पतनी अपिाड
अभ्यिंकि यािंना गतदमािंच्या पतनी तवद्यािाई मा्गूळकि यािंच्या स्मृतिप्रीतयथड गृतहिी िखी ित व पुिस्काि जाहीि झाला
आहे. प्रतिद्ध कवी-गीिकाि वैभव जोशी यािंना ैत्रबन पुिस्काि आति युवा गातयका स्विदा गोखले-गो्बोले यािंना
तवद्या प्रज्ञा पुिस्काि जाहीि किण्याि आला आहे. िातनया यािं ी आविडन, अवकाश यािािख्या कादिंबऱ्या आति
ओळख अशा कथाििंग्रहािी ी 16 पुस्िके प्रतिद्ध झाली आहेि. 21 हजाि रुपये, िन्मानत न्ह व िन्मानपत्र अिे
गतदमा पुिस्कािा े स्वरूप आहे.

3. िुळजाई प्रतििान ििं ातलि मतिमिंद मुलींच्या बालगृहाला िाज्यस्ििीय बालस्नेही पुिस्काि जाहीि : बालकािंच्या
क्षेत्रािील उतकृष्ट कायाडबद्ल आळिी येथील िुळजाई प्रतििान ििं तलि स्वआिाि मतिमिंद मुलींच्या बालगृहाला
िाज्य बालहक्क ििंिक्षि आयोग, मतहला व बालतवकाि आयुक्तालय आति युतनिेफ यािंच्याविीने िाज्यस्ििीय
बालस्नेही पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि आले आहे. लैंतगक शोषिाि बळी प्लेर्लया अतया ाि पीत्िग्रस्ि मतिमिंद
मुलींिाठी िुळजाई प्रतििान पानगाव ििं तलि स्वआिाि मतिमिंद मुली े बालगृह ही ििंस्था कायड कििे.
4. ्ॉ. प्रकाश आमटे यािंना 2023 या वषाड ा ‘लोकिाजा िाजषी छत्रपिी शाहू महािाज पुिस्काि जाहीि : ्ॉ. प्रकाश आमटे
यािंना ‘लोकिाजा िाजषी छत्रपिी शाहू महािाज पुिस्काि 2023 जाहीि किण्याि आला आहे. ग्त िोली तजर्लयािील
हेमलकिा िािख्या दुगडम भागाि अतयिंि प्रतिकूल परिस्स्थिीि गेली 50 वषे आतदवािी जनिेला आति विंत ि व उपेतक्षि
घटकािंना अखिंत्ि िामातजक िेवा देिाऱ्या ्ॉ. प्रकाश आमटे यािंना यावषी नव्याने िुरू केलेला प्रतििे ा ‘लोकिाजा
िाजषी छत्रपिी शाहू महािाज 2023’्‌या पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि येिाि आहे.
5. ििन्यायािीश ्ी. वाय. द्रिं ू् 'अॅवॉ्ड फॉि ग्लोबल ली्ितशप'ने िन्मातनि : हावड्ड लॉ स्कूल े माजी तवद्याथी
अििािे भाििा े ििन्यायािीश ्ी. वाय. िंद्र ू् यािंना हावड्ड लॉ स्कूलक्ून प्रतििे ा 'अॅवॉ्ड फॉि ग्लोबल
ली्ितशप' देऊन िन्मातनि किण्याि आले. कायदा आति न्याय क्षेत्रािील तयािंच्या अिािािि योगदाना ा हा िन्मान
आहे. न्यायमूिी ्ी. वाय. िंद्र ू् यािंनी 1982 िे 1983 या कालाविीि हावड्ड लॉ स्कूलमध्ये मास्टि ऑफ लॉज
(LLM) केले ििे 1983 िे 1986 या कालाविीि ्ॉक्टि ऑफ ज्युरित्कल िायन्ि ा अभ्यािक्रम पूिड केला
होिा.
6. केिळला ग्लोबल रिस्पॉस्न्िबल टरिझम पुिस्काि : नोव्हेंबि 2023 मध्ये केिळला 'ग्लोबल रिस्पॉस्न्िबल टरिझम'
(Global Responsible Tourism Award) पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि आले आहे. रिस्पॉस्न्िबल टरिझम
पाटडनितशप आति इिंटिनॅशनल िेंटि फॉि रिस्पॉस्न्िबल टरिझम िफे हा पुिस्काि तदला जािो. शाश्वि आति मतहला-
िवडिमावेशक उपक्रमािंिाठी हा पुिस्काि देण्याि आला आहे. 'बेस्ट फॉि लोकल िोतिांग-क्राफ्ट अँ् फू्' या श्रेिीि
हा पुिस्काि तमळाला आहे.
7. िुिा मूिीेः ग्लोबल इिंत्यन अवॉ्ड तमळतविाऱ्या पतहर्लया मतहला : प्रतिद्ध लेस्खका, पिोपकािी व्यक्ती आति
इन्फोतिि े िह-ििंस्थापक एन. आि. नािायि मूिी यािंच्या पतनी िुिा मूिी यािंना कॅन्ा इिंत्या फाउिं्ेशन (CIF) िफे
टोििंटो येथील एका भव्य इिं्ो-कॅनत्यन उतिवाि प्रतिस्िि ग्लोबल इिंत्यन अवॉ्डने िन्मातनि किण्याि आले.
50,000 ्ॉलिड मूर्लय अिलेला हा पुिस्काि दिवषी एका उतकृष्ट भाििीय व्यस्क्तमतवाला प्रदान केला जािो ज्यािंनी
तयािंच्या ििंबिंतिि क्षेत्राि अतमट छाप िो्ली आहे.
8. तदया तमझाड - PETA इिंत्या ी 'पिडन ऑफ द इयि‘्‌2023 : त्िेंबि 2023 मध्ये प्रतिद्ध भाििीय अतभनेत्री तदया
तमझाड तहला PETA इिंत्या 'पिडन ऑफ द इयि' 2023 म्हिून घोतषि किण्याि आले. पेटा इिंत्याने ियाि केलेर्लया
'एली' नावाच्या कृतत्रम अॅतनमॅटरॉतनक हतिीला तदया तमझाडने आवाज तदला आहे. 'एली' हतिी देशभिािील शाळािंमध्ये
तवद्यार्थयाांशी ििंवाद िािि अिून तयाद्वािे िककिमध्ये प्राण्यािंच्या वापिाच्या तविोिाि जनजागृिी किि आहे.
िककिमध्ये िवड प्राण्यािंच्या वापिावि बिंदी घालण्याच्या पेटा इिंत्याच्या यात के ेही तमझाड यािंनी िमथडन केले आहे. पेटा
(People for the Ethical Treatment of Animals: PETA) ही अमेरिकेिील नॉिफोक, व्हतजडतनया येथे
मुख्यालय अििािी प्रािी हक्क ििंघटना आहे. ति ी भाििीय शाखा पेटा इिंत्या भाििाि कायडिि आहे.
***************

भाग 9 : जनर्देशांक
1. जागतिक नवोन्मेष तनदेशािंक 2023

• जागतिक बौस्द्धक ििंपदा ििंघटनेने प्रकातशि केलेर्लया ग्लोबल इनोव्हेशन इिं्ेक्ि (GII) 2023, अथाडि जागतिक
नवोन्मेष तनदेशािंक क्रमवािी 2023 मध्ये जगािील 132 अथडव्यवस्थािंमध्ये भाििाने 40 वे स्थान प्राप्त केले आहे.
Global Innovation Index:
• हे जगभिािील ििकािािंिाठी ििंबिंतिि देशािंमिील नवोन्मेषा’अिंिगडि झालेर्लया िामातजक आति आतथडक बदलािं े
मूर्लयािंकन किण्या े एक तवश्विनीय िािन आहे.
• गेर्लया काही वषाांि, GII ने स्विेःला तवतवि ििकािािंिाठी िोिि बनवण्या े एक िािन म्हिून स्थातपि केले आहे
आति तयािंना िद्येःस्स्थिीवि तव ाि किण्याि िहाय्य केले आहे.
तनदेशािंका े प्रमुख ठळक मुद्े:
1. 2023 मिील िवाडतिक नातवन्यपूिड अथडव्यवस्था: 2023 मध्ये स्स्वतझलां् ही िवाडि नातवन्यपूिड अथडव्यवस्था ठिली
आहे, तयानिंिि अनुक्रमे स्वी्न, अमेरिका, तब्रटन आति तििंगापूि या अथडव्यवस्थािं ा क्रमािंक लागिो. यिंदा तििंगापूिने
पतहर्लया पा देशािंच्या यादीि प्रवेश केला अिून दतक्षि-पूवड आतशया, पूवड आतशया आति ओशतनया (SEAO) या
क्षेत्रीय अथडव्यवस्थािंमध्येही अग्रगण्य स्थान तमळवले आहे.
2. जगािील शीषड तवज्ञान आति ििंत्रज्ञान (S&T) िस्टिड: 2023 मध्ये जगािील शीषड तवज्ञान आति ििंत्रज्ञान इनोव्हेशन
िस्टिड टोतकयो-योकोहामा, तयानिंिि शेन्झेन-हाँगकाँग-ग्वािंगझू, िेउल, बीतजिंग आति शािंघाय-िुझोउ येथे आहेि.
अमेरिकेला मागे टाकि ीनक्े आिा जगािील िवाडतिक S&T िस्टिड आहेि. ीनच्या 24 आति अमेरिकेच्या
21 S&T िस्टिडच्या िुलनेि, जगािील शीषड 100 मध्ये भाििाक्े फक्त 4 S&T िस्टिड आहेि. हे िस्टिड
ेन्नई, बेंगळरू, मुिंबई आति तदल्ली येथे आहेि.
भाििाशी ििंबतिं िि प्रमुख ठळक मुद्:े
1. भाििा ा िाितयपूिड ढिा कल: वषड 2015 मिील 81व्या स्थानावरुन तवद्यमान 40वे स्थान कायम िाखण्यापयांि
भाििाने जीआयआय ििंदभाडि केलेर्लया कामतगिी ा ििि ढिा कल नवोन्मेषाप्रिी भाििा ी अढळ कतटबद्धिा
अिोिेस्खि कििो.
2. िहकाऱ्यािंमध्ये नेितृ व किण्या ी क्षमिा: कमी आति मध्यम उतपन्न अिलेर्लया एकूि 37 देशािंच्या गटामिून भािि हा
एकमेव देश ठळकपिे उदयाला आला आहे आति मध्य ििे दतक्षि आतशयािील 10 अथडव्यवस्थािंच्या गटािील
नवोन्मेषाच्या बाबिीि पतहर्लया क्रमािंका ा देश म्हिून भािि पुढे आला आहे.
3. िाितयपूिड नवोन्मेष उतकृष्टिा: भाििाने तवकािाच्या पािळीशी ििंबिंतिि िवड अपेक्षािं ी पूिडिा किि िलग 13 वषे
“नवोन्मेष िाध्य कििािा”्‌हे स्थान कायम िाखि िवाांना प्रभातवि कििे िुरु ठेवले आहे.

4. िामर्थयड आति केंतद्रि क्षेत्र:े भािि बाजािपेठतवषयक िुििंस्कृिपिा (इनपुट तपलि) आति ज्ञान ििे ििंत्रज्ञान आऊटपुट
(आऊटपुट तपलि) या श्रेिींमध्ये विच्या स्थानी आहे. पायाभूि िुतविा आति ििंस्थातवषयक तपलिड (इनपुट तपलिड)
या घटकािंच्या ििंदभाडि पतहर्लया 10 देशािंमध्ये भाििा ा क्रमािंक लागिो.
5. िवोच्च श्रेिी े िू क: भाििाने “देशािंिगडि बाजािपेठ श्रेिी बीएन पीपीपी$”्‌िू कािंक ििंदभाडि िवोच्च स्थानी आहे.
भािि नवोन्मेष आऊटपुट ििंदभाडि, गेर्लया वषीपेक्षा िुिाििा नोंदवि 35 व्या स्थानी आहे. ििे पुढील 6 अतिरिक्त
िू कािंच्या ििंदभाडि पतहर्लया 10 स्थानािंमध्ये भाििा ी विी लागिे:
1. आयिीटी िेवा तनयाडि, एकूि व्यापाि
2. व्हेन् ि कॅतपटल रििीव्््, व्हॅर्लयू, जी्ीपी
3. स्टाटड अप्ि आति स्केलअप्ििाठी तवतिपुिवठा
4. देशािंिगडि उद्योग वैतवध्य
5. युतनकॉनड मुर्लयािंकन, जी्ीपी
6. अमूिड मालमतिा तवपुलिा, िवोच्च 15
7. नवोन्मेष आऊटपुट:
8. तवज्ञान आति अतभयािंतत्रकी मिील उच्च पदवीिि: भािि 2021 च्या िुलनेि तवज्ञान आति अतभयािंतत्रकी मिील
एकूि दजाडतमक पदवीििािंमध्ये 34% ी वाढ नोंदवि या िू कािंकाि 11 व्या स्थानी आहे.
9. स्टाटड अप तवतितवषयक मान्यिा: भाििािील स्टाटड अप्ि आति स्केलअप्ि िाठी ा तवति पुिवठा या श्रेिीि देशाला
9 वे स्थान तमळवून देिो आहे, िि व्हेन् ि कॅतपटल मिील कामतगिी गेर्लया वषीपेक्षा थो्ी घिरून देशाला 6 व्या नेऊन
ठेविे आहे.
10. वैतवध्यपूिड देशािंिगडि उद्योग: भाििाच्या देशािंिगडि उद्योग वैतवध्यिेमध्ये वाढ तदिून येि आहे, गेर्लया वषीपेक्षा ही
वाढ 0.46% अतिक आहे आति भािि याि 10 व्या स्थानी आहे.
11. युतनकॉनड मूर्लयमापन: भाििा े युतनकॉनड मूर्लयमापन 2023 मध्ये जी्ीपीच्या 5.04% अिून या बाबिीि भािि 9 व्या
स्थानी आहे.
12. उच्च ििंत्रज्ञान तवषयक उतपादन: वषड 2019 मिील देशाि झालेर्लया एकूि उतपादन आऊटपुट पैकी उच्च ििंत्रज्ञान
क्षेत्रािील उतपादनािं ा वाटा 34.23% आहे, आति या तनदेशािंकाच्या बाबिीि भािि 35 व्या स्थानी आहे.
13. अमूिड मालमतिा तवपुलिा : भाििाने अमूिड मालमतिा तवपुलिेच्या बाबिीि प्रभावी अिे 8 वे स्थान तमळवले आहे.
14. िािंस्कृतिक आति िृजनातमक तनयाडि: भाििा ी िािंस्कृतिक आति िृजनातमक िेवा तनयाडि 2021 मध्ये आिीच्या
वषीपेक्षा 21.4% इिकी लक्षिीय वाढ झाली अिून भािि या वेगाने वाढतया क्षेत्राि 18 व्या स्थानी पोहो ला.
भाििािील इनोव्हेशनशी ििंबतिं िि उपक्रम:
1. त्तजटल इिंत्या
2. युतनफाइ् पेमेंट इिंटिफेि (UPI)
3. िाष्टरीय शैक्षतिक िोिि
4. अटल तटिंकरििंग लॅब

जागतिक बौस्द्धक ििंपदा ििंघटना (WIPO):
• ही ििंयुक्त िाष्टरििंघाच्या (UN) 15 तवशेषीकृि ििंस्थािंपैकी एक आहे.
• स्थापना: 14 जुलै 1967
• मुख्यालय: तजतनव्हा, स्स्वतझलां्
• िदस्य देश: 193
• ही ििंस्था बौस्द्धक ििंपदा िोिि, िेवा आति िहकायाडिाठी जागतिक मिं म्हिून काम कििे.
• दिवषी पेटिंट, कॉपीिाइट आति टरे्माककबद्ल जागरुकिा वाढवण्यािाठी 26 एतप्रल िोजी 'जागतिक बौस्द्धक ििंपदा
तदवि' िाजिा केला जािो.
• जागतिक बौस्द्धक ििंपदा ििंघटना (WIPO) द्वािे 2000 िाली या तदविा ी स्थापना किण्याि आली.
***************
2. टाइम्ि हायि एज्युकेशन वर्ल्ड युतनव्हतिडटी िँतकिंग 2024
• अलीक्े , टाइम्ि हायि एज्युकेशन (THE) वर्ल्ड युतनव्हतिडटी िँतकिंग 2024 ी 20 वी आवृतिी प्रतिद्ध झाली
आहे. यामध्ये िब्बल 91 भाििीय ििंस्थािंनी स्थान तमळवले आहे.
• 2024 क्रमवािीि 108 देशािील 1904 तवद्यापीठािं ा िमावेश आहे.
वर्ल्ड युतनव्हतिडटी िँतकिंग 2024 े प्रमुख मुद्े :
• 2024 िँतकिंगमध्ये पा क्षेत्रािंमिील 18 प्रमुख तनदेशकािंवि आिारिि जगभिािील ििंशोिन-केंतद्रि तवद्यापीठािं े
िवडिमावेशक मूर्लयािंकन किण्याि आले : अध्यापन (29.5%), ििंशोिन वािाविि (29%), ििंशोिन गुिवतिा
(30%), उद्योग (4%), आति आिंिििाष्टरीय दृष्टीकोन (7.5%)
भाििीय तवद्यापीठािं ी कामतगिी:
• इिंत्यन इतन्स्टयूट ऑफ िायन्ि (IISC), 2017 निंिि प्रथम 201-250 या िँकमध्ये पििले आहे.
• अण्िा तवद्यापीठ, जातमया तमतलया इस्लातमया, महातमा गािंिी तवद्यापीठ, शुतलनी युतनव्हतिडटी ऑफ बायोटेक्नॉलॉजी
आति मॅनेजमेंट िायन्िेि ही भाििािील दुििी िवोच्च क्रमवािी अिलेली तवद्यापीठे आहेि. िी िवड 501-600 या
बँ् मध्ये आहेि.
• जागतिक तवद्यापीठ क्रमवािीि भािि आिा ौर्थया क्रमािंका े िवोतकृष्ट प्रतितनतितव कििािे िाष्टर आहे. या यादीि
तवक्रमी 91 भाििीय ििंस्थािं ा िमावेश आहे.
जागतिक तवद्यापीठे:
शीषड तवद्यापीठे:
• ऑक्िफ्ड तवद्यापीठ (इिंग्ल्िं ) ने प्रथम क्रमािंक तमळवला आहे. तयानिंिि स्टॅनफो्ड तवद्यापीठ (अमेरिका) आति
मॅिॅच्युिेट्ि इतन्स्टयूट ऑफ टेक्नॉलॉजी (अमेरिका) यािं ा क्रमािंक लागिो.
• आतशयाई तवद्यापीठािं े प्रतितनतितव:
• आतशया हा क्रमवािीि िवाडतिक प्रतितनतितव कििािा खिं् आहे. ीन आति जपानने तयािंच्या क्रमवािीि लक्षिीय
िुिाििा केली आहे.
***************
3. अन्न िुिक्षा तनदेशािंक: 2022-2023

• भाििीय अन्न िुिक्षा आति मानक प्रातिकिि (FSSAI) द्वािे जािी केलेला िाज्य अन्न िुिक्षा तनदेशािंक (SFSI)
2022 - 2023 अन्न िुिक्षा िुतनस्श् ि किण्यािाठी भाििीय िाज्यािंच्या कामतगिीवि प्रकाश टाकिो.
• 2022 - 2023 च्या तनदेशािंकाि मागील वषाडच्या िुलनेि िाज्याच्या प्रगिी े मूर्लयािंकन किण्यािाठी'SFSI क्रमवािीि
िुिाििा' या नवीन श्रेिी ा िमावेश किण्याि आला आहे.
िाज्य अन्न िुिक्षा तनदेशािंक (SFSI):
• हा अन्न िुिक्षेबाबि िाज्ये आति केंद्रशातिि प्रदेशािंच्या कामतगिी े मूर्लयािंकन कििािा तनदेशािंक आहे.
• देशािील अन्न िुिक्षा परिििंस्थेि स्पिाडतमक आति िकािातमक बदल घ्वून आिण्यािाठी 2018-19 मध्ये SFSI
लाँ किण्याि आला.
क्र. आयाम गुि
1. अनुपालन (Compliance) 28
2. ग्राहक िक्षमीकिि (Consumer Empowerment) 19
3. मानव ििंिािन आति ििंस्थातमक ्ेटा 18
(Human Resources and Institutional Data)
4. अन्न ा िी पायाभूि िुतविा 17
(Food Testing Infrastructure)
5. प्रतशक्षि आति क्षमिा तनमाडि 10
(Training and Capacity Building)
6. SFSI िँकमध्ये िुिाििा (नव्याने िमातवष्ट) 8
तनष्ट्कषड:
• िाज्य अन्न िुिक्षा गुिािंमध्ये घििि : नव्याने िमावेश केलेर्लया आयामामुळे गेर्लया पा वषाांि, महािाष्टर, तबहाि, गुजिाि
आति आिंध्र प्रदेशिह 20 िवाडि मोठ्या भाििीय िाज्यािंपक ै ी 19 िाज्यािंनी 2019 च्या िुलनेि 2022-2023 िाठी
तयािंच्या SFSI गुिािंमध्ये घििि झार्लया े आढळून आले.
• िाज्यतनहाय गुि:
िाज्य िाज्य अन्न िुिक्षा तनदेशािंकािील गुि
2019 2023
महािाष्टर 74 45
तबहाि 46 20.5
गुजिाि 73 48.8
आिंध्र प्रदेश 47 24
छतिीिग् 46 27

आयाम तनहाय तनष्ट्कषड:
1. फू् टेस्स्टिंग इन्फ्रास्टरक् िमध्ये घट: 'फू् टेस्स्टिंग इन्फ्रास्टरक् ि' पॅिामीटि अन्न नमुने िपािण्यािाठी प्रतयेक िाज्याि
प्रतशतक्षि कमड ाऱ्यािंिह पुिेशा ा िी पायाभूि िुतविािं ी उपलब्ििा मोजिे. िवड मोठ्या िाज्यािंमिील ििाििी स्कोअि
2019 मध्ये 20 पैकी 13 वरून 2022 - 2023 मध्ये 17 पैकी 7 पयांि घििला. 2022-2023 मध्ये गुजिाि आति
केिळने या पॅिामीटिमध्ये िवोतिम कामतगिी केली िि आिंध्र प्रदेशने िवाडि वाईट कामतगिी केली.
2. अनुपालनाि घट: हे पॅिामीटि प्रतयेक िाज्याच्या अन्न िुिक्षा प्रातिकििाद्वािे अन्न व्यविायािं े पिवाना आति नोंदिी,
िपाििी, तवशेष मोतहमे े आयोजन, तशतबिे आति इिि अनुपालन-ििंबिंतिि कामािं े मोजमाप कििे. 2022-2023
या वषाडिाठी िवड प्रमुख िाज्यािंिाठी ििाििी अनुपालन स्कोअि 28 पैकी 11 आहे, िि 2019 मध्ये िो 30 पैकी 16
होिा. या पॅिामीटिमध्ये पिंजाब आति तहमा ल प्रदेशला िवाडतिक िि झािखिं्ला िवाडि कमी गुि तमळाले आहेि.
3. वैतवध्यपूिड ग्राहक िक्षमीकिि: 'ग्राहक िशक्तीकिि' पॅिामीटि FSSAI च्या तवतवि ग्राहक िक्षमीकिि उपक्रमािंमध्ये
िाज्याच्या कामतगिी े मोजमाप कििे, ज्याि फू् फोतटडतफकेशन, इट िाइट कॅम्पि, भोगा, िेस्टॉििंट्ि े स्वच्छिा िेतटिंग
आति स्वच्छ स्टरीट फू् हबमिील भागीदािी यािं ा िमावेश आहे. 2022-2023 या वषाडिाठी िवड प्रमुख िाज्यािंिाठी
ििाििी गुि 19 पैकी 8 गुि आहेि, िि 2019 मध्ये िे 20 पैकी 7.6 इिके होिे. याि केिळ आति मध्य प्रदेशानिंिि
िातमळना्ू अव्वल पिफॉमडि म्हिून उदयाि आले.
4. 'मानव ििंिािने आति ििंस्थातमक ्ेटा' मध्येही घट: 'मानव ििंिािने आति ििंस्थातमक ्ेटा' पॅिामीटि प्रतयेक िाज्याि
मानवी ििंिािनािं ी उपलब्ििा मोजिे, ज्यामध्ये अन्न िुिक्षा अतिकािी, इिि तनयुक्त अतिकािी आति न्यायतनवा्ा
आति अपीलीय न्यायातिकििाच्या िुतविािं ा िमावेश आहे. या पॅिामीटििाठी ििाििी स्कोअि 2019 मिील 20
पैकी 11 गुिािंवरून 2022-2023 मध्ये 18 पैकी 7 गुिािंवि घििला आहे. 2019 मध्ये िातमळना्ू आति उतिि प्रदेश
िािख्या िवोच्च कामतगिी कििाऱ्या िाज्यािंना 2022-2023 मध्ये कमी गुि तमळाले.
5. 'प्रतशक्षि आति क्षमिा तनमाडि' मध्ये िुिाििा: 2019 मध्ये ििाििी स्कोअि 10 पैकी 3.5 वरून 2022-2023
मध्ये 8 पैकी 5 पयांि वाढला आहे.
6. SFSI िँक िुिाििा: फक्त पिंजाब िाज्याने नवीन पॅिामीटिमध्ये लक्षिीय िुिाििा नोंदतवली आहे. 2022-2023 या
वषाडि 10% वेटेज अिलेर्लया SFSI िँक पॅिामीटिमिील िुिाििािंि 20 मोठ्या िाज्यािंपक ै ी 14 िाज्यािंना 0 गुि तमळाले
आहेि.
***************
4. िवडिमावेशकिा तनदेशािंकाि 129 देशािंमध्ये भािि 117 व्या क्रमािंकावि
• कॅतलफोतनडया युतनव्हतिडटी, अमेरिका येथील अदरििंग अँ् बेलॉस्न्गिंग इतन्स्टयूट (OBI) यािंनी िवडिमावेशकिा तनदेशािंक
(Inclusiveness index) प्रकातशि केला. तयाि भािि 49.24 गुिािंिह 129 देशािंमध्ये 117 व्या क्रमािंकावि आहे.
• िमड िवडिमावेशकिेमध्ये भािि 129 व्या क्रमािंकावि आहे. तलिंग िवडिमावेशकिेमध्ये भािि 121 व्या, अपिंगतवामध्ये
108 व्या, विंशामध्ये 87 व्या, िामान्य लोकििंख्येमध्ये 40 व्या आति LGBTQ + मध्ये 39 व्या क्रमािंकावि आहे.
• या तनदेशािंकाि न्यूझीलिं्ने िलग दुिऱ्या वषी 82.08 गुिािंिह अव्वल स्थान पटकावले आहे.
• तयानिंिि दुिऱ्या क्रमािंकावि पोिुडगाल (77.6) आति तििऱ्या क्रमािंकावि नेदिलँड्ि (76.98) आहे.
िवडिमावेशकिा तनदेशािंक (Inclusiveness index) :
• हा तनदेशािंक विंश, िमड, तलिंग, लैंतगक अतभमुखिा, अपिंगतव आति िामान्य लोकििंख्येच्या दृष्टीने अनेक उपायािं ा
वापि करून िवडिमावेशकिे े पिीक्षि कििो.
• यामध्ये तहिंिा, िाजकीय प्रतितनतितव, उतपन्न अिमानिा, भेदभाव तविोिी कायदे, िुरुिंगवािा ा दि आति आश्रय
िोििािं ा तव ाि केला जािो.
• या तनदेशािंकाि भािि हा बािंगलादेश (106) आति इस्रायल (115) िािख्या लहान देशािंपेक्षाही खालच्या क्रमािंकावि
आहे.
• ितशया िािखा मोठा देश 120 व्या क्रमािंकावि आहे.
• इिाि 36.59 गुिािंिह जागतिक यादीि िवाडि िळाशी आहे.
• 2016 पािून OBI दिवषी हा तनदेशािंक जािी कििे. यामध्ये तवतवि तनदेशकािंच्या आिािे देशािं ी क्रमवािी लावली
आहे.
• यावेळेि OBI ने प्रथम हवामान ििंकटावि देशािंच्या प्रतििादा े मूर्लयािंकन कििािे एक नवीन िू क िादि केले आहे.
हे िू क हरििगृह वायू उतिजडनािील बदलािं े मूर्लयािंकन किेल.
***************
5. भाििाच्या बहुआयामी दारिद्र्या ी स्स्थिी
आहेि.
आहे.
***************
6. QS जागतिक तवद्यापीठ क्रमवािीेः आतशया 2024
• नोव्हेंबि 2023 मध्ये, जागतिक उच्च तशक्षि तथिंक टैंक ििंस्था Quacquarelli Symonds ने 'ट् जागतिक
तवद्यापीठ क्रमवािी: आतशया 2024' (QS Asia University Rankings: Asia 2024) प्रतिद्ध केली.
• या क्रमवािीि आतशयािील 856 तवद्यापीठािंच्या िवडिमावेशक यादीमध्ये भाििािील 148 तवद्यापीठािं ा िमावेश
आहे.
आतशयािील अव्वल तवद्यापीठेेः
• पेतकिंग युतनव्हतिडटी ( ीन)
• हाँगकाँग तवद्यापीठ (हाँगकाँग)
• नॅशनल युतनव्हतिडटी ऑफ तििंगापूि (तििंगापूि)
भाििीय तवद्यापीठािं ी कामतगिीेः
• आयआयटी बॉम्बे ही भाििािील अव्वल आति आतशयािील 40 व्या स्थाविील तवद्यापीठ ठिले आहे.
• आतशयािील अव्वल 100 तवद्यापीठािंमध्ये िाि भाििीय ििंस्थािं ा िमावेश आहे, तयामध्ये पा भाििीय ििंत्रज्ञान
ििंस्था (IITs), भाििीय तवज्ञान ििंस्था, बिंगलोि (IISC) आति तदल्ली तवद्यापीठ यािं ा िमावेश आहे.
शाश्वििेिाठी QS जागतिक तवद्यापीठ क्रमवािी 2024
• शाश्वििेिाठी QS जागतिक तवद्यापीठ क्रमवािी 2024 (QS World University Rankings for
sustainability 2024) मध्ये कॅन्ािील टोििंटो तवद्यापीठाने अव्वल स्थान पटकावले.
• ही क्रमवािी शैक्षतिक आति ििंशोिन केंद्र म्हिून तवद्यापीठािंच्या िामातजक आति पयाडवििीय प्रभावा े मूर्लयािंकन
कििे.
• एकूि क्रमवािीि 220 व्या स्थानावि अििािे तदल्ली तवद्यापीठ हे भाििािील अव्वल तवद्यापीठ ठिले.
अव्वल तवद्यापीठेेः
• टोििंटो तवद्यापीठ (कॅन्ा)
• कॅतलफोतनडया तवद्यापीठ (अमेरिका)
• मँ ेस्टि तवद्यापीठ (तब्रटन)

• तब्रटीश कोलिंतबया तवद्यापीठ (कॅन्ा)
• ऑकलिं् तवद्यापीठ (न्यूझीलिं्)
भाििािील अव्वल तवद्यापीठेेः
• तदल्ली तवद्यापीठ (220)
• आयआयटी बॉम्बे (303)
• आयआयटी मद्राि (344)
• आयआयटी खिगपूि (349)
• आयआयटी रुिकी (387)
***************
7. हवामान बदल कामतगिी तनदेशािंक 2024
• त्िेंबि 2023 मध्ये जाहीि झालेर्लया 'हवामान बदल कामतगिी तनदेशािंक 2024' (Climate Change
Performance Index: CCPI 2024) मध्ये भाििाने 7 वे स्थान तमळवले आहे.
• 2023 मध्ये भािि 8 व्या स्थानावि होिा.
या तनदेशािंकानुिाि अव्वल देशेः
• कोितयाही देशाने िवड तनदेशािंक श्रेण्यािंमध्ये एकिंदिीि खूप उच्च िेतटिंग तमळवण्यािाठी पुिेशी कामतगिी केली नाही.
तयामुळे पतहली िीन पदे रिक्त ठेवण्याि आली आहेि.
4. ्ेन्माकक
5. एस्टोतनया
6. तफतलपाईन्ि
7. भािि
• िवाडि िळाला म्हिजे 67 व्या स्थानावि िौदी अिेतबया आहे.
CCPI तनदेशािंकातवषयीेः
• 2005 पािून दिवषी प्रकातशि होिािा CCPI हा तनदेशािंक देशािंच्या हवामान ििंिक्षि कामतगिी ा मागोवा घेण्यािाठी
एक स्वििंत्र तनिीक्षि िािन आहे.
• जमडनवॉ , न्यूिायमेट इतन्स्टयूट आति िायमेट अॅक्शन नेटवकक इिंटिनॅशनल यािंच्यािफे हा तनदेशािंक प्रकातशि
किण्याि येिो आहे.
• हा तनदेशािंक 63 देश आति युिोतपयन युतनयनच्या हवामान शमन प्रयतनािंना िूत ि कििो. जागतिक हरििगृह वायू
(GHG) उतिजडनाच्या 90% पेक्षा जास्ि तहस्िा या देशािंिून येिो.
• CCPI ाि प्रमुख श्रेिींमध्ये देशािं े मूर्लयािंकन कििोेः हरििगृह वायू (GHG) उतिजडन (40%), अक्षय ऊजाड (20%),
ऊजाड वापि (20%), आति हवामान घोिि (20%)
***************

8. बहुआयामी दारिद्र्य तनदेशािंक (MPI)

• जानेवािी 2024 मध्ये, नीति आयोगाने '2005- 06 पािून भाििािील बहुआयामी दारिद्रय' (Multidimensional
Poverty in India since 2005-06) या शीषडका े एक ाडपत्र प्रतिद्ध केल.े तयानुिाि गेर्लया नऊ वषाांि 24.82
कोटी लोक बहुआयामी दारिद्र्यािून बाहेि प्ले आहेि.
• हे ाड पत्र दीघडकालीन दारिद्र्या े टर्ें िमजून घेण्यािाठी 2005-06, 2015-16 आति 2019-21 मध्ये आयोतजि
िाष्टरीय कुटिंब आिोग्य िवेक्षि (NFHS) मिील ्ेटा ा वापि कििे.
2005-2006 पािून भाििािील बहुआयामी दारिद्र्य तनदेशािंका ी प्रमुख वैतशष्ट्येःे
बहुआयामी दारिद्र्याि एकूि घटेः
• भाििा े बहुआयामी दारिद्र्य 2013-14 मिील 29.17% वरून 2022-23 मध्ये 11.28% पयांि लक्षिीय घटले
आहे. ही घट 17.89% गुिािं ी आहे.
• गेर्लया नऊ वषाांि (2013-14 िे 2022-23) िुमािे 24.82 कोटी लोक बहुआयामी दारिद्र्यािून बाहेि प्ले आहेि.
िाज्यवाि घटेः
• उतिि प्रदेश, तबहाि, मध्य प्रदेश आति िाजस्थानमध्ये एमपीआयच्या आिािे गिीब म्हिून वगीकृि लोकािंच्या ििंख्येि
िीव्र घट नोंदवली गेली आहे.
• बहुआयामी दारिद्र्यािून बाहेि प्लेर्लया 5.94 कोटी लोकािंिह उतिि प्रदेशाि िवाडि मोठी घट झाली, तयानिंिि तबहाि
(3.77 कोटी), मध्य प्रदेश आति िाजस्थान ा क्रमािंक लागिो.
• िवड तनदेशकािंमध्ये िुिाििाेः MPI च्या िवड 12 तनदेशकािंनी लक्षिीय िुिाििा दशडतवली आहे, जी आिोग्य, तशक्षि
आति िाहिीमानाच्या परिमािािंमध्ये प्रगिी दशडविे.
• विंत ििे ी िीव्रिाेः 2005-06 आति 2013- 14 च्या िुलनेि 2015-16 आति 2019-21 दिम्यान विंत ििे ी
िीव्रिा (Severity of Deprivation: SoD) तकिंत ि कमी दिाने कमी झाली. तया वेळी, 2015-16 निंिि
विंत ििे े प्रमाि िेजीने कमी झाले.
***************
9. QS िवोतकृष्ट तवद्याथी शहिे 2024
• 19 जुलै 2023 िोजी प्रतिद्ध झालेर्लया "Quacquarelli Symonds (QS) िवोतकृष्ट तवद्याथी शहिे 2024'
(QS Best Student Cities 2024) या नवीनिम क्रमवािीि मुिंबईने 118 वे स्थान तमळवले आहे, जे भाििीय
शहिािंमध्ये िवोच्च आहे.
• QS ने िहा घटकािंवि शहिािं ी क्रमवािी लावली आहे, ज्याि तवद्यापीठ क्रमवािी, तवद्याथी तमश्रि, इष्टिा
(desirability), तनयोक्ता तक्रयाकलाप, पिव्िािी क्षमिा आति तवद्यार्थयाां ा आवाज यािं ा िमावेश आहे.
क्रमवािीिील अव्वल शहिे भाििािील अव्वल शहिे
• लिं्न (युक)े 118) मुिंबई
• टोतकयो (जपान) 132) तदल्ली
147) बेंगळूरू
• िोल (दतक्षि कोरिया)
154) ेन्नई
• मेलबनड (ऑस्टरेतलया)
• म्युतनक (जमडनी)

10. तनयाडि िज्जिा तनदेशािंकाि महािाष्टर स्द्विीय क्रमािंकावि

• देशाच्या तनयाडि क्षेत्राि झालेर्लया प्रगिीच्या आिािावि, नीति आयोगा े उपाध्यक्ष िुमन बेिी यािंनी 'तनयाडि िज्जिा
तनदेशािंक (Export Preparedness Index) 2022' अहवाल जािी केला.
• तनयाडि क्षेत्राि तवतवि मानकािंवि ििि कामतगिी नोंदवि महािाष्टराने नीति आयोगाच्या 'तनयाडि िज्जिा तनदेशािंक-
2022' अहवालाि 78.20 गुिािंिह देशाि स्द्विीय स्थान तमळतवले आहे, िि ितमळना्ू िाज्याने पतहले स्थान
तमळवले आहे. कनाडटक िाज्य तििऱ्या क्रमािंकावि िातहले आहे.
***************
11. तििंगापूि ठिली जगािील िवाडि मुक्त अथडव्यवस्था
• कॅनेत्यन तथिंक टैंक 'फ्रेझि इतन्स्टयूट'ने 'िेंटि फॉि तिस्व्हल िोिायटी'च्या िहाय्याने प्रतिद्ध केलेर्लया 'Economic
Freedom of the World: 2021 Annual Report' अहवालानुिाि तििंगापूि जगािील िवाडि मुक्त अथडव्यवस्था
(world's freest economy) ठिले आहे.
• मुक्त अथडव्यवस्थेबाबि भािि 165 देशािंमध्ये 87 व्या स्थानावि आहे. 2022 मध्ये भािि 86 व्या स्थानावि होिा
• 1970 पािून प्रतिद्ध होि अिलेर्लया या अहवालानुिाि मागील 53 वषे हाँगकाँग ही जगािील िवाडि मुक्त
अथडव्यवस्था िातहली होिी. मात्र 2020 मध्ये िाष्टरीय िुिक्षा कायदा लागू केर्लयामुळ,े हाँगकाँग ी स्वायितिा कमी
झार्लया े या अहवालािून तनदशडनाि आले आहे.
• 2023 िालच्या या अहवालामध्ये 165 देशािं ा 2021 मिील ्ेटा वापिण्याि आला आहे.
िवाडि मुक्त अथडव्यवस्थाेः िवाडि बिंतदस्ि अथडव्यवस्था
• तििंगापूि 165) व्हेनेझुएला
• हाँगकाँग 164) तझम्बाब्वे
163) िीरिया
• स्स्वतझलां्
162) िुदान
• न्यूझीलिं् 161) येमेन
• युनायटे् स्टेट्ि
***************
12. 2023 च्या जागतिक िवोतिम देशािंच्या अहवालाि स्स्वतझलां् अव्वलेः
• यूएि न्यूज अँ् वर्ल्ड रिपोटडच्या वातषडक िवोतकृष्ट देशािंच्या क्रमवािीनुिाि, स्स्वतझलां् िलग दुिऱ्यािंदा जगािील
िवोतकृष्ट देश ठिला आहे.
• भाििाने एकूि 40.8 गुिािंिह 30 वे स्थान तमळवले. 2022 मध्ये, भािि 85 पैकी 31 व्या स्थानावि होिा.
• अव्वल देशेः 1) स्स्वतझलां् 2) कॅन्ा 3) स्वी्न 4) ऑस्टरेतलया 5) अमेरिका
• गतिशीलिा, िुितक्षििा, आतथडक स्थैयड आति िामातजक न्याया ी बािंतिलकी यािािख्या 73 गुिािंवि आिारिि या
क्रमवािीि देशािं े मूर्लयमापन केले जािे.
***************

13. 2023 च्या जागतिक प्रतिभा क्रमवािीि भािि 56 वा

• इिंटिनॅशनल इतन्स्टयूट फॉि मॅनेजमेंट ्ेव्हलपमेंट (IMD) ने 27 िप्टेंबि िोजी 2023 िाल ी जागतिक प्रतिभा िँतकिंग
(World Talent Ranking 2023) प्रतिद्ध केली.
• या क्रमवािीनुिाि भािि 64 अथडव्यवस्थािंमध्ये 56 व्या स्थानावि आहे. 2022 च्या िुलनेि भािि ाि स्थानािंनी घििला
आहे. 2022 च्या क्रमवािीि भािि 52 व्या स्थानावि होिा.
• आयएम्ी वर्ल्ड टॅलटें िँतकिंगमध्ये जीवना ा दजाड, वैिातनक तकमान वेिन आति प्राथतमक व माध्यतमक तशक्षि यािह
तवतवि घटकािं ा तव ाि केला जािो.
1) स्स्वतझलां्
2) लक्झम्बगड
3) आईिलँ्
4) बेस्र्लजयम
5) नेदिलँड्ि
***************
14. जागतिक भूक तनदेशािंक (GHI) 2023
• ऑक्टोबि 2023 मध्ये प्रतिद्ध झालेर्लया जागतिक भूक तनदेशािंक 2023 (Global Hunger Index 2023 GHI)
मध्ये, भािि 125 देशािंपैकी 111 व्या क्रमािंका ा आहे. हे स्थान देशािील भूके ी गिंभीि पािळी (serious level)
दशडविे.
• पातकस्िान (102), बािंगलादेश (81), नेपाल (69) आति श्रीलिंका (60) या शेजािील देशािंनी भाििापेक्षा ािंगले
स्थान तमळवले आहे.
• 2022 मध्ये भािि 121 देशािंमध्ये 107 व्या क्रमािंकावि होिा.
• GHI 2023 नुिाि भाििा े गुि 28.7 आहेि. या गुिािंिह भािि गिंभीि भूक (serious hunger) श्रेिीमध्ये येिो.
• GHI 2023 नुिाि जागतिक ििाििी गुि 18.3 आहेि.
िळािील देशेः
125) िेन्टरल आतफ्रकन रिपस्ब्लक
124) मादागास्कि
123) येमेन
122) ्ेमोक्रॅतटक रिपस्ब्लक ऑफ काँगो
121) लेिोथो
• अव्वल 20 देशािंना 1-20 अिा एक क्रमािंक देण्याि आला आहे.
• अव्वल देशािंमध्ये बेलारूि, बोस्स्नया आति हजेगोतवना, त ली, ीन, क्रोएतशया, इस्टोतनया, जॉतजडया, हिंगेिी, कुवेि,
लॅटतवया, तलथुआतनया, मार्ल्ोवा, माँटते नग्रो, नॉथड मॅिे्ोतनया, िोमातनया, ितबडया, स्लोव्हातकया, िुतककय,े युएई आति
उरुग्वे या 20 देशािं ा िमावेश आहे.
***************

15. 'ग्लोबल रिमोट वकक इिं्क्े ि'मध्ये भािि 64 व्या स्थानावि

• ऑक्टोबि 2023 मध्ये युिोतपयन िायबि तिक्युरिटी किंपनी नॉ्डलेअिने ग्लोबल रिमोट वकक इिं्ेक्ि (Global Remote
Work Index) प्रतिद्ध केला.
• या तनदेशािंकानुिाि एकूि 108 देशािंच्या यादीि भाििा ा क्रमािंक 64 वा आहे.
• 2022 च्या िुलनेि भाििाच्या क्रमवािीि 15 स्थानािं ी घििि झाली आहे. 2022 मध्ये भािि 49 व्या स्थानावि
होिा.
• हा तनदेशािंक 4 तनदेशािंकािंच्या आिािे ियाि केला जािो. िे म्हिजे िायबि िुिक्षा; आतथडक िुितक्षििा; त्तजटल आति
भौतिक पायाभूि िुतविा आति िामातजक िुितक्षििा.
• ्ेन्माकक
• नेदिलँड्ि
• जमडनी
***************
16. हेन्ली पािपोटड इिं्क्े ि 2024
• जगािील िवाडि प्रवािी-अनुकल ू पािपोट्िड ी क्रमवािी देिािा हेन्ली पािपोटड इिं्ेक्ि 2024 हा जानेवािी 2024 मध्ये
प्रतिध्द किण्याि आला
• या तनदेशािंकानुिाि फ्रान्ि, जमडनी, इटली आति स्पेन ही युिोतपयन िाष्टर आति आतशयािील जपान आति तििंगापूि अिे
6 देश प्रथम क्रमािंकावि आहेि.
• या 6 देशािंच्या पािपोटड िािकािंना 194 गिंिव्यस्थानािंमध्ये स्व्हिा मुक्त तकिंवा स्व्हिा ऑन अिायव्हल प्रवेश आहे.
• भाििाने आपर्लया क्रमवािीि िुिाििा केली अिून भािि मागील वषीच्या 84 व्या क्रमािंकावरून 80 व्या. स्थानावि
पोहो ला आहे.
• भाििीय पािपोटड िािकािंना 62 गिंिव्यस्थानािंमध्ये स्व्हिा-मुक्त तकिंवा स्व्हिा ऑन अिायव्हल प्रवेश आहे.
• या तनदेशािंकानुिाि िवाडि िळाशी अफगातिस्िान आहे.
• भाििा े इिि शेजािी (क्रमवािी): मालदीव (58), ीन (62), भूिान (87), म्यानमाि (92), श्रीलिंका (96),
बािंग्लादेश (97), नेपाळ (98), पातकस्िान (101) आति अफगातिस्िान (104)
• हेन्ली पािपोटड इिं्ेक्ि ही लिं्नस्स्थि जागतिक नागरिकतव आति तनवाि िल्लागाि फमड हेन्ली अँ् पाटडनिडद्वािे प्रतिद्ध
किण्याि येिािी वातषडक क्रमवािी आहे. ही क्रमवािी इिंटिनॅशनल एअि टरान्िपोटड अिोतिएशन (IATA) द्वािे प्रदान
केलेर्लया ्ेटाच्या तवश्लेषिावि आिारिि अििे.
***************
17. ग्लोबल पेन्शन इिं्क्े िनुिाि भािि 45 वा
• 17 ऑक्टोबि 2023 िोजी 15 व्या वातषडक मिडि िीएफए इतन्स्टयूट ग्लोबल पेन्शन इिं्ेक्िने (Global Pension
Index) तवतवि देशािंमिील पेन्शन प्रिाली ी क्रमवािी जाहीि केली.
• एकूि 47 देशािंमध्ये भािि 45 व्या स्थानावि आहे. भाििा े एकूि तनदेशािंक मूर्लय 2022 मिील 44.5 वरून 45.9
पयांि वाढले आहे.

या क्रमवािीिील अव्वल देशेः
• नेदिलँड्ि
• आइिलँ्
• ्ेन्माकक
• ग्लोबल पेन्शन इिं्ेक्िमध्ये जगािील 64% लोकििंख्ये ा िमावेश अिलेर्लया 47 देशािंमिील तनवृतिी उतपन्न प्रिाली ी
िुलना केली जािे.
***************
18. ग्लोबल िायमेट पिफॉमडन्ि इिं्क्े ि 2024 मध्ये भािि 7 व्या स्थानावि
• भाििाने हवामान बदल कामतगिी तनदेशािंक 2024 मध्ये (Climate Change Performance Index (CCPI)
2024) 7 वे स्थान पटकावले आहे.
• 2023 च्या तनदेशािंकानुिाि भािि 8 व्या स्थानावि होिा.
• कोितयाही देशाने िवड इिं्ेक्ि श्रेण्यािंमध्ये एकिंदिीि खूप उच्च िेतटिंग तमळवण्यािाठी पुिश
े ी कामतगिी केली निर्लयामुळे
पतहली िीन एकूि स्थाने रिक्त ठेवण्याि आली.
4. ्ेन्माकक
5. एस्टोतनया
6. तफतलपाईन्ि
7. भािि
***************
19. िाहिीमानाच्या गुिवतिेि हैदिाबादनिंिि पुिे भाििाि स्द्विीय क्रमािंकावि
• 'मिडि' या जागतिक िल्लागाि ििंस्थेने नुकतया प्रतिद्ध केलेर्लया 'क्वातलटी ऑफ तलस्व्हिंग इिं्ेक्ि 2023' नुिाि
भाििािील 'क्वातलटी ऑफ लाइफ'च्या बाबिीि हैदिाबाद अव्वलस्थानी अिून पुिे शहिाने स्द्विीय स्थान पटकावले
आहे.
• या तनदेशािंकामध्ये हैदिाबाद 153 व्या, पुिे 154 व्या, आति बेंगळरू 156 व्या स्थानावि आहेि.
• 2023 च्या तनदेशािंकानुिाि जागतिक क्रमवािीि स्व्हएन्ना (ऑस्स्टरया), झुरि (स्स्वतझलां्) आति व्हँकूव्हि (कॅन्ा)
ही िीन शहिे अनुक्रमे प्रथम, स्द्विीय आति िृिीय स्थानी आहेि.
• या तनदेशािंकािंच्या 2019 च्या आवृतिीि पुिे आति हैदिाबाद ही दोन्ही शहिे ििंयुक्तपिे 143 व्या स्थानावि होिी.
***************

भाग 10 : िागजतक
1. NCGG द्वािा आतफ्रकन प्रदेशािील नागिी िेवकािंिाठी तवकाि कायडक्रम
• National Centre for Good Governance (NCGG) ने आतफ्रकन प्रदेशािील नागिी िेवकािंिाठी िावडजतनक
िोिि आति शािन याविील प्रगि नेिृतव तवकाि कायडक्रमा ा िमािोप केला.
कायडक्रमा ी वैतशष्ट्ये :
• या कायडक्रमाि जमीन प्रशािन, शाश्वि तवकाि आति िावडजतनक िोिि पद्धिी यावि लक्ष केंतद्रि केले गेल.े
• या कायडक्रमाि इरितटरया, केतनया, इतथओतपया, टािंझातनया आति गॅस्म्बया मिील अतिकािी िहभागी झाले होिे
• िहयोग आति ज्ञाना ी देवािघेवाि वाढतविे हा कायडक्रमा ा उद्ेश होिा.
• ििे , गािंतबयामध्ये MyGov पोटडल ी स्थापना किण्याि आली आहे.
• भाििीय िािंतत्रक आति आतथडक िहकायड कायडक्रम (ITEC) अिंिगडि क्षमिा तनमाडि कििािी ििंस्था म्हिून NCGG
िाठी ही एक महत्त्वपूिड उपलब्िी आहे.
भाििीय िािंतत्रक आति आतथडक िहकायड कायडक्रम (ITEC):
• ITEC कायडक्रम 1964 मध्ये पििाष्टर मिंत्रालयाद्वािा िुरू किण्याि आला.
• याि ििंपूिडपिे भािि ििकािक्ून तनिी उपलब्ि करून तदला जािो.
• हा कायडक्रम मूलि: स्द्वपक्षीय स्वरूपा ा आहे.
• नो्ल तवभाग: पििाष्टर मिंत्रालयािील तवकाि भागीदािी प्रशािन तवभाग (DPA)
तयाि खालील घटक िमावेश होिो:
1. ITEC भागीदाि देशािंमिील नामािंतकि व्यक्तीं े भाििाि प्रतशक्षि (नागिी आति ििंिक्षि);
2. प्रकर्लप आति प्रकर्लपाशी ििंबतिं िि तक्रयाकलाप जिे की व्यवहायडिा अभ्याि आति िल्लागाि िेवा;
3. पिदेशाि भाििीय िज्ज्ञािं ी प्रतितनयुक्ती;
4. अभ्याि दौिे;
5. आपतिी तनवाििािाठी मदि.
• 2014 मध्ये कातमडक, िावडजतनक िक्राि आति तनवृतिी वेिन मिंत्रालयाच्या अिंिगडि िवोच्च-स्ििीय स्वायति ििंस्था
म्हिून NCGG ी स्थापना किण्याि आली आहे.
***************
2. कृतत्रम टरान्ि फॅट्ि े उच्चाटन कििाऱ्या देशािं ा िन्मान
• जागतिक आिोग्य ििंघटनेने (WHO) प्रथम कृतत्रम अथाडि औद्योतगकरितया उतपातदि टरान्ि फॅटी ॲति् े
(iTFAs) उच्चाटन कििाऱ्या देशािंना पुिस्काि प्रदान केले आहेि.
• WHO ने प्रथम ्ेन्माकक, तलथुआतनया, पोलिं्, िौदी अिेतबया आति थायलिं् या पा देशािंना औद्योतगकरितया
उतपातदि टरान्ि फॅटी ॲति् े उच्चाटन किण्याच्या प्रगिी ी पुष्टी कििािे पतहले प्रमािपत्र प्रदान केल.े

• 2023 च्या अखेिीि जागतिक अन्न पुिवठ्यािून औद्योतगकरितया उतपातदि टरान्ि-फॅटी ॲतिड्ि (iTFAs) े
पूिडपिे उच्चाटन किण्या े WHO े महत्त्वाकािंक्षी लक्ष्य अद्याप पूिड झालेले नाही.
• िथातप, 2025 पयांि जागतिक स्ििावि iTFAच्या तनमूडलनािाठी िुिारिि नवीन लक्ष्य प्रस्िातवि किण्याि आले आहे.
टरान्ि-फॅट्ि म्हिजे काय?
• टरान्ि-फॅट्ि हे अििंिृप्त िबी ा प्रकाि आहेि आति िे नैितगडक आति कृतत्रम दोन्ही स्वरूपाि उपलब्ि आहेि.
• नैितगडक टरान्ि-फॅट्ि े स्रोि दूि, लोिी, ीज व मािंि; िि कृतत्रम टरान्ि-फॅट्ि े स्रोि वनस्पिी, माजडिीन आति पॅक
केलेले स्नॅक्ि हे आहेि.
• कृतत्रम टरान्ि-फॅट्िना औद्योतगकरितया उतपातदि केले जािे.
• कृतत्रम टरान्ि-फॅट्िना अिंशिेः हाय्रोजनेटे् फॅट्ि म्हिूनही ओळखले जािे, जे पदाथाां े शेर्लफ लाइफ वाढवण्यािाठी
वापिले जािाि.
• हाय्रोजनयुक्त वनस्पिी िेलामध्ये टरान्ि-फॅट े प्रमाि िवाडतिक अििे.
• केक, कुकीज, तबस्स्कटे, ्ोनट्ि, नॉन-्ेअिी कॉफी क्रीमि, स्स्टक माजडिीन आति अगदी िळलेले पदाथड हे
हाय्रोजनयुक्त वनस्पिी िेलावि आिारिि पदाथड आहेि.
• हे पदाथड बहुिेकदा मोनो आति ्ायस्ग्लििाइड्ि या दोन प्रकाि े फॅटी ॲति् म्हिून िू ीबद्ध केले जािाि.
टरान्ि-फॅट्ि ा आिोग्यावि परििाम:
• टरान्ि-फॅट्ि िक्तािील कमी घनिे े तलपोप्रोटीन (Low Density Lipoprotein) म्हिजे खिाब कोलेस्टेिॉल ी
पािळी वाढविाि; जे ििंिृप्त िबीच्या िुलनेि दुप्पट िोकादायक अििे.
• उच्च घनिे े तलपोप्रोटीन (High Density Lipoprotein) ािंगर्लया कोलेस्टरॉल े प्रमाि कमी कििाि.
• टरान्ि-फॅटमुळे जळजळ आति एिं्ोथेतलयल त्िफिंक्शन (िक्तवातहन्यािं े अस्िि कमकुवि होिे) या आजािािं ा िोका
वाढिो.
• औद्योतगकिीतया उतपातदि टरान्ि-फॅट्ि े कोििेही आिोग्यदायी फायदे नाहीि.
***************
3. तब्रक्ि ििंघटनेि पा नवीन देशािं ा िमावेश
• 1 जानेवािी 2024 पािून इतजप्त, इतथओतपया, इिाि, िौदी अिेतबया आति ििंयुक्त अिब अतमिािी या पा देशािंना
अतिकृिपिे तब्रक्ि (BRICS) ििंघटने े िदस्यतव लागू झाले आहे.
• नवीन िदस्य देशािंच्या िमावेशनाने, तब्रक्ि ी िदस्य ििंख्या 5 वरून 10 झाली आहे.
• ऑगस्ट 2023 मध्ये दतक्षि आतफ्रकेच्या अध्यक्षिेखाली झालेर्लया 15 व्या BRICS तशखि परिषदेि नवीन िदस्य
देशािं ा िमावेश किण्या ा तनिडय घेण्याि आला.
• या तवस्िािानिंिि हळूहळू तब्रक्िला “Voice्‌of्‌Global्‌South”्‌म्हिून ओळखले जाईल.
महत्त्वा े मुद्े:
• तब्रक्िमध्ये नवीन िदस्यािं ी भि प्िे हे पाििंपारिक जागतिक िुव्यवस्थेला बहुध्रुवीय जगाि बदलण्या ा एक िोििातमक
प्रयतन आहे.

• BRICS च्या तवस्िािामुळे िौदी अिेतबया आति UAE िािख्या देशािंि गुिंिविुकीच्या नवीन ििंिी तनमाडि होण्याि
प्रोतिाहन देिील.
• हे दोन्ही देश पयडटन, रिअल इस्टेट, बािंिकाम, वाहिूक, उतपादन आति भािं्वली ख ड यािह तवतवि क्षेत्रािंमध्ये तयािंच्या
अथडव्यवस्थेि तवतवििा आिि आहेि.
तब्रक्ि परिषद- 2024:
• 1 जानेवािी 2024 िोजी ितशयाने BRICS े अध्यक्षपद स्वीकािले.
• थीम: "िमान जागतिक तवकाि आति िुितक्षििेिाठी बहुपक्षीयिा मजबूि कििे"
• 16 वी BRICS परिषद ऑक्टोबि 2024 मध्ये ितशयाच्या कझान येथे होिाि होिी.
तब्रक्ि स्थापने ा इतिहाि:
• 2001 मध्ये प्रकातशि झालेर्लया ‘The्‌World्‌Needs्‌Better्‌Economic्‌BRIC’्‌या अहवालाि गोर्ल्मन
िॅक्ि ग्रुप े अध्यक्ष ‘तजम ओ नील’्‌यािंनी ब्राझील, ितशया, भािि आति ीन या उगवतया अथडितिािंिाठी 'BRIC' ही
ििंज्ञा पतहर्लयािंदा मािं्ली होिी.
• 2010 िाली या गटाि दतक्षि आतफ्रका िमातवष्ट झार्लयाने याि तब्रक्ि (BRICS) म्हिून ओळखले जािे.
• 2014 िाली ब्राझीलमध्ये भिवण्याि आलेर्लया िहाव्या तब्रक्ि परिषदेि New Development Bank आति
Contingent Reserve Arrangement यािं ी स्थापना किण्या ी िििूद किण्याि आली.
• तब्रक्ि देशािं ी लोकििंख्या ही जगाच्या एकूि लोकििंख्येच्या 41.5 % आहे.
• िदस्य देशािं ी अथडव्यवस्था जागतिक उतपादनाच्या िुलनेि िुमािे 26.6% आहे.
• एकतत्रिपिे या ििंघटने ा जी्ीपी िुमािे 16 तटरतलयन ्ॉलिड इिका आहे.
• या ििंघटनेि िवाडि वेगवान जागतिक तवकाि दि अिलेर्लया पा अथडव्यवस्थािं ा िमूह म्हिून ओळखले जािे.
***************
4. भािि आति िौदी अिेतबयाद्वािा जेद्ाह येथे स्द्वपक्षीय हज किािावि स्वाक्षिी
• केंद्रीय मिंत्री स्मृिी इिािी यािंनी िौदीच्या हज आति उमिा व्यवहाि मिंत्रालयाने आयोतजि केलेर्लया जेद्ाह येथील तििऱ्या
'हज आति उमिाह परिषदे'च्या उद्घाटन िमाििंभाला हजेिी लावली.
• दिम्यान 7 जानेवािी 2024 िोजी भािि आति िौदी अिेतबयाने स्द्वपक्षीय हज किाि 2024 वि स्वाक्षिी केली आहे.
स्द्वपक्षीय हज किाि:
• या अिंिगडि 2024 च्या हज यात्रेिाठी भाििािील एकूि 1,75,025 यात्रेकरूिं ा कोटा तनस्श् ि किण्याि आला आहे.
• हज ितमिीद्वािे यापैकी एकूि 1,40,020 जागा िाखीव आहेि; 35,005 यात्रेकरूिंना खाजगी ऑपिेटिद्वािे पुढे
जाण्या ी पिवानगी तदली जाईल.
• िौदी अिेतबयािील जेद्ाह येथे केंद्रीय अर्लपििंख्याक व्यवहाि मिंत्री स्मृिी इिािी आति िौदी अिेतबया े हज आति
उमिाह मिंत्री ्ॉ. िौतफक तबन फौझान यािंनी केंद्रीय पििाष्टर िाज्यमिंत्री व्ही. मुिलीििन यािंच्या उपस्स्थिीि या किािावि
स्वाक्षिी केली.
• यावेळी इिािी आति मुिलीििन यािंनी यात्रेकरूिंच्या व्यवस्थे ी देखिेख किण्यािाठी जेद्ाह येथील तकिंग अब्दुलाझीझ
आिंिििाष्टरीय तवमानिळाच्या टतमडनलला भेट तदली.
5. कॅन्ा ी ब्रुकफीर्ल् किंपनी ATC इिंत्या तवकि घेिाि

• कॅन्ा ी ब्रूकफीर्ल् ॲिेट मॅनेजमेंट (BAM) ही किंपनी तयाच्या ििंलग्न ्ेटा इन्फ्रास्टरक् ि टरस्ट (DIT) द्वािे अमेरिकन
टॉवि कॉपोिेशन (ATC) े भाििीय युतनट िुमािे 2 अब्ज अमेरिकी ्ॉलिडमध्ये तवकि घेण्यािाठी िज्ज आहे.
• हे अतिग्रहि 2024 च्या उतििािाडपयांि पूिड होण्या ी शक्यिा आहे.
• या अतिग्रहिानिंिि, ब्रुकफीर्ल् 2.53 लाख टॉविडिह भाििािील िवाडि मोठी टॉवि किंपनी बनेल.
• Reliance Jio Infocomm Limited (RJIL) ब्रुकफीर्ल् ा अँकि िायिंट आहे, िि Vodafone Idea
Limited (VI) हा ATC ा अँकि िायिंट आहे.
***************
6. काठमािं्ू येथे भािि-नेपाळ ििंयक्त
ु आयोगा ी बैठक
• केंद्रीय पििाष्टर व्यवहाि मिंत्री ्ॉ. िुब्रह्मण्यम जयशिंकि यािंनी 4 आति 5 जानेवािी 2024 िोजी काठमािं्ू येथे नेपाळ े
पििाष्टर मिंत्री एन पी िौद यािंच्यािमवेि िािव्या भािि-नेपाळ ििंयुक्त आयोगाच्या बैठकी े िह-अध्यक्षपद भूषवले.
महत्त्वा ी मुद्:े
• याप्रििंगी या दोन्ही देशािंनी तवजेबाबि ा दीघडकालीन किाि आति उच्च प्रभावाच्या िामातजक तवकाि प्रकर्लपािंमध्ये
गुिंिविूक वाढवण्याबाबिच्या किािावि स्वाक्षिी केली.
• जयशिंकि यािंच्या दौऱ्यादिम्यान नेपाळ तवद्युि प्रातिकिि आति एनटीपीिी तलतमटे् यािंच्याि नवीकििीय ऊजाड
तवकािामिर्लया िहकायाडिाठीच्या िामिंजस्य किािावि स्वाक्षिी किण्याि आली.
• या किािामुळे, नेपाळमिून भाििाला पुढील दहा वषाांि 10000 मेगावॅट वीज तनयाडिीच्या स्द्वपक्षीय िामिंजस्या ी पूिडिा
झाली.
• या किािानुिाि, भाििािील तवतवि ििकािी आति खाजगी ििंस्था नेपाळ ििकाििोबि अर्लप, मध्यम आति दीघड-
मुदिीच्या किािाद्वािे वीज व्यापािाि गुिंििील.
• नेपाळमिील भूकिंपग्रस्ि भागाि पुनबाांििीच्या प्रयतनािंिाठी भाििाने नेपाळला 75 दशलक्ष अमेरिकी ्ॉलिड ी आतथडक
मदि जाहीि केली आहे.
• न्यू स्पेि इिंत्या तलतमटे् (NSIL) ने भाििाच्या ध्रुवीय उपग्रह प्रक्षेपक वाहनाच्या (PSLV) िाहाय्याने 'मुनाल'
उपग्रहा े प्रक्षेपि िुलभ किण्यािाठी नेपाळ अकादमी ऑफ िायन्ि अँ् टेक्नॉलॉजी (NAST) िोबि िामिंजस्य किाि
• दोन्ही देशािंच्याविीने ििंयुक्तपिे पुढील िीन 132-केव्ही क्रॉि-बॉ्डि टरान्ितमशन लाईन्ि े उद्घाटन किण्याि आले:
1. िक्िौल-पिवािीपूि लाईन े दुििे ितककट
2. कटैया-कुिाहा लाइन े दुििे ितककट
3. नवीन नौिनवा-मेनतहया लाइन
भािि-नेपाळ ििंयक्त ु आयोग:
• स्थापना: भािि-नेपाळ ििंयुक्त आयोगा ी स्थापना 1987 मध्ये झाली.
• उद्ेश: दोन्ही देशािंमिील एकूि स्द्वपक्षीय ििंबिंि, व्यापाि आति आतथडक ििंबिंिािं ा आढावा घेि.े
• िे ील प्रमुख क्षेत्र:े िस्िे, िेर्लवे आति हवाई कनेस्क्टस्व्हटी प्रकर्लप, ििंिक्षि आति िुिक्षा, कृषी, ऊजाड, जलस्रोि आति
िािंस्कृतिक देवािघेवाि यामध्ये िहकायड.

7. शेख हिीना यािं ी पा व्यािंदा बािंगलादेशच्या पिंिप्रिानपदी तनव्

• अवामी लीगच्या अध्यक्षा आति बािंगलादेशच्या तवद्यमान पिंिप्रिान शेख हिीना यािं ी पा व्यािंदा बािंगलादेशच्या
पिंिप्रिानपदी तनव् झाली आहे.
• यािह शेख हिीना यािंनी जगािील िवाडि जास्ि काळ िेवा देिािी मतहला िाष्टरप्रमुख म्हिून तयािं े स्थान कायम िाखले
आहे.
• शेख हिीना 2009 मध्ये पतहर्लयािंदा बािंगलादेशच्या पििंप्रिान झार्लया होतया.
• यापूवी 1991 िे 1996 अशी पा वषे शेख हिीना बािंग्लादेशच्या पिंिप्रिान होतया.
बािंग्लादेश िावडतत्रक तनव्िूक- 2024:
• बािंग्लादेशमिील 300 पैकी 299 जागािंवि 7 जानेवािी 2024 िोजी तनव्िूक पाि प्ली.
• या तनव्िुकीि आवामी लीगने 299 पैकी दोन िृिीयािंश जागा (216 जागा) तजिंकर्लया आहेि.
• बािंगलादेश जािीय पाटीने 10 जागा, िि 62 जागािंवि अपक्ष उमेदवाि तजिंकले आहेि.
• पिंिप्रिान शेख हिीना या लोकिभा मिदािििंघ गोपालगिंज-3 मिून मोठ्या मिफिकाने तजिंकर्लया आहेि. तयािंना
2,49,965 मिे तमळाली आहेि.
• तयािंच्यातविोिाि उभे िातहलेले उमेदवाि एम. तनजाम उद्ीन यािंना केवळ 469 मिे तमळाली आहेि.
• शेख हिीना गोपालगिंज-3 मिून 1986 पािून िलग आठव्यािंदा खािदाि म्हिून तनव्ून आर्लया आहेि.
• अवामी लीग ा ितिेिील हा िलग ौथा कायडकाल आहे.
शेख हिीना:
• शेख हिीना यािं े व्ील शेख मुजीबि िेहमान हे बािंगलादेशच्या ििंस्थापकािंपैकी एक होिे.
• बािंगलादेश ी तनतमडिी झार्लयानिंिि िे बािंगलादेश े पतहले िाष्टरपिी आति निंिि पिंिप्रिानही बनले.
• िाजकीय हेिूने 15 ऑगस्ट 1975 िोजी शेख हिीना यािं े आई-व्ील आति िीन भावािं ी िाहतया घिाि लष्ट्किी
अतिकाऱ्यािंक्ून हतया किण्याि आली.
• या भयिंकि घटनेनिंिि शेख हिीना आति तयािं ी बहीि जमडनीला गेर्लया.
• 1981 मध्ये बािंग्लादेशाि पििर्लयानिंिि तया अवामी लीग पक्षाच्या िवेिवाड बनर्लया.
• तया पतहर्लयािंदा 1996 िाली बािंग्लादेशच्या पिंिप्रिान बनर्लया. पिंिप्रिानपदा ा पा वषाां ा कायडकाळ पूिड कििाऱ्या
तया बािंगलादेशच्या पतहर्लया पिंिप्रिान ठिर्लया.
• मतहला आति बालकािंच्या हक्कािंच्या तया क्व्या िमथडक मानर्लया जािाि.
• तयािंनी आिापयांि 25 पुस्िके तलतहली आहेि.
पुिस्काि आति िन्मान:
• 1998: ििंयुक्त िाष्टर शैक्षतिक, वैज्ञातनक आति िािंस्कृतिक ििंघटने ा (UNESCO) Houphouet Boigny
Peace Prize.
• 2009: इिंतदिा गािंिी शािंििा पुिस्काि.
• 2015: ििंयुक्त िाष्टरा ा ॅस्म्पयन्ि ऑफ द अथड पुिस्काि.
• 2016: फोब्िड’च्या ‘जगािील िवाडि शस्क्तशाली 100 मतहलािं’ ी यादीि तया 36 व्या स्थानावि होतया.

8. अजेंतटनाक्ून तब्रक्िच्या िदस्यतवाला नकाि

• अजेंतटनाने प्रमुख उदयोन्मुख अथडव्यवस्थािंच्या BRICS (ब्राझील, ितशया, भािि, ीन, दतक्षि आतफ्रका) गटाि
िामील होण्या े आमिंत्रि नाकािले आहे.
• अजेंतटना, इतथओतपया, इिाि, िौदी अिेतबया, इतजप्त आति ििंयुक्त अिब अतमिािी े िदस्यतव 1 जानेवािी 2024
पािून लागू होिाि होिे.
अजेंतटनाने तब्रक्ि िदस्यतव नाकािण्या ी काििे :
• अजेंतटना े नवीन अध्यक्ष माइले (Milei) यािंनी तयािंच्या तनव्िूक प्र ािादिम्यान आपि भतवष्ट्याि अमेरिका आति
इस्त्राईल यािंच्याशी ािंगले ििंबिंि प्रस्थातपि करू अिे िािंतगिले होिे.
• ििे आपि ्ाव्या तव ाििििीच्या (कम्युतनस्ट) िाष्टरािंपािून थो्ेिे दूि िाहू अिेही नमूद केले होिे. तयामुळे हा तनिडय
तयािंच्या तनव्िूकीिील घोषिािं ा परििाम मानला जाि आहे.
तब्रक्ि (BRICS) :
• तब्रक्ि हे ब्राझील, ितशया, भािि, ीन आति दतक्षि आतफ्रका यािं े ििंतक्षप्त रूप आहे. हे िदस्य जागतिक आतथडक
वाढी े प्रमुख तनिाडिक आहेि. ििे िे प्रादेतशक घ्ामो्ींवि लक्षिीय प्रभाव टाकिाि. तब्रक्ि प्रामुख्याने शािंििा,
िुिक्षा, तवकाि आति िहयोग या तवषयािंवि लक्ष केंतद्रि कििे. तब्रक्ि तशखि परिषद 2009 मध्ये िुरू झाली. या ी
वातषडक बैठक आजही औप ारिक तशखि परिषद म्हिून आयोतजि केली जािे.
• BRICS े मुख्यालय शािंघाय, ीन येथे आहे.
• एकूि तब्रक्ि देशािं ा जागतिक लोकििंख्येमध्ये 41%, जागतिक GDP मध्ये 24% आति जागतिक व्यापािाि 16%
वाटा आहे.
***************
9. जपानमध्ये शस्क्तशाली भूकपिं
• नवीन वषाडच्या िुरुवािीला जपानच्या पस्श् म तकनाऱ्याला 7.6 रिश्टि िीव्रिेच्या भूकिंपा ा िक्का बिला आहे. या
भूकिंपामुळे तिुनामी ा इशािाही जािी किण्याि आला आहे. काही तकनािी भागाि तिुनामीच्या लाटा ि्कण्याि िुरुवाि
झाली आहे.
• इतशकावा प्रािंिाच्या तकनाऱ्यापािून काही अिंििावि हा भूकिंप झाला आहे.
• 2011 निंिि जपानला प्रथम इिक्या िीव्रिेच्या भूकिंपा ा िामना किावा लागला आहे.
• या भूकिंपामुळे जपानमिील पायाभूि िुतविािं े नुकिान झाले अिले ििी कोििीही जीतविहानी झालेली नाही. ििे
जपानमिील अिुप्रकर्लप िुितक्षि अिर्लया े जपान ििकािक्ून िािंगण्याि आले आहे.
• भूकिंप आति तिुनामीच्या इशाऱ्यानिंिि जपानमिील भाििीय दूिावािाने आपर्लया नागरिकािंच्या मदिीिाठी
आपतकालीन तनयिंत्रि कक्षा ी स्थापना केली आहे.
***************

10. जागतिक मलेरिया अहवाल 2023

• WHO ने नुकिा प्रतिद्ध केलेला जागतिक मलेरिया अहवाल 2023, भाििािील आति जागतिक स्ििावि
मलेरियाच्या त िंिाजनक स्स्थिीवि प्रकाश टाकिो.
अहवाला ी मुख्य वैतशष्ट्ये:
1. जागतिक स्स्थिी : 2022 मध्ये जागतिक पािळीवि 249 दशलक्षाच्या अतिरिक्त 5 दशलक्ष मलेरिया े रुग्ि आढळले
आहेि. 5 दशलक्ष अतिरिक्त आढळलेर्लया रुग्िािंपैकी 2.1 दशलक्ष रुग्ि पातकस्िानाि आढळले आहेि. कोतव्-
19, औषिािं ा प्रतिकाि, मानवतनतमडि आपतिी आति हवामान बदल यामुळे जागतिक मलेरिया प्रतििादाला िोका
तनमाडि झाला आहे. जागतिक स्ििाविील 29 देशािंमध्ये िुमािे 95% मलेरिया े रुग्ि आढळून आले आहेि. नायजेरिया
(27%), ्ेमोक्रॅतटक रिपस्ब्लक ऑफ काँगो (12%), युगािं्ा (5%), आति मोझािंतबक (4%) या ाि देशािंि
जगभिािील मलेरिया रूग्िािंच्या जवळपाि तनम्मे रुग्ि आढळले आहेि.
2. भाििािील स्स्थिी: 2022 मध्ये WHO च्या दतक्षि-पूवड आतशया प्रदेशािील मलेरियाच्या एकूि रुग्िािंमध्ये भाििा ा
वाटा 66% होिा. गेर्लया वषीच्या िुलनेि भाििाि मलेरिया रुग्िािंमध्ये 30 टक्के िि मलेरिया मृतयूिंमध्ये 34 टक्क्यािंनी
घट झाली आहे. जगाि आढळिाऱ्या एकूि मलेरिया रुग्िािंपैकी 1.4 टक्के रुग्ि भाििाि आढळिाि.
3. प्रादेतशक प्रभाव: आतफ्रकेला मलेरिया ा िवाडतिक फटका बिला आहे. 2022 मध्ये 94% जागतिक मलेरिया रुग्ि
आति 95% मृतयू आतफ्रकेि नोंदतवण्याि आली आहेि. WHO ा दतक्षि-पूवड आतशयाई प्रदेश गेर्लया दोन दशकािंमध्ये
मलेरियावि तनयिंत्रि ठेवण्याि यशस्वी झाला आहे. या प्रदेशाि 2000 पािून मलेरिया ी प्रकििे आति मृतयूिंमध्ये 77%
घट झाली आहे.
जागतिक मलेरिया तनमूल ड न लक्ष्य:
• 2025 पयांि मलेरियाच्या घटना आति मृतयूदि 75% आति 2030 पयांि 90% कमी किण्या े WHO े उस्द्ष्ट
आहे.
मलेरिया लिी े परििाम आति उपलब्िी:
• हा अहवाल आतफ्रकन देशािंमध्ये WHO ने तशफािि केलेर्लया मलेरिया लि, RTS,S/AS01 ा टप्प्याटप्प्याने
परि य करून मलेरिया प्रतिबिंिािील महत्त्वपूिड प्रगिीवि भि देिो.
• या लिीमुळे घाना, केतनया आति मलावी मिील मलेरिया प्रकििािंमध्ये व बालकािंच्या मृतयूमध्ये 13% घट दशडतविे.
• ऑक्टोबि 2023 मध्ये WHO ने R21/Matrix-M या दुिऱ्या िुितक्षि आति प्रभावी मलेरिया लिी ी तशफािि
मलेरिया प्रतिबिंिाशी ििंबतिं िि उपक्रम:
A. जागतिक पुढाकाि:
1. जागतिक मलेरिया कायडक्रम (GMP): WHO ने मलेरिया े तनयिंत्रि आति तनमूडलन किण्यािाठी WHO च्या
जागतिक प्रयतनािंमध्ये िमन्वय िािण्यािाठी मे 2015 मध्ये हा कायडक्रम िुरू केला. 2030 पयांि जागतिक मलेरियाच्या
घटना आति मृतयूदि तकमान 90% कमी किण्या े या िोििा े उस्द्ष्ट आहे.

2. मलेरिया तनमूडलन उपक्रम: तबल अँ् मेतलिं्ा गेट्ि फाऊिं्ेशनच्या नेिृतवाखाली, हा उपक्रम उप ािािंपयांि पोहो ,
्ािािं ी ििंख्या कमी कििे आति ििंत्रज्ञाना ा तवकाि यािािख्या तवतवि िोििािंद्वािे मलेरिया तनमूडलनावि केंतद्रि आहे.
3. E-2025 पुढाकाि: WHO ने 2021 मध्ये E-2025 उपक्रम िुरू केला. 2025 पयांि 25 देशािंमध्ये मलेरिया ा
प्रिाि िोखण्या े या उपक्रमा े उस्द्ष्ट आहे.
B. भािि:
1. िाष्टरीय मलेरिया तनयिंत्रि कायडक्रम (NMCP): NMCP ी िुरुवाि 1953 मध्ये मलेरियाच्या तवनाशकािी प्रभावािं ा
िामना किण्यािाठी कीटकनाशक अवशेष स्प्रे (IRS); मलेरिया प्रकििािं े तनिीक्षि आति पाळि ठेविे; आति
रुग्िािंवि उप ाि या िीन प्रमुख तक्रयाकलापािंवि आिारिि केली गेली. मलेरिया तनमूडलनािाठी िाष्टरीय आिाख्ा: WHO
च्या िोििानुिाि, या फ्रेमवकक े उस्द्ष्ट 2030 पयांि ििंपूिड भाििािून मलेरिया े उच्चाटन कििे हे आहे.
मलेरिया:
• मलेरिया हा प्लास्मोत्यम पिजीवीमुळे होिािा िोग आहे.
• प्लाझमोत्यम फॅर्लिीपेिम आति प्लाझमोत्यम व्हायव्हॅक्ि या पिजीवी प्रजािींमुळे मानवािंमध्ये मलेरिया होिो.
• प्रामुख्याने आतफ्रका, दतक्षि अमेरिका आति आतशयािील उष्ट्िकतटबिंिीय आति उपोष्ट्िकतटबिंिीय प्रदेशाि मलेरिया ा
प्रादुभाडव आढळिो.
• मलेरिया ििंक्रतमि मादी ॲनातफलीि ्ािाद्वािे प्रिारिि होिो.
• मलेरिया ा ्ाि ावर्लयानिंिि प्लाझमोत्यम व्यक्तीच्या िक्तप्रवाहाि प्रवेश कििो. पुढे प्लाझमोत्यम यकृिापयांि
पोहो र्लयानिंिि परिपक्व होिो आति निंिि लाल िक्तपेशींना ििंक्रतमि कििाि.
***************
11. किािक्ून भाििीय नौदलाच्या अतिकाऱ्यािं ी फाशी ी तशक्षा कमी
• किािमिील एका अपील न्यायालयाने (Appellate court) हेितगिी ा आिोप अिलेर्लया आठ माजी भाििीय
नौदलाच्या अतिकाऱ्यािं ी फाशी ी तशक्षा कमी केली आहे.
• या व्यक्तींनी किािमिील दहिा ग्लोबल टेक्नॉलॉजीज आति कन्िर्लटन्िी िस्व्हडिेिमध्ये काम केले आहे. तयािंच्यावि
इस्रायलिाठी हेितगिी केर्लया ा आिोप ठेवण्याि आला होिा. ऑक्टोबिमध्ये तयािंना फाशी ी तशक्षा िुनावण्याि आली
होिी. हे अतिकािी इटातलयन स्मॉल स्टेर्लथ पािबु्ी U2I2 च्या इिं्क्शनवि देखिेख किण्या े काम किि होिे.
फाशीच्या तशक्षे े रूपािंिि :
• मृतयुदिं्ाच्या तशक्षे े रूपािंिि म्हिजे दोषी व्यक्तीवि ठोठावलेर्लया मूळ फाशीच्या तशक्षेिील घट तकिंवा बदल होय.
यामध्ये आिोपींना फाशीऐवजी कमी गिंभीि स्वरूपा ी तशक्षा िुनावली जािे. यामध्ये बहुिेकदा दीघड कािावाि तकिंवा
जन्मठेपेच्या तशक्षे ा िमावेश अििो.
याििंदभाडि भाििािील ििंतविातनक िििूद :
• िाष्टरपिींना तवतवि अपिािािंबद्ल दोषी ठिवण्याि आलेर्लया कोितयाही व्यक्तीला तशक्षेबद्ल क्षमादान किण्या ा
(Pardon), तशक्षेला िहकुबी देण्या ा (Reprieve), तशक्षेमध्ये तवश्राम देण्या ा (Respite), िूट देण्या ा
(Remission), तशक्षादेश तनलिंतबि किण्या ा (Suspend) अतिकाि आहे.
***************
12. भाििा ी आिंिििाष्टरीय िागिी ििंघटना परिषदेि पुनतनडव्

• आिंिििाष्टरीय िागिी ििंघटना (IMO) परिषदेच्या िभेमध्ये झालेर्लया तनव्िुकीि 2024-25 या दोन वषाांिाठी
भाििा ी या ििंघटनेवि िवाडतिक मिािंनी फेितनव् झाली आहे.
महतव:
• या फेितनव्ीमुळे ऑस्टरेतलया, ब्रातझल, कॅन्ा, फ्रान्ि, जमडनी, नेदिलँड्ि, स्पेन, स्वी्न आति ििंयुक्त अिब अतमिाि
(UAE) या देशािंिोबि “आिंिििाष्टरीय िागिी व्यापािामध्ये िवाडतिक रु ी”्‌अिलेर्लया दहा देशािंच्या श्रेिीि भाििा ा
िमावेश झाला आहे.
भािि आति IMO:
• िागिी घ्ामो्ींिाठी िाितयपूिड व नबद्धिेला अिोिेस्खि करून, IMO परिषदेच्या श्रेिी ब मध्ये भािि कायम आहे.
• भाििाच्या 'स्व्हजन- 2030' े उस्द्ष्ट IMO लिं्न येथे कायमस्वरूपी प्रतितनिी तनयुक्त करून IMO मध्ये
प्रतितनतितव वाढविे हे आहे.
आिंिििाष्टरीय िागिी ििंघटना (International Maritime Organisation):
• IMO ही ििंयुक्त िाष्टर ििंघटने ी (UN) एक तवशेषीकृि ििंस्था आहे.
• स्थापना: 17 मा ड 1958
• IMO ी स्थापना 1948 मध्ये तजतनव्हा येथे झालेर्लया UN परिषदेि झालेर्लया किािानिंिि किण्याि आली.
• िदस्य: 175 देश आति िीन िहयोगी िदस्य देश
• मुख्यालय: लिं्न
• भािि 1959 मध्ये IMO मध्ये िामील झाला.
भूतमका:
• आिंिििाष्टरीय िागिी ििंघटना िागिी उद्योगा े तनयमन, जागतिक व्यापाि, परिवहन आति िवड िागिी व्यवहािािंना
पाठबळ देिािी आघा्ी ी ििंघटना आहे.
• परिवहन आति िागिी तक्रयाकलापािं े महत्त्व अिोिेस्खि किण्यािाठी IMO िप्टेंबिच्या प्रतयेक शेवटच्या गुरुवािी
जागतिक िागिी तदन िाजिा कििे.
ि ना:
• दि दोन वषाांनी होिाऱ्या िदस्य देशािंच्या िभेद्वािे IMO े प्रशािन ालिे.
• IMO े काम पा ितमतयािंमिून ालिे.
• ििंयुक्त िाष्टर ििंघटने ेच्या इिि तवशेषीकृि ििंस्था IMO च्या कायडवाही े तनिीक्षि करू शकिाि.
• पात्र अशािकीय ििंस्थािंना तनिीक्षक दजाड तदला जािो.
***************

ु िाष्टराच्या िनदे े कलम 99
• ििंयुक्त िाष्टर (UN) िित टिीि अँटोतनयो गुटेिेि यािंनी UN ाटडि े कलम 99 कायाडस्न्वि केले आहे.
• गाझामध्ये इस्रायलच्या कािवायािंमुळे उद्भवलेर्लया िोक्याबद्ल ििंयुक्त िाष्टर िुिक्षा परिषदेला इशािा देण्यािाठी हे
पाऊल उ लण्याि आले आहे. हे पाऊल या क्षेत्रािील मोठी मानविावादी आपतिी टाळण्याच्या आवश्यकिेक्े लक्ष
वेिण्यािाठी उ लण्याि आले आहे.
UN ाटडि े कलम 99 :
• कलम 99 ही ििंयुक्त िाष्टरािंच्या िनदेिील एक िििूद आहे. िी UN च्या ििंतविानाप्रमािे काम कििे.
• हे िेक्रेटिी-जनिलला आिंिििाष्टरीय शािंििा आति िुिक्षेला िोका तनमाडि कििाऱ्या बाबींक्े िुिक्षा परिषदे े लक्ष
वेिण्या ा अतिकाि देिे.
• कलम 99 हे महाित वािंना गिंभीि िमस्यािंवि प्रकाश टाकण्या ी पिवानगी देिे.
• 1960 मिील काँगो प्रजाितिाकमिील उलथापालथ, 1961 मध्ये फ्रान्िच्या लष्ट्किी कािवायािंतवरुद्ध युतनतशया ी
िक्राि आति 1971 मध्ये बािंगलादेश ी तनतमडिी इतयादी वेळेि हे कायाडस्न्वि किण्याि आले होिे.
ु िाष्टरािं ी िनद :
• UN ी िनद हा UN ा ििंस्थापक दस्िऐवज आहे. तयावि 26 जून 1945 िोजी िॅन फ्रास्न्िस्को येथे स्वाक्षिी किण्याि
आली आति 24 ऑक्टोबि 1945 िोजी ही िनद अिंमलाि आली.
• UN तयाच्या आिंिििाष्टरीय स्वरूपामुळे आति तयाच्या ाटडिमध्ये तनतहि अतिकािािंमुळे तवतवि मुद्द्ािंवि कायडवाही करू
शकिे.
• UN ाटडि हे आिंिििाष्टरीय कायद्या े एक िािन आहे आति UN िदस्य िाष्टरे तयाि बािंिील आहेि.
• आिंिििाष्टरीय न्यायालय (इिंटिनॅशनल कोटड ऑफ जस्स्टि - ICJ) ही ििंयुक्त िाष्टरा ी प्राथतमक न्यातयक ििंस्था या
िनदेिील कायद्यानुिाि ालिे.
***************
14. इस्रायलक्ून लष्ट्कि-ए-िैयबा ही दहशिवादी ििंघटना म्हिून घोतषि
• 26/11/2023 िोजी मुिंबईविील दहशिवादी हर्लर्लयाला (26/11/2008) 15 वषड पूिड झाली. तयातनतमति इस्रायलने
पातकस्िानमिील दहशिवादी ििंघटना लष्ट्कि-ए-िैयबा (LeT) ला दहशिवादी ििंघटना म्हिून घोतषि केले.
दहशिवादातवरुद्धच्या जागतिक युद्धाला ालना देण्यािाठी इस्रायलने हे पाऊल उ ले.
• या वेळी भाििाने हमािला दहशिवादी ििंघटना म्हिून घोतषि किावे अशी इस्रायलने मागिी केली आहे.
• अमेरिका, इिंग्लिं्, युिोतपयन युतनयन, कॅन्ा, ऑस्टरेतलया, जपान यािंनी हमाि अगोदि दहशिवादी ििंघटना म्हिून
घोतषि केले आहे.
***************

15. गिबा नृतयाि अमूिड िािंस्कृतिक वािशा ा दजाड

• गुजिाि े प्रतिद्ध लोकनृतय अिलेर्लया गिब्या ा, युनेस्कोच्या अमूिड िािंस्कृतिक वाििा यादीि िमावेश किण्याि
आलेला आहे.
• 2008 िाली प्रथम भाििािील िीन िािंस्कृतिक वािश्यािं ा या यादीि िमावेश किण्याि आला होिा, तयानिंिि यािं ी
ििंख्या वाढि जाऊन आिा पिंििा झाली आहे.
अमूिड िािंस्कृतिक वाििा यादी:
• युनेस्कोच्या मिे, िािंस्कृतिक वाििा हा केवळ वस्िू व स्थापतय एवढ्यापुििा मयाडतदि निून तयाहीपलीक्े अनेक
प्रकािच्या पििंपिािंच्या माध्यमािून िो व्यक्त होि अििो.
• पूवडजािंनी पुढच्या तपढीक्े िोपवलेर्लया मौस्खक पििंपिा, लोकनाय, लोकनृतय, कलाकृिी तकिंवा िोजच्या जीवनािील
आवश्यक अििाऱ्या वस्िू ियाि किण्याच्या पाििंपारिक पद्धिी या देखील िािंस्कृतिक वािशाि येिाि.
• िािंस्कृतिक तवतवििा जपण्यािाठी तयािं े ििंविडन आवश्यक आहे.
• युनेस्कोच्या मिे जागतिकीकििाच्या काळाि पिस्पि िमाजामध्ये ज्ञाना ी देवािघेवाि व्हावी तयािंच्याि िामिंजस्य
तनमाडि व्हावे म्हिून या वैतशष्ट्यपूिड पििंपिािं े ििंविडन होण्यािाठी या पििंपिा जोपाििे आवश्यक आहेि.
• भाििािील अमूिड वाििा यादी : युनेस्कोच्या अमूिड वाििा यादीि भाििािील 15 पििंपिा िमातवष्ट आहेि.
वषड अमूिड वाििा वषड अमूिड वाििा
2013 मतिपूि मिील ििंकीिडन
कुत्याट्टम (केिळ)
पिंजाबमिील तपिळ व िािंब्यापािून भािं्ी
2008 वैतदक जप पििंपिा 2014
बनतवण्या ी पाििंपारिक पििंपिा
िामलीला
2016 नविोज, योग
2009 गढवाल तहमालयािील िम्मन पििंपिा 2017 कुिंभ मेळा
छाऊ नृतय
2010 िाजस्थान ी कालबेतलया लोकगीिे आति नृतय 2021 कलकतिा दुगाड पुजा
केिळ ी मुत्येट्टू पििंपिा
2012 ल्ाखमिील बौद्ध जपा ी पििंपिा 2023 गुजिािी गिबा
गिबा:
• गिबा हे गुजिाि िाज्या े प्रतिद्ध लोकनृतय आहे.
• नविात्रीच्या काळाि केर्लया जािाऱ्या या नृतयाि देवीच्या स्िुिी गीिािं ा िमावेश केला जािो.
• प्रा ीन काळापािून गुजिािमध्ये गिब्या ी पििंपिा अिर्लया े िािंतगिले जािे.
• तयामागे काही आख्यातयका देखील जो्र्लया गेलेर्लया आहेि.
• तयापैकी एक म्हिजे, कृष्ट्िा ी नाििून अिलेर्लया व बािािुिा ी कन्या उषा तहने स्विेः पावडिीक्ून तशकलेले
लास्यनृतय िौिाष्टरािील गोपींना तशकवले. हे नृतय म्हिजे गिबा.
• मध्यभागी दीप ठेवून तयाभोविी स्स्त्रया नृतय कििाि.
• कृष्ट्िलीला, ऋिुविडने यािंवि आिारिि गीिि नािंवि नृतय केले जािे. खिंतजिी, मिंतजिी यािं ा देखील उपयोग केला जािो.
• गुजिाि े लोकजीवन यािून व्यक्त होिे. गुजिाि िोबि िाजस्थान व मध्य प्रदेशाि देखील गिबा प्र तलि आहे.

ु िाष्टराच्िं या बायलेखापिीक्षकािंच्या पॅनल
े मध्ये भाििा े CAG तगिीश िंद्र मुमूड यािं ी उपाध्यक्षपदी
तनव्
• भाििा े तनयिंत्रक आति महालेखापिीक्षक (CAG) तगिीश िंद्र मुमूड यािं ी 2024 िाठी ििंयुक्त िाष्टरािंच्या (UN) पॅनेल
ऑफ एक्िटनडल ऑत्टिड े उपाध्यक्ष म्हिून तनव् किण्याि आली आहे.
• या पॅनेल े 2024 िाठी े अध्यक्ष म्हिून फ्रें रिपस्ब्लकमिील Cour des comptes े पतहले अध्यक्ष Pierre
Moscovici यािं ी तनव् किण्याि आली आहे.
• या दोन्ही घोषिा न्यूयॉकक, अमेरिका (USA) येथे UN मुख्यालयाि आयोतजि पॅनेलच्या 63 व्या ित्रादिम्यान किण्याि
आर्लया.
ु िाष्टरािं ा बाय लेखापिीक्षकािं ा पॅनल
े :
• जागतिक स्ििावि 12 िवोच्च लेखापिीक्षि ििंस्थािंच्या (एिएआय) प्रमुखािं ा िमावेश अिलेले बाय लेखापिीक्षकािं े
पॅनेल हे ििंयुक्त िाष्टरा े ित वालय, तनिी व कायडक्रम तवभाग ििे तवशेषीकृि एजन्िीच्या बाय लेखापिीक्षिा ी
देखिेख कििे.
• कायडकािी ित व - िेजोंग ली
तगिीश द्रिं मुमूड :
• तगिीश िंद्र मुमूड हे 1985 च्या बॅ े भाििीय प्रशािकीय िेवा (IAS) गुजिाि के्ि े अतिकािी आहेि. िे 8 ऑगस्ट
2020 पािून भाििा े तनयिंत्रक व महालेखापाल (CAG) म्हिून काम किि आहेि.
• भाििा े िध्या े पिंिप्रिान निेंद्र मोदी हे गुजिाि े मुख्यमिंत्री अििाना तयािंनी 7 वषे निेंद्र मोदी यािंच्या मुख्यमिंत्री
कायाडलयाि (CMO) प्रिान ित व म्हिून काम केले आहे.
• िे जम्मू आति काश्मीिच्या केंद्रशातिि प्रदेशा े (UT) पतहले नायब (लेफ्टनिंट) िाज्यपाल होिे.
• मे 2023 मध्ये तयािं ी 2024 िे 2027 या 4 वषाांच्या कालाविीिाठी जागतिक आिोग्य ििंघटने े (WHO) बाय
लेखापिीक्षक म्हिून पुन्हा तनव् झाली अिून िे 2019 पािून WHO मध्ये या पदावि कायडिि आहेि.
• 2024-2027 मध्ये तयािं ी एतशयन ऑगडनायझेशन ऑफ िुप्रीम ऑत्ट इतन्स्टयूशन्ि (ASOSAI) े अध्यक्ष
म्हिूनही तनव् झाली.
***************
17. िवाडि मोठे 'अिंगकोि वाट' मिंतदि हे जगािील आठवे आश् यड म्हिून घोतषि
• किंबोत्या देशािील अिंगकोि वाट मिंतदि इटलीच्या पॉम्पेईला मागे टाकि जगािील आठवे आश् यड बनले आहे.
'अिंगकोि वाट' मिंतदि:
• अिंगकोि वाट हे युनेस्कोच्या जागतिक वाििा स्थळािंच्या यादीि िमातवष्ट केलेले जगािील िवाडि मोठे तहिंदू मिंतदि आहे.
• 1840 िाली फ्रें प्रवािी हेन्री मौहॉट यािंनी केलेर्लया नोंदी मुळे पुन्हा एकदा जगा े लक्ष या मिंतदिाक्े वळले.
• 500 एकि परिििाि पििलेले हे मिंतदि ािही बाजूिंनी अतिशय मजबूि िीमा तभिंिीने वेढलेले आहे.
• या मिंतदिाच्या िभोविी तवस्िीिड खिंदक अिून 15 फूट उिं प्राकाि तभिंि आहे.
• मिंतदिाच्या मध्यविी ििंकुलाि 5 कमळाच्या आकािा े घुमट आहेि, जे मेरू पवडिा े प्रतितनतितव कििाि.
• मिंतदिाच्या तभिंिीं ी िजावट खूप गुिंिागुिंिी ी आहे, ज्यावि खमेि शास्त्रीय शैली ा प्रभाव तदिून येिो.
• या मिंतदिाच्या बािंिकामाि वालुकाश्म दग्ा ा वापि किण्याि आलेला आहे.
• या मिंतदिा ी कला शैली अिंगकोि वाट शैली म्हिून ओळखली जािे.

ऐतिहातिक पाश्वडभमू ी:
• हे 800 वषे जुने मिंतदि 12 व्या शिकाि िाजा िूयडवमडन II च्या काितकदीि बािंिले गेल.े
• िूयडवमडन दुििा याने इिवी िनाच्या 1113 िे 1150 या कालाविीि िाज्य केल.े
• या मिंतदिामुळे भािि आति किंबोत्या यािंच्यामिील ऐतिहातिक आति िािंस्कृतिक बिंि िमजण्याि मदि होिे.
• निंििच्या काळाि हा मिंतदि परििि बौद्ध ितमडयािंच्या प्रभावाखाली गेर्लयाने हे स्थळ बौद्ध िातमडयािंिाठी देखील तििके
महत्त्वा े ठिले
• मिंतदिा े तहिंदू िमाडिून बौद्ध िमाडि झालेले ििंक्रमि तयाच्या तभिंिीविील गुिंिागुिंिीच्या कोिीव कामािंमध्ये स्पष्टपिे तदििे,
ज्याि तहिंदू पौिातिक कथा ििे बौद्ध िमाडिील कथािं े त त्रि आहे.
जगािील 8 आश् ये:
1. िोमन कोलोतजयम (िोम, इटली)
2. ीन ी तभिंि
3. ी ेन इतजा: मेस्क्िकोिील अिी प्रा ीन मयान मिंतदि
4. मा ू तप :ू दतक्षि अमेरिका च्या पेरू मध्ये स्स्थि एक ऐतिहातिक शहि
5. स्िस्ि द रि्ीमि: ब्राझील देशािील रिओ दी जनेरिओ या शहिाि स्थातपि अिलेली येशू स्िस्िा ी िवाडि उिं प्रतिमा
(38 मीटि उिं व 30 मीटि रुिंद)
6. िाज महल
7. पेटरा: दतक्षि जॉ्डन मध्ये स्स्थि एक इतिहातिक नगि.
***************
18. बीबीिीच्या 100 मतहलािंच्या यादीि 4 भाििीय मतहलािं ा िमावेश
• बीबीिीच्या 100 मतहलािंच्या यादीि 4 भाििीय मतहलािं ा िमावेश झाला आहे : तदया तमझाड, हिमनप्रीि कौि, आििी
कुमाि-िाव आति जेतिुनमा िेस्न्झन पार्लमो
• ही 2023 िाठी ी जगभिािील 100 प्रेििादायी आति प्रभावशाली मतहलािं ी यादी आहे.
ठळक मुद्ेःे
• ही यादी ििंस्कृिी आति तशक्षि; मनोििंजन आति खेळ; िाजकािि आति वतकली; आति तवज्ञान, आिोग्य व ििंत्रज्ञान
या क्षेत्रािंिाठी/श्रेिीिाठी ियाि किण्याि आली आहे.
• हिमनप्रीि कौि आति तदया तमझाड यािं ा मनोििंजन आति क्री्ा श्रेिीअिंिगडि िि जेतिुनमा िेस्न्झन पार्लमो यािं ा ििंस्कृिी
आति तशक्षि या श्रेिीअिंिगडि िमावेश झाला आहे.
• 2023 मध्ये ही BBC 100 मतहलािं ी यादी तवशेषि: हवामान ििंकटातवरुद्धच्या लढाई े नेिृतव कििाऱ्या मतहलािंच्या
गटावि प्रकाश टाकिे.
• यामध्ये भाििीय छायात त्रकाि आििी कुमाि िाव यािं ा िमावेश आहे.
या यादीि िमातवष्ट अिलेर्लया इिि प्रख्याि मतहलाेः
1. तमशेल ओबामा (अमेरिका)

2. अमल िूनी, मानवातिकाि वकील, लेबनॉन
3. बॅलोन ्ी' ऑि तवजेिी फुटबॉलपटू ऐिाना बोनमाटी (स्पेन)
4. हॉतलवू् अतभनेत्री अमेरिका फेिेिा (अमेरिका)
5. ओक्िाना झाबुझको, लेस्खका, युक्रेन
6. ग्लोरिया स्टाइनम, स्त्रीवादी नेतया (अमेरिका).
7. िॉत्या गोस्र्ल्न, 2023 नोबेल पारििोतषक (अथडशास्त्र) तवजेतया (अमेरिका)
हिमनप्रीि कौि :
• या भाििीय मतहला िाष्टरीय तक्रकेट ििंघाच्या किडिाि आहेि.
• तयािंच्या नेिृतवाखाली भाििाने 2022 आतशयाई खेळािंमध्ये तक्रकेटमध्ये िुविड पदक आति 2022 िाष्टरकुल क्री्ा
स्पिेि िौप्य पदक तजिंकले आहे.
• 2017 मध्ये तयािंना तक्रकेटिाठी अजुडन पुिस्कािाने िन्मातनि किण्याि आले आहे.
तदया तमझाड :
• तदया तमझाड या एक अतभनेत्री अिून तया िामातजक आति पयाडवििीय िमस्या िो्वण्यामध्ये ितक्रयपिे िहभागी
होिाि.
• 2017 मध्ये तयािंना UN पयाडविि िद्भावना दूि म्हिून तनयुक्त किण्याि आले. ििे तयािं ी वाइर्ल्लाइफ टरस्ट ऑफ
इिंत्या (WTI) च्या ब्रँ् अम्बेिे्ि म्हिून तनयुक्ती किण्याि आली आहे.
• तया िेव्ह द त र्ल्रन, आिंिििाष्टरीय प्रािी कर्लयाि तनिी आति िॅन्च्युअिी ने ि फाउिं्ेशनच्या िाजदूि देखील आहेि.
• 2022 मध्ये महािाष्टरा े ितकालीन िाज्यपाल भगितििंग कोश्यािी यािंनी तयािंना 'मदि िेिेिा मेमोरियल अवॉ्ड' देऊन
िन्मातनि केल.े
आििी कुमाि-िाव :
• तया एक स्वििंत्र छायात त्रकाि, लेस्खका आति नॅशनल तजओग्रातफक एक्िप्लोिि आहेि. पयाडवििाच्या ऱ्हािा ा
जैवतवतवििेवि होिािा परििाम तयािंनी तयािंच्या आकषडक छायात त्रािंमिून तटपला आहे.
जेतिुनमा िेस्न्झन पार्लमो :
• िेस्न्झन पार्लमो या एक प्रतिद्ध लेस्खका, तशतक्षका आहेि. एका दुगडम तहमालयीन गुहेि तयािंनी केलेर्लया 12 वषाडच्या
कठोि ध्यानिाििेमुळे तयािंना तिबेटी बौद्ध नन म्हिून तनयुक्त किण्याि आले आहे. तनयुक्त किण्याि आलेर्लया पतहर्लया
काही पाश् ातयािंपैकी तया एक आहेि.
• 2008 मध्ये तयािंना जेट्िुनमा (पूज्य मास्टि) ही पदवी देण्याि आली.
• तया 'इनटू द हाटड ऑफ लाईफ' आति 'रिफ्लेक्शन्ि ऑन अ माउिंटन लेकेः टीत िंग्ज ऑन प्रॅस्क्टकल बुस्द्धझम' या
पुस्िकािंच्या लेस्खका आहेि.
***************

19. आतशया-पॅतितफक आतथडक िहकायाडिदिं भाडि जागतिक नेतयािं ी बैठक

• आतशया-पॅतितफक इकॉनॉतमक कोऑपिेशन (APEC) ली्िड ितमट 2023 अमेरिकेिील िॅन फ्रास्न्िस्को येथे पाि
प्ली.
APEC ली्िड ितमट 2023 :
• APEC 2023 या तशखि परिषदे ी थीम "िवाांिाठी एक लवत क आति शाश्वि भतवष्ट्य तनमाडि कििे" आहे.
• APEC मुक्त आति तनष्ट्पक्ष व्यापाि ििे गुिंिविुकीिाठी या प्रदेशाच्या िमावेशक आति शाश्वि वाढीिाठी आपली
व नबद्धिा स्पष्ट केली आहे.
• या परिषदेमध्ये गोर्ल्न गेट घोषिे ा स्वीकाि किण्याि आला आहे. ही घोषिा िवड िदस्य अथडव्यवस्थािंिाठी एक
लवत क आति तटकाऊ भतवष्ट्य तनमाडि किण्याच्या व नबद्धिेला अिोिेस्खि कििे.
• APEC नेतयािंनी हवामान बदल आति ऊजाड िुिक्षेविील APEC कृिी अजें्ा े िमथडन केले आहे. तयाने हवामान
ििंकटा े तनिाकिि किण्यािाठी आति ऊजाड िुिक्षा िुतनस्श् ि किण्यािाठी ििे िहकायड आति िमन्वय
वाढतवण्यािाठी ठोि कृिी आति लक्ष्यािं ा ििं िादि केला आहे.
आतशया-पॅतितफक आतथडक िहकायड :
• APEC हे आतशया-पॅतितफकच्या वाढतया पिस्पिावलिंबना ा लाभ घेण्यािाठी 1989 मध्ये स्थापन किण्याि आलेला
एक प्रादेतशक आतथडक मिं आहे.
• ििंिुतलि, िवडिमावेशक, शाश्वि, नातवन्यपूिड आति िुितक्षि तवकािाला ालना देऊन आति प्रादेतशक आतथडक
एकातमिेला गिी देऊन या प्रदेशािील लोकािंिाठी अतिक िमृद्धी तनमाडि किण्या े APEC े उस्द्ष्ट आहे.
• APEC े कायड तििंगापूि येथील स्थायी ित वालयाद्वािे ालवले जािे.
िदस्य:
• ऑस्टरेतलया, ब्रुनेई, कॅन्ा, त ले, ीन, हाँगकाँग, इिं्ोनेतशया, जपान, दतक्षि कोरिया, मलेतशया, मेस्क्िको,
न्यूझीलिं्, पापुआ न्यू तगनी, पेरू, तफलीतपन्ि, ितशया, तििंगापूि, ायनीज िैपेई, थायलिं्, स्व्हएिनाम आति अमेरिका.
• भाििाला िध्या 'तनिीक्षक' दजाड आहे.
• 2021 मध्ये जागतिक GDP मध्ये APEC ा वाटा अिंदाजे 62% आति जागतिक व्यापािाि 48% होिा.
• हे आतशया-पॅतितफक प्रदेशािील िवाडि जुने आति िवाडि प्रभावशाली बहुपक्षीय व्यािपीठािंपैकी एक आहे.
• APEC कोितयाही बिंिनकािक व नबद्धिेवि तकिंवा किािाच्या दातयतवािंवि आिारिि कायड किि नाही. व नबद्धिा
स्वेच्छेने हािी घेिली जािे आति क्षमिा-तनतमडिी प्रकर्लप िदस्यािंना APEC उपक्रम िाबतवण्याि मदि कििे.
• आतथडक वाढ आति िमृद्धीला िमथडन देि,े प्रादेतशक आतथडक एकातमिा वाढविे, मानवी िुिक्षा मजबूि कििे ििे
हवामान बदल, आिोग्य आति अन्न िुिक्षा यािािख्या िामान्य आव्हानािंना िामोिे जािे ही APEC ी मुख्य उस्द्ष्टे
आहेि.

भािि- APEC:
• भाििाला 1991 मध्ये APEC मध्ये िामील व्हाय े होिे मात्र तया वषी भाििीय अथडव्यवस्थेि उदािीकिि िुरू झाले.
तयामुळे भाििा ी अथडव्यवस्था खुली झाली आति इिि देशािंशी अतिक ा व्यापाि िुरु झाला.
• काही APEC िदस्यािंना भाििा ा या िमूहाि िमावेश किण्या ी कर्लपना आव्ली. पििंिु काही APEC िदस्यािंना ही
कर्लपना आव्ली नाही कािि तयािंना वाटि होिे की भाििाि अजूनही बिे तनयम आति तनबांि आहेि ज्यामुळे तयािंना
भाििािोबि व्यविाय कििे कठीि ठिि आहे.
• भािि APEC मध्ये िामील होऊ शकला नाही या े आिखी एक कािि म्हिजे िध्याच्या िदस्यािंमिील तवद्यमान
िहकायड िुिािण्यावि लक्ष केंतद्रि किण्यािाठी या गटाने 1997 मध्ये नवीन िदस्य न स्वीकािण्या ा तनिडय घेिला. हा
तनिडय 2012 पयांि लागू अििाि होिा पििंिु तयानिंिि िो बदलला नाही. तयामुळे भािि अजूनही APEC मध्ये िामील
होऊ शकला नाही.
***************
20. NATO क्ून CFE किाि तनलिंतबि
• ितशयाने माघाि घेिर्लयामुळे NATO (North Atlantic Treaty Organisation) ने युिोपमिील पाििंपरिक िशस्त्र
दलािंििंबिंिािील (Conventional Armed Forces - CFE) किािा े औप ारिक तनलिंबन जाहीि केले आहे.
CFE मिून ितशया बाहेि प्ण्या ी पाश्वडभमू ी :
• CFE किािावि 1990 मध्ये स्वाक्षिी किण्याि आली आति 1992 मध्ये िो पूिडिेः मिंजूि झाला. या ा उद्ेश
शीियुद्धादिम्यान NATO आति वॉिाड किाि देशािंद्वािे पिस्पि िीमािंजवळ पाििंपारिक िशस्त्र दलािंच्या ििंख्येवि मयाडदा
टाकण्याि आली होिी.
• याने युिोपमिील पाििंपारिक लष्ट्किी िैन्याच्या िैनािीवि मयाडदा घािर्लया आति या प्रदेशािील ििाव आति शस्त्रििंिी े
उल्लिंघन कमी किण्याि महत्त्वा ी भूतमका बजावली.
• हा किाि ितशया आति अमेरिके ा िमावेश अिलेर्लया अनेक शीियुद्धकालीन किािािंपैकी एक होिा.
ितशया ी माघाि:
• ितशयाने 2007 मध्ये CFE किािािील आपला िहभाग तनलिंतबि केला आति 2015 मध्ये तयािंनी माघाि घेण्या ा
आपला इिादा औप ारिकपिे जाहीि केला.
• ितशयाच्या िाष्टराध्यक्षािंनी मे 2023 मध्ये किािा ा तनषेि कििाऱ्या तविेयकावि स्वाक्षिी केर्लयानिंिि माघाि घेण्याि
अिंतिम रूप देण्या ी ियािी िुरु झाली.
• ितशयाने किािावि तयािं ी नािाजी दशडवून माघाि घेण्यािाठी अमेरिका आति तयाच्या िहयोगी देशािंना दोष तदला आहे.
ितशया - युक्रेन ििंघषाड ा परििाम:
• फेब्रुवािी 2022 मध्ये ितशयाने युक्रेनवि केलेले आक्रमि व तयामुळे युक्रेनमध्ये तनमाडि झालेली लक्षिीय लष्ट्किी
उपस्स्थिी या ा या किािािून माघाि घेण्याच्या तनिडयावि परििाम झाला आहे.

• पोलिं्, स्लोव्हातकया, िोमातनया आति हिंगेिी िािख्या युक्रेनशी िामातयक िीमा अििाऱ्या नाटो िदस्य देशािंवि या
ििंघषाड ा थेट परििाम झाला आहे.
ितशया ी त ििं ा आति नाटो ी स्स्थिी :
• ितशयाच्या दाव्यानुिाि CFE मिून आिा कोििेही तहि िािले जाि नाही कािि तयामध्ये केवळ पाििंपारिक शस्त्रे
आति उपकििे वापिण्याि प्रतिबिंि किण्याि आला आहे. आिाच्या काळािील प्रगि शस्त्रे वापिण्यावि तयामध्ये
कोििेही बिंिन नाही.
• ितशयाने युक्रेनमिील घ्ामो्ी आति नाटोच्या तवस्िािा ा हवाला देऊन CFE किािा े पालन कििे तयािंच्या मूलभूि
िुिक्षा तहिििंबिंिािंच्या दृस्ष्टकोनािून अस्वीकायड बनले अिर्लया े िािंतगिले आहे.
• नाटोने लष्ट्किी जोखीम कमी कििे, गैििमज िोखिे आति िुितक्षििा िाखिे यािाठी आपली व नबद्धिा अिोिेस्खि
केली आहे. CFE किािा े तनलिंबन ितशया आति NATO दिम्यान ालू अिलेर्लया ििावाला अिोिेस्खि कििे.
तया ा जागतिक िुिक्षा आति प्रादेतशक स्स्थििेवि महत्त्वपूिड परििाम होिाि आहे.
शीियुद्ध (Cold war):
• शीियुद्ध हा दुिऱ्या महायुद्धानिंिि िोस्व्हएि युतनयन आति तया ी िाज्ये (पूवड युिोपीय देश) तवरुद्ध अमेरिका आति
तयािं े तमत्र देश (पस्श् म युिोपीय देश) यािंच्यािील भौगोतलक-िाजकीय ििावा ा काळ (1945-1991) होय.
• दुिऱ्या महायुद्धानिंिि जग दोन महाितिािं े व डस्व अिलेर्लया दोन शक्ती गटािंमध्ये तवभागले गेले : िोस्व्हएि युतनयन
आति अमेरिका.
• दोन महाितिा प्रामुख्याने भािं्वलशाही अमेरिका आति कम्युतनस्ट िोस्व्हएि युतनयन या तयािंच्यािील वै ारिक युद्धाि
गुिंिर्लया होतया.
• "कोर्ल्" हा शब्द वापिला जािो कािि दोन्ही बाजूमिं ध्ये थेट मोठ्या प्रमािावि लढाई झाली नाही.
शीि युद्ध काळािील इिि किाि :
1. उतिि अटलािंतटक किाि (1949): उतिि अटलािंतटक किािाला वॉतशिंग्टन किाि देखील म्हििाि. या किािािंिगडि 4
एतप्रल 1949 िोजी NATO ी स्थापना झाली. अमेरिका, कॅन्ा आति तवतवि युिोपीय देशािंिह पाश् ातय िाष्टरािंनी
स्थापन केलेली ही एक िामूतहक ििंिक्षि आघा्ी आहे.
2. वॉिाड किाि (1955): 14 मे 1955 िोजी मैत्री, िहकायड आति पिस्पि िहाय्य किाि म्हिून ओळखर्लया जािाऱ्या
वॉिाड किािावि स्वाक्षिी किण्याि आली. हा किाि नाटोला प्रतििाद म्हिून ियाि किण्याि आला होिा. यामुळे िोस्व्हएि
युतनयनच्या नेिृतवाखालील पूवड ब्लॉक देशािंमध्ये िमान पिस्पि ििंिक्षि युिी स्थापन किण्याि आली. वॉिाड किािामध्ये
िोस्व्हएि युतनयन, पूवड जमडनी, पोलिं्, हिंगेिी, ेकोस्लोव्हातकया, बर्लगेरिया आति िोमातनया यािं ा िमावेश होिा.
3. बतलडनििंदभाडिील ाि शक्ती किाि (1971): अमेरिका, तब्रटन, फ्रान्ि आति िोस्व्हएि युतनयन यािंच्याि 3 िप्टेंबि
1971 िोजी स्वाक्षिी झालेर्लया या किािाने शीियुद्धाच्या काळाि बतलडनमिील स्स्थिीला ििंबोतिि केले. ििंबिंि िुिाििे
आति तवभातजि शहिािील ििाव कमी कििे हे तया े उस्द्ष्ट होिे.
4. इिंटिमीत्एट-िेंज न्यूस्ियि फोिेि (INF) किाि (1987): 8 त्िेंबि 1987 िोजी अमेरिके े अध्यक्ष आति िोस्व्हएि
िित टिीि यािंनी तयावि स्वाक्षिी केली होिी. INF किािाने युिोपमिून मध्यविी-श्रेिीच्या आस्ण्वक क्षेपिास्त्रािं ा
ििंपूिड वगड काढून टाकला होिा शीियुद्धािील ििाव आति अण्वस्त्रे कमी किण्यािाठी या किािाने महत्त्वपूिड पाऊल
उ लले.

5. स्टरटॅ ते जक आम्िड तलतमटेशन टॉक्ि (िार्लट) आति स्टाटड टरीटीज: SALT ही अमेरिका आति िोस्व्हएि युतनयन दिम्यान
स्वाक्षिी केलेर्लया स्द्वपक्षीय परिषदा आति आिंिििाष्टरीय किािािं ी मातलका होिी. या किािािं े उस्द्ष्ट होिे की प्रतयेक
पक्षाक्े अिलेर्लया लािंब पर्लर्लयाच्या बॅतलस्स्टक क्षेपिास्त्रािं ी (िामरिक शस्त्रे) ििंख्या कमी कििे. SALT I या
नावाने ओळखला जािािा पतहला किाि 1972 मध्ये झाला. SALT I वि स्वाक्षिी करून, US आति USSR ने
मयाडतदि ििंख्येने बॅतलस्स्टक क्षेपिास्त्रे ििे मयाडतदि ििंख्येने क्षेपिास्त्र िैनाि किण्यावि िहमिी दशडतवली. फेब्रुवािी
2023 मध्ये, ितशयाने अमेरिकेबिोबि ा शेवट ा प्रमुख लष्ट्किी किाि 'NEW START' मिील आपला िहभाग
तनलिंतबि किण्या ी घोषिा केली. अमेरिका आति ितशयन फे्िेशन यािंच्याि िोििातमक व आक्षेपाहड शस्त्रास्त्रािं ी
पुढील कपाि आति मयाडदा यािाठीच्या उपाययोजनािंििंबििं ी ा हा किाि फेब्रुवािी 2011 मध्ये लागू किण्याि आला
होिा.
6. हेलतििंकी किाि (1975): ऑगस्ट 1975 मध्ये स्वाक्षिी केलेला हेलतििंकी किाि हा नाटो िदस्य आति वॉिाड किाि
देशािंिह 35 देशािंनी मान्य केलेर्लया ित्त्वािं ी िी घोषिा होिी. पूवड आति पस्श् म यािंच्यािील ििंबिंि िुिाििे आति
मानवी हक्क व प्रादेतशक अखिं्िे ा आदि किण्याच्या व ना ा यामध्ये िमावेश होिा.
नाटो (NATO) :
• NATO तकिंवा उतिि अटलािंतटक तटरटी ऑगडनायझेशन हा 31 िदस्य देशािं ा िमावेश अिलेली एक िाजकीय आति
लष्ट्किी युिी आहे.
• तया ी स्थापना 1949 मध्ये िदस्यािंमध्ये पिस्पि ििंिक्षि आति िामूतहक िुिक्षेला प्रोतिाहन देण्यािाठी किण्याि आली.
िदस्य:
• 1949 मध्ये या युिी े 12 ििंस्थापक िदस्य होिे : बेस्र्लजयम, कॅन्ा, ्ेन्माकक, फ्रान्ि, आइिलँ्, इटली, लक्झेंबगड,
नेदिलँ्, नॉवे, पोिुडगाल, इिंग्लिं् आति अमेरिका.
• िेव्हापािून आिखी 19 देश या युिीमध्ये िामील झाले आहेि: ग्रीि आति िुकी (1952); जमडनी (1955); स्पेन
(1982); झेतकया, हिंगेिी आति पोलिं् (1999); बर्लगेरिया, एस्टोतनया, लाटतवया, तलथुआतनया, िोमातनया,
स्लोव्हातकया आति स्लोव्हेतनया (2004); अर्लबेतनया आति क्रोएतशया (2009); मॉन्टेनेग्रो (2017); उतिि
मॅिे्ोतनया (2020); आति तफनलिं् (2023)
• मुख्यालय: ब्रुिेर्लि, बेस्र्लजयम
• अलाई् कमािं् ऑपिेशन्ि े मुख्यालय: मॉन्ि, बेस्र्लजयम.
तवशेष िििूद:
• कलम 5: नाटो किािािील कलम 5 ही एक महत्त्वा ी िििूद आहे या िििुदीनुिाि नाटोमिील एका िदस्याविील
हल्ला हा िवड िदस्यािंविील हल्ला मानला जाईल.
• अमेरिकेमिील 9/11 च्या दहशिवादी हर्लर्लयानिंिि ही िििूद लागू किण्याि आली होिी.
• िथातप, नाटो े ििंिक्षि िदस्यािंच्या गृहयुद्ध तकिंवा अिंिगडि ितिािंििािंबाबिीि नाही.
नाटोच्या इिि युिी:
1. युिो-अटलािंतटक भागीदािी परिषद (EAPC)
2. भूमध्य ििंवाद
3. इस्ििंबूल कोऑपिेशन इतनतशएतटव्ह (ICI)
***************

21. माउिंट एटना

• माउिंट एटना हा युिोपमिील िवाडि ितक्रय आति जगािील िवाडि मोठा ज्वालामुखी आहे. फेब्रुवािी 2023 पािून तया ा
वाििंवाि उद्रेक होि आहे.
माउिंट एटना :
• माउिंट एटना हा स्टरॅटोव्होर्लकॅनो आहे. या ा अथड िो र्लहावा, िाख आति ख्कािंच्या थिािंनी बनलेला आहे.
• िो तितिलीच्या पूवड तकनाऱ्यावि स्स्थि आहे. हे भूमध्य िमुद्रािील इटली े एक बेट आहे.
• हे िमुद्रिपाटीपािून िुमािे 3,300 मीटि उिं आहे आति िुमािे 1,200 ौिि तकलोमीटि क्षेत्र व्यापिे.
• माउिंट एटना येथे ाि तशखि खड्डे आति शेक्ो पाश्वड वेंट आहेि. िे स्फोटक, प्रभावशाली तकिंवा तमतश्रि यािंिािखे
तवतवि प्रकाि े उद्रेक तनमाडि करू शकिाि.
• इ. ि पूवड 1500 पािून माउिंट एटना ा िाितयाने उद्रेक होि आहे. तयामुळे िो जगािील िवाडि ितक्रय ज्वालामुखी
बनला आहे.
ज्वालामुखी :
• ज्वालामुखी िामान्यिेः भूकव ाला प्लेले गोलाकाि तछद्र अिून तयािून पृर्थवीच्या अतयिंि िप्त भूगभाडमिून येिािे िप्त
वायू, पािी, द्रव लाव्हािि आति ख्कािं े िुक्े बाहेि प्िाि.
• पृर्थवीच्या भूगभाडिील लाव्हािि व इिि पदाथड ज्वालामुखीच्या नतलकेभोविी येऊन तया पदार्थयाां े तनक्षेपि होऊन तयाि
शिंकाकृिी आकाि प्राप्त होिो. तयाला ज्वालामुखी शिंकू अिे म्हििाि.
उद्रेकाच्या कालाविीनुिाि ज्वालामुखी े प्रकाि:
1. जागृि ज्वालामुखी - ज्या ज्वालामुखीमिून ज्वालामुखी ा उद्रेक ििि होि अििो ििे तया ा उद्रेक केव्हाही होऊ
शकिो अशाना जागृि ज्वालामुखी अिे म्हििाि. जगामध्ये िुमािे 500 जागृि ज्वालामुखी आहेि.
2. तनतद्रस्ि ज्वालामुखी - ज्या ज्वालामुखीिून एके काळी जागृि ज्वालामुखीप्रमािे ििि उद्रेक होि होिा ििे िध्या
उद्रेक होण्या ी शक्यिा आहे अशा ज्वालामुखीि तनतद्रस्ि तकिंवा िुप्त ज्वालामुखी अिे म्हििाि.
3. मृि ज्वालामुखी - ज्या ज्वालामुखीमध्ये पूवी एके काळी उद्रेक होि अिि मात्र आिा उद्रेक होि नाही अथवा होण्या ी
शक्यिा नाही. तयाि मृि ज्वालामुखी म्हििाि.
लाव्हानुिाि ज्वालामुखी े प्रकाि :
1. ऍतित्क लाव्हा: तितलका े प्रमाि 70% पेक्षा जास्ि. अतिशय घट्ट. ििंगाने तपवळिि. उच्च उतकलन तबिंद.ू
2. बेतिक लाव्हा: तितलका े प्रमाि 30-40 %. काळिि ििंग. जास्ि प्रवाही. शािंि स्वरूपा े ज्वालामुखी.
उद्रेकाच्या स्वरूपानुिाि प्रकाि :
1. केंद्रीय ज्वालामुखी : तशलािि नतलकेिािख्या भागािून पृिभागावि येिो. बाहेि आलेला लाव्हािि या नतलकेच्या
मुखाभोविी पिििो. तयामुळे शिंकूच्या आकािा े ज्वालामुखी पवडि ियाि होिाि. उदा. फुतजयामा (जपान),
तकतलमिंजािो (टािंझातनया)
2. भेगीय ज्वालामुखी : ज्वालामुखी उद्रेक होि अििाना लाव्हा एखाद्या नतलकेद्वािे बाहेि न येिा अनेक भेगािंमिून बाहेि
येिो. बाहेि येिािे पदाथड भेगािंच्या दोन्ही बाजूिंि पिििाि. तयामुळे ज्वालामुखीय पठािे ियाि होिाि. उदा. दख्खन े
पठाि

ज्वालामुखी े भौगोतलक तवििि :
• पॅतितफक महािागिाच्या तकनाऱ्यालगि ा प्रदेश : भूगभीयदृष्टया हा भाग कमकुवि अिून तिथे मोठया प्रमािावि भू-
हाल ाली होि अििाि. या पट्टयािंि उतिि व दतक्षि अमेरिका यािं ा पस्श् म तकनाऱ्यालगि ा प्रदेश ििे आतशया
खिं्ाच्या पूवड तकनाऱ्यालगि ी बेटे आति न्यूझीलिं् इतयादीं ा िमावेश होिो. जगािील एकूि ज्वालामुखींपकी 66%
ज्वालामुखी या पट्टयाि आहेि. तयािील बहुिेक ज्वालामुखी जागृि अिर्लयामुळे या पट्टयाला पॅतितफक े
अतग्नकिंकि अिे म्हििाि. या पट्टयाि िॉकी पवडिािील हू्, शास्िा, िेनीयि, अँ्ीज पवडिािील त म्बोिाझो व
जपानमिील फुतजयामा इतयादी महत्त्वा े ज्वालामुखी येिाि.
• अटलािंतटक पट्टा : वेस्ट इिंत्ज, अटलािंतटक महािागिाच्या पूवेक्ील आइिलँ्पािून िेंट हेलेनापयांि ी िवड बेटे.
• युिेतशअन पट्टा : हा ज्वालामुखी ा पट्टा युिोप आति आतशया खिं्ाच्या मध्य भागािून घ्ीच्या पवडििािंगािंवरून गेला
आहे. इटली, ग्रेतशयन द्वीपिमूह, आम्रेतनया, आतशया मायनिमिील घ्ीच्या पवडििािंगा, कॉकेशि पवडि,
अफगातिस्िान, बलुत स्िान यािंच्या िीमाविी प्रदेशाि ज्वालामुखी आढळिाि. यािील काही ज्वालामुखी अजूनही
जागृि आहेि. उदा. व्हेिूव्हएि, एटना, स्टराम्बोली इ.
महत्त्वा :े
• स्टरॉम्बोली - तितिली बेटामिील जागृि ज्वालामुखी. याला भूमध्य िमुद्रािील स्द्वपगृह म्हििाि.
• कोटोपाक्िी - जगािील िवाांि उिं ज्वालामुखी. दतक्षि अमेरिकेिील अँ्ीज पवडिाि.
• ऑतलम्पि - िूयडमालेिील िवाांि उिं ज्वालामुखी. मिंगळ ग्रहावि आहे.
• व्हॅली ऑफ टेन थाउजिं् स्मोक्ि - अमेरिकेिील अलास्का िाज्यािील एक वैतशष्ट्यपूिड ज्वालामुखी प्रदेश. 1912
मिील नॉव्हारूप्ता व मौंट कॅटमाई ज्वालामुखी स्फोटािंमुळे या दिी ी तनतमडिी झाली.
• बॅिेन - भाििािील एकमेव जागृि ज्वालामुखी.
• रििंग ऑफ फायि – िवाडतिक ज्वालामुखी पॅतितफक महािागिाि इिं्ोनेतशया देशालगिच्या बेटािंवि आहेि. हा भाग ‘रििंग
ऑफ फायि’्‌या नावाने परित ि आहे.
***************
22. गाझा पट्टीििंबििं ी UNSC मध्ये ठिाव
• ििंयुक्त िाष्टर िुिक्षा परिषदेने (UNSC) गाझापट्टीमध्ये "तवस्िारिि मानविावादी तविामा" िाठी एक ठिाव पारिि केला
आहे. हा ठिाव अलीक्े िुरु झालेर्लया इस्रायल-हमाि ििंघषाडच्या बाबिीि UNSC द्वािे तदलेला पतहला औप ारिक
प्रतििाद आहे.
• मार्लटा (युिोपमिील देश) ने ियाि केलेला हा ठिाव 12 मिािंनी मिंजूि किण्याि आला. अमेरिका, इिंग्लिं् आति ितशया
या ठिावाविील मिदानापािून दूि िातहले.
• या तनिडयामुळे गाझामिील परिस्स्थिीबाबि या प्रमुख देशािंच्या भूतमकेवि प्रश्नत न्ह तनमाडि झाले आहे.
• हा ठिाव िवड पक्षािंना आिंिििाष्टरीय मानविावादी दातयतवािं े पालन किण्या े आवाहन कििो.
• हया ििंघषाडमुळे बातिि नागरिकािंना मदि पोहो वण्यािाठी ििंपूिड गाझामध्ये तवरिि आति तवस्िारिि मानविावादी तविाम
देण्यावि ििे शािंििा कॉरि्ॉिच्या गिजेवि जोि देण्याि आला आहे.
• हमािच्या िाब्याि अिलेर्लया 230 हून अतिक व्यक्तींिह "िवड ओतलिािं ी िातकाळ आति तबनशिड िुटका"
किण्या े आवाहन यामध्ये किण्याि आले आहे. मानविावादी तविामािंिाठी नेमके तकिी तदवि आवश्यक मानले जािील
अिा प्रश्न या ठिावामुळे उपस्स्थि झाला आहे.
• मागील मिुद्याि ठिाव स्वीकािर्लयानिंिि 24 िािािंच्या आि िलग पा तदवि प्राििंतभक तविाम िु वण्याि आला होिा.
इस्रायल - हमाि ििंघषाड ी कालिेखा (थो्क्याि) :
1. 1800 च्या उतििािाडि - ऑटोमन िाम्राज्या ा भाग अििाना पॅलेस्टीनमध्ये ज्यूिंच्या स्थलािंििाला ालना.
2. 1917 - तब्रतटश बार्लफोि घोषिापत्र पॅलेस्टीनमिील 'ज्यू लोकािं े िाष्टरीय घि' अिर्लया े मान्य कििे.
3. 1920-1947 - पॅलेस्टीनतवषयी े तब्रतटश ििकािने काढलेले तवतवि आदेश वाढतया अिब-ज्यू ििावा े िाक्षीदाि
आहेि.
4. 1947 - ििंयुक्त िाष्टराने पॅलेस्टीन े ज्यू आति अिब िाष्टरािंमध्ये तवभाजन किण्या ा प्रस्िाव तदला. मात्र अिब नेिृतवाने
िो स्वीकािला नाही.
5. 1948 - इस्रायलक्ून स्वाििंत्रया ी घोषिा किण्याि आर्लयाने पतहले अिब-इस्रायल युद्ध िुरू झाले.
6. 1949 - युद्धतविाम मात्र ििंयुक्त िाष्टराने इस्रायलला देऊ केलेर्लया प्रदेशापेक्षा अतिकच्या प्रदेशावि इस्रायल ा िाबा.
7. 1956 - िुएझ ििंकट - इस्रायल, इिंग्लिं् आति फ्रान्िने िुएझ कालवा आति तिनाई द्वीपकर्लपावि तनयिंत्रि ठेवण्या ा
प्रयतन केर्लयाने उद्भवले.
8. 1967 - इस्रायलने िहा तदविािंच्या युद्धाि वेस्ट बँक, गाझा पट्टी, तिनाई द्वीपकर्लप आति गोलान हाइट्ि िाब्याि
घेिले.
9. 1973 - योम तकप्पूि युद्धाि इतजप्त आति िीरियाने इस्रायलवि हल्ला केला.
10. 1979 - कॅम्प ्ेस्व्ह् किािामुळे इतजप्त-इस्रायल शािंििा किाि झाला.
11. 1987 - पॅलेस्टीनमध्ये इस्रायलतविोिाि पतहर्लयािंदा उठाव
12. 1993 - 2000 - तवतवि ाड आति किाि झाले मात्र अयशस्वी ठिले.
13. 2005 - इस्रायल ी गाझामिून माघाि.
14. 2006 - हमाि पॅलेस्टीनमिील तविानिभा तनव्िुकामध्ये तवजयी
15. 2007 - हमािने गाझावि तनयिंत्रि तमळवले.
16. 2008 - 09 - इस्रायल आति हमािमध्ये ििंघषड
17. 2012 - ििंयुक्त िाष्टरािंक्ून पॅलेस्टीनला Non member observer state ा दजाड
18. 2014 - हमाि आति इस्रायलमध्ये 50 तदविािं े युद्ध
19. 2017 - अमेरिकेने जेरुिलेमला इस्रायल ी िाजिानी म्हिून मान्यिा तदली.
20. 2020 - अब्राहम किािामुळे इस्रायल े UAE, बहिीन, िुदान, मोिोक्को यािंच्याशी िामान्य ििंबिंि प्रस्िातपि झाले.
21. 2021 - 22 - हमाि आति इस्रायलमध्ये ििंघषड िुरू
22. 2023 - युद्धा ा भ्का.
***************
23. ्ॉ. आिंब्े किािं ा भाििाबाहेिील िवाडि उिं पुिळा
• भाििाच्या िाज्यघटने े प्रमुख तशर्लपकाि ्ॉ. बी. आि. आिंबे्कि यािंच्या भाििाबाहेिील िवाडि उिं पुिळ्या े
औप ारिक उद्घाटन अमेरिकेच्या िाजिानीच्या मेिीलँ् उपनगिािील Accokeek टाउनतशपमिील आिंबे्कि
इिंटिनॅशनल िेंटि (AIC) येथे ऑक्टोबि 2023 मध्ये किण्याि आले.
• या पुिळ्याला 'Statue of Equality' अिे ििंबोिण्याि येि आहे.
• हा 19 फूट उिं ी ा पुिळा प्रतिद्ध तशर्लपकाि िाम िुिाि यािंनी बनवला आहे, ज्यािंनी गुजिािमध्ये ििदाि पटेल यािं ा
'Statue of Unity' पुिळाही बनवला होिा.

24. कोतझको् व ग्वार्लहेि या शहिािं ा युनस्े कोच्या ‘िजडनशील शहिािं’च्या यादीि िमावेश
• ििंयुक्त िाष्टरािंच्या शैक्षतिक, वैज्ञातनक व िािंस्कृतिक ििंघटनेिफे (युनेस्को)्‌‘िजडनशील शहिािं’च्या यादीि भाििािील
कोतझको् (केिळ) व ग्वार्लहेि (मध्य प्रदेश) या शहिािं ा िमावेश झार्लया ी घोषिा 31 ऑक्टोबि िोजी झाली.
• यिंदा युनेस्कोने जगभिािील एकूि 55 शहिािं ी तनव् किण्याि आली.
• भाििाच्या मध्य प्रदेशािील ग्वार्लहेि ा 'ििंगीि' श्रेिीि िि केिळच्या कोतझको्ा ा 'िातहतय' श्रेिीि िमावेश किण्याि
• यामध्ये उझबेतकस्िानमिील बुखािा शहि (हस्िकला आति लोककला), मोिोक्कोमिील कॅिाब्लािंका शहि (मीत्या
आटड), ीनमिील ोंगतकिंग शहि (त्झाइन), नेपाळमिील काठमािं्ू (त त्रपट), ब्राझीलमिील रिओ तद जानेिो या
शहिा ा 'िातहतय' िाठी युनेस्कोच्या यादीि िमावेश किण्याि आला आहे.
• या यादीि आिापयांि 100 हून अतिक देशािंिील 350 शहिािं ा िमावेश किण्याि आला आहे
1.िातहतया े शहि म्हिून कोतझको् :
• UNESCO क्ून 'तिटी ऑफ तलटिे ि' ही प्रतिस्िि पदवी तमळविािे कोतझको् हे भाििािील पतहले शहि आहे.
• आतशयािील िवाडि मोठ्या िातहतय ििंमेलनािंपैकी एक अिलेर्लया केिळ तलटिे ि फेस्स्टव्हलिािखे तवतवि िातहस्तयक
कायडक्रम आयोतजि किण्या ा या शहिा ा मोठा इतिहाि आहे.
• ही ओळख बौस्द्धक देवािघेवाि आति िातहस्तयक ाां े केंद्र म्हिून या शहिाच्या भूतमकेला बळकटी प्रदान किेल.
• कोतझको्मध्ये 500 हून अतिक ग्रिंथालये आहेि.
• हे शहि अनेक नामविंि लेखकािं े घि मानले जािे. तयामध्ये एि.के. पोट्टेक्कट्ट (शहिािील िवाडि प्रतिद्ध लेखक) ,
तथक्कोत्यान आति पी. वलिाला ििंजयन यािंच्यािह मर्लयाळम िातहतयामध्ये योगदान देिाऱ्या अनेकािं ा यामध्ये
2.ििंगीिा े शहि म्हिून ग्वार्लहेि:
• 2015 मध्ये वािाििी आति 2017 मध्ये ेन्नईनिंिि UNESCO द्वािे 'ििंगीिा े शहि' म्हिून ओळखले जािािे
ग्वार्लहेि हे भाििािील तिििे शहि आहे.
• हे शहि िानिेन े जन्मस्थान म्हिून ओळखले जािे. िो भाििीय इतिहािािील महान ििंगीिकािािंपैकी एक होिा. ििे
िो िम्राट अकबिाच्या दिबािािील नवितनािंपैकी एक होिा.
• हे शहि ग्वार्लहेि घिाण्या े मूळ देखील आहे.
• हे शहि भाििािील िवाडि मोठ्या वातषडक ििंगीि महोतिवािंपैकी एक महत्त्वपूिड अिा 'िानिेन ििंगीि िमािोह' आयोतजि
कििे. हा िमािोह देशभिािील आति पिदेशािील हजािो ििंगीिप्रेमी आति कलाकािािंना आकतषडि कििो.
युनस्े को तक्रएतटव्ह तिटीज नेटवकक (UCCN) बद्ल:
• िदस्य शहिे: जगभिािील 250 हून अतिक शहिे
• उद्ेश: िािंस्कृतिक आति िजडनशील उद्योगािंच्या तवकािािाठी शहिािंमिील िहकायाडला ालना देण्या ा उद्ेश
• िाि श्रेिी: त्झाईन, त त्रपट, गॅस्टरोनॉमी, िातहतय, माध्यम कला, ििंगीि आति हस्िकला आति लोककला

भाििािील िजडनशील शहिािं ी यादी:
1. श्रीनगि - हस्िकला आति लोककला (2021)
2. मुिंबई - त त्रपट (2019)
3. हैदिाबाद - गॅस्टरोनॉमी (2019)
4. ेन्नई - ििंगीि (2017)
5. जयपूि- हस्िकला आति लोककला (2015)
6. वािाििी- ििंगीि (2015)
ु िाष्टराच्िं या शैक्षतिक, वैज्ञातनक व िािंस्कृतिक ििंघटना
• United Nations Educational, Scientific and Cultural Organisation
• स्थापना: 16 नोव्हेंबि 1945
• मुख्यालय : पॅरिि, फ्रान्ि
• महाििं ालक : ऑ्रे अझौले
• िदस्य : 193 िदस्य देश आति 11 िहयोगी िदस्य आहेि
***************
25. कृतत्रम बुस्द्धमतिा िुिक्षा ििंमल
े न 2023
• ब्ले ले पाकक, इिंग्लिं् येथे आयोतजि कृतत्रम बुस्द्धमतिा िुिक्षा ििंमेलन 2023 (आतटडतफतशयल इिंटेतलजेंि (AI) िेफ्टी
ितमट 2023) ने AI ििंत्रज्ञानामुळे तनमाडि झालेर्लया आव्हानािंना िामोिे जाण्यािाठी जागतिक दृस्ष्टकोनाला एक
महत्त्वपूिड वळि तदले आहे.
• या आव्हानािं ा िामना किण्यािाठी अमेरिका, ीन, भािि आति युिोतपयन युतनयनिह 28 प्रमुख देशािंनी या पतहर्लया
AI िेफ्टी ितमटमध्ये ब्ले ले पाकक जाहीिनाम्यावि स्वाक्षऱ्या केर्लया.
• या ऐतिहातिक घोषिेमध्ये प्रगि Frontier AI प्रिालीिील ििंभाव्य िोके आति फायद्यािंना ििंबोतिि किण्यािाठी
िामूतहक िमज आति िमस्न्वि दृष्टीकोन तनमाडि किण्या ा प्रयतन केला आहे.
• तवशेष नोंद : Frontier AI ी व्याख्या अतयिंि िक्षम फाउिं्ेशन जनिेतटव्ह एआय मॉ्ेर्लि म्हिून केली जािे. िे
मागिीनुिाि मजकूि, प्रतिमा, ऑत्ओ तकिंवा स्व्हत्ओ यािािखे वास्िववादी आति खात्रीशीि आउटपुट ियाि करू
शकिाि.
आतटडतफतशयल इिंटते लजन्ि िेफ्टी ितमट 2023 ी प्रमुख वैतशष्ट्ये :
ब्ले ले पाकक घोषिा:
• Bletchley Park Declaration हा फ्रिंतटयि AI ििंदभाडिील जोखीम हािाळण्यािाठी ा पतहला जागतिक किाि आहे.
िो जगािील प्रमुख AI ििंस्थािंमध्ये अििािी उच्च-स्ििीय िाजकीय िहमिी आति व नबद्धिा प्रतितबिंतबि कििो.
• ही घोषिा मानवाच्या जीवनाि AI ी ििंभाव्य क्षमिा ओळखिे. ििे AI द्वािे तनमाडि होिािे िोके देखील ओळखिे.
• हे AI-ििंबिंतिि जोखमींना ििंबोतिि किण्यािाठी आिंिििाष्टरीय िहकायाडच्या गिजेवि भि देिे. िे किंपन्या, नागिी िमाज
आति शैक्षतिक ििंस्था या िवाांना िहकायाड े आवाहन कििे.

• या घोषिेमध्ये तनयतमि एआय िेफ्टी ितमटच्या स्थापने ी घोषिा किण्याि आली आहे. िी AI िुिक्षेवि ििंवाद आति
िहयोगािाठी एक व्यािपीठ प्रदान किेल.
• पुढील तशखि परिषद एका वषाडच्या आि फ्रान्िद्वािे आयोतजि केली जाईल आति दतक्षि कोरिया पुढील िहा मतहन्यािंि
तमनी व्हच्युडअल एआय ितमट े आयोजन किेल.
तशखि परिषदेि भाििा ी भूतमका:
• भाििाने AI तनयमना ा तव ाि न किण्या ी आपली भूतमका बदली अिून आिा भािि जोखीम-आिारिि, वापिकिाड-
हानी दृस्ष्टकोनावि आिारिि ितक्रयपिे तनयम ियाि किण्याक्े वळला आहे.
• भाििाने 'नैतिक' एआय टूर्लिच्या तवस्िािािाठी जागतिक फ्रेमवकक ी मागिी केली आहे. हे जबाबदाि AI वापिािाठी
व नबद्धिे े ििंकेि देिे.
• भाििाने AI ा जबाबदाि वापि िुतनस्श् ि किण्यािाठी देशािंिगडि आति आिंिििाष्टरीय स्ििावि तनयामक ििंस्था स्थापन
किण्याि स्वािस्य दाखवले आहे.
• त्तजटल इिंत्या कायदा, 2023 ी अद्याप अिंमलबजाविी व्हाय ी आहे. तयामध्ये भािि AI-आिारिि प्लॅटफॉमडिह
ऑनलाइन मध्यस्थािंिाठी तवतशष्ट तनयम लागू किेल अशी अपेक्षा आहे.
Bletchley पाकक बद्ल मुख्य िर्थये :
• ब्ले ले पाकक हे लिं्नच्या उतििेक्ील बतकिंगहॅमशायि जवळ आहे.
• दुिऱ्या महायुद्धादिम्यान, हे तब्रटीश ििकािी ििंतहिेिाठी मुख्य तठकाि म्हिून काम किि होिे.
• ब्ले ले पाककने कोलोिि मशीन देखील तवकतिि केले आहे. याला जगािील पतहला प्रोग्राम किण्यायोग्य इलेक्टरॉतनक
त्तजटल ििंगिक म्हिून ओळखले जािे.
• ब्ले ले पाककमध्ये तवकतिि केलेली ित्त्वे आति नवकर्लपना आिुतनक ििंगिन आति कृतत्रम बुस्द्धमतिेवि प्रभाव पा्ि
आहेि.
• ब्ले ले पाकक आिा एक ििंग्रहालय आति ऐतिहातिक स्थळ आहे. िे िध्या तयाच्या युद्धकालीन इतिहािामध्ये आति
योगदानािंमध्ये स्वािस्य अिलेर्लया अभ्यागिािंना आकतषडि कििे आहे.
***************
26. आिंिििाष्टरीय िौि आघा्ी ी िहावी िभा
• नवी तदल्लीिील भािि मिं्पम येथे आिंिििाष्टरीय िौि आघा्ी (ISA) ी िहावी िभा आयोतजि किण्याि आली होिी.
या िभेिील प्रमुख मुद्े :
• ऊजाड क्षेत्राििंदभाडि व्यापक िोििािंवि लक्ष केंतद्रि किण्याबाबि या िभेमध्ये ाड झाली.
• या िभेमध्ये तवतवि प्रकर्लपािंिाठी वायतबतलटी गॅप फिंत्िंग (VGF) मध्ये वाढ किण्या ी घोषिा किण्याि आली.
• या िभेदिम्यान आयएिएने ाि प्रकर्लपािं े उद्घाटन केल.े हे उपक्रम तवतवि देशािंमध्ये आहेि:
• मालवीच्या ििंिद े िौिीकिि
• तफजीमिील ग्रामीि आिोग्य िेवा केंद्रािं े िौिीकिि
• िेशेर्लिमध्ये िौिऊजेवि ालिाऱ्या शीिगृहा ी स्थापना
• तकरिबाटीमिील शाळे े िौिीकिि

• भाििाने िौि ऊजेला प्राथतमक ऊजाड स्त्रोि बनवण्याच्या व नबद्धिे ी पुष्टी केली आहे. अक्षय ऊजाड 2030 पयांि
जगाच्या एकूि तवजेच्या 65% वीजपुिवठा करू शकिे आति 2050 पयांि उजाड क्षेत्राला 90% त्काबोनाइज करू
शकिे.
• तवशेष नोंद : जागतिक लोकििंख्येपैकी िुमािे 80% लोक जीवाश्म इिंिनाच्या आयािीवि अवलिंबून अिलेर्लया देशािंमध्ये
िाहिाि.
आिंिििाष्टरीय िौि आघा्ी (इिंटिनॅशनल िोलि अलायन्ि) :
• आिंिििाष्टरीय िौि आघा्ी हे ऊजाड िुिक्षा िुतनस्श् ि किण्यािाठी आति तयाच्या िदस्य देशािंमध्ये ऊजाड ििंक्रमि
प्रस्थातपि किण्यािाठी े िहयोगी व्यािपीठ आहे.
• िुरुवािीला भािि आति फ्रान्िच्या ििंयुक्त प्रयतनािंच्या रूपाि ISA ी ििंकर्लपना COP21 (2015) मध्ये िादि
किण्याि आली.
• 2020 मध्ये तयाच्या आिाख्ा किािामध्ये िुिाििा केर्लयामुळे, िवड UN िदस्य िाष्टरे ISA मध्ये िामील होण्याि पात्र
झाले.
• िध्या, 116 देशािंनी यावि स्वाक्षिी केली आहे. 94 देशािंनी पूिड िदस्य होण्यािाठी आवश्यक मान्यिा तदली आहे.
• ISA तयाच्या 'Towards 1000' ििनीिीद्वािे मागडदशडन किि आहे. तया े उस्द्ष्ट 2030 पयांि िौि ऊजाड क्षेत्रामध्ये
1,000 अब्ज अमेरिकन ्ॉलिच्या गुिंिविुकी ी जमवाजमव किण्या े आहे. ििे 1,000 दशलक्ष लोकािंपयांि स्वच्छ
ऊजाड उपलब्ि करून देि.े ििे 1,000 GW िौि ऊजाड क्षमिा स्थातपि कििे ही देखील काही उस्द्ष्टे आहेि.
• हे दिवषी 1,000 दशलक्ष टन CO2 उतिजडन कमी किण्याि मदि किेल.
• ही िभा ISA ी िवोच्च तनिडय घेिािी ििंस्था आहे. यामध्ये प्रतयेक िदस्य देशा े प्रतितनतितव केले जािे. ही ििंस्था
ISA च्या फ्रेमवकक किािा ी अिंमलबजाविी आति तया े उस्द्ष्ट िाध्य किण्यािाठी किावयाच्या िमस्न्वि कृिींबाबि
तनिडय घेि.े
***************
27. भािि-बािंगलादेशक्ून ििंयक्त
ु पिे मोठ्या तवकाि प्रकर्लपािं े उद्घाटन
• भाििा े पिंिप्रिान आति बािंगलादेशच्या पिंिप्रिानािंनी एकतत्रिपिे िीन महत्त्वपूिड तवकाि प्रकर्लपािं े उद्घाटन केल.े
उद्घाटन किण्याि आलेले िीन मोठे प्रकर्लप :
1. अखौिा-आगििळा क्रॉि-बॉ्डि िेर्लवे मागड : भाििाने बािंगलादेशला तदलेर्लया 392.52 कोटी रुपयािंच्या अनुदानािून
हा प्रकर्लप ियाि किण्याि आला. या प्रकर्लपािंिगडि 12.24 तकमी लािंबी ा िेर्लवे मागड ियाि किण्याि आला आहे.
तयामध्ये बािंगलादेशमिील 6.78 तकमी आति तत्रपुिामिील 5.46 तकमी ा िमावेश आहे.
2. खुलना-मोंगला बिंदि िेर्लवे मागड: एकूि 388.92 दशलक्ष अमेरिकन ्ॉलिच्या ख ाडिह भाििाच्या िवलिीच्या
कजाांिगडि हा प्रकर्लप कायाडस्न्वि किण्याि आला आहे. मोंगला बिंदिाला खुलनाच्या तवद्यमान िेर्लवे नेटवककशी जो्िािा
अिंदाजे 65 तकमी ा ब्रॉ्गेज िेर्लवे मागड ियाि किण्या ा यामध्ये िमावेश आहे.
3. मैत्री िुपि थमडल पॉवि प्रकर्लप: 1.6 तबतलयन अमेरिकन ्ॉलिच्या भाििीय िवलिीच्या तवतिपुिवठा योजनेअिंिगडि हा
प्रकर्लप उभािण्याि आला आहे. बािंगलादेशािील खुलना तवभागाि िामपाल येथे 1320 मेगावॅट (2×660) हा िुपि
थमडल पॉवि प्लािंट ियाि किण्याि आला आहे.
• बािंगलादेश-इिंत्या फ्रें्तशप पॉवि किंपनी (प्रायव्हेट) तलतमटे् यािंच्या नेिृतवाखाली, भाििाच्या NTPC तलतमटे्
आति बािंगलादेश पॉवि ्ेव्हलपमेंट बो्ड (BPDB) यािंच्यािील हा ििंयुक्त उपक्रम आहे.
या तवतवि प्रकर्लपािं े महत्त्व:
• िेर्लवे तलिंकद्वािे िीमापाि वाहिूक व्यवस्था मजबूि होईल. व्यापाि वृस्द्धिंगि होऊन दोन्ही देशािील नागरिकािंमध्ये
पिस्पि ििंबिंि वाढीि लागिील.
• ऊजेच्या गिजा पूिड किण्यािाठी आति दीघडकालीन ऊजाड िुिक्षा िुतनस्श् ि किण्यािाठी ििंबिंतिि प्रकर्लप महत्त्वपूिड
योगदान देईल.
• या प्रकर्लपािंमुळे भािि आति बािंगलादेश यािंच्यािील ििंबिंि मजबूि होिील. ििे भाििाच्या 'शेजािी प्रथम' िोििाच्या
अनुषिंगाने पिस्पि िमृद्धी आति तवकािािाठी दोन्ही देश एकमेकािंना िहकायड कििील.
***************
28. भािि-जपान िेमीकिं्क्टि पुिवठा िाखळी भागीदािी
• केंद्रीय मिंतत्रमिं्ळाने िेमीकिं्क्टि पुिवठा िाखळी भागीदािी तवकतिि किण्यािाठी भािि आति जपान यािंच्यािील
िहकायड किािाला (MoC) मिंजूिी तदली आहे.
• भािि िेमीकिं्क्टि पुिवठा िाखळीि एक तवश्वािाहड भागीदाि म्हिून आपली प्रतिमा स्थातपि किण्या ा प्रयतन किि
आहे.
भािि-जपान िेमीकिं्क्टि िहकायड किाि े महत्त्व :
• िेमीकिं्क्टि पुिवठा िाखळीिील भािि आति जपान यािंच्यािील हा किाि िेमीकिं्क्टि े महत्त्व ओळखिो. या
किािाििंदभाडि भाििा े मातहिी ििंत्रज्ञान मिंत्रालय आति जपान े अथडव्यवस्था, व्यापाि आति उद्योग मिंत्रालय यािंच्याि
जुलैमध्ये स्वाक्षिी किण्याि आली होिी.
भाििाच्या िेमीकिं्क्टि महत्त्वाकािंक्षा:
• कोतव् महामािीनिंिि िेमीकिं्क्टि किंपन्या ीनला पयाडय शोिि आहेि. अशावेळी भािि एक प्रबळ दावेदाि म्हिून
स्विेःला िमोि आिि आहे.
• मायक्रॉन टेक्नॉलॉजी िािख्या किंपन्यािंच्या मदिीने भाििाने स्थातनक ीप उद्योगाला ालना देण्यािाठी 10 अब्ज
अमेरिकन ्ॉलि ी योजना िुरू केली आहे.
िेमीकिं्क्टि उद्योगाि भािि-अमेरिका िहयोग:
• भािि आति अमेरिका हे ीप पुिवठा िाखळी मजबूि किण्यािाठी िहयोग किि आहेि. दोन्ही देशािंनी िेमीकिं्क्टि
पुिवठा िाखळी तनमाडि किण्याच्या तयािंच्या व नबद्धिे ी पुष्टी केली आहे.
भाििािील िेमीकिं्क्टि क्षेत्रािील प्रमुख गुििं विूक:
• मायक्रो ीप टेक्नॉलॉजी आति एएम्ी िािख्या अमेरिकन ीप किंपन्या तयािं े कायड वाढवण्यािाठी आति ििंशोिन व
तवकाि िुतविा तनमाडि किण्यािाठी भाििाि लाखो ्ॉलिड ी गुिंिविूक किि आहेि.

• याव्यतिरिक्त, लॅम रिि ड आति अप्लाइ् मटेरिअर्लि िािख्या किंपन्या भाििािील िेमीकिं्क्टि क्षेत्रािील अतभयािंतत्रकी
आति प्रतशक्षि कायडक्रमािंमध्ये भिीव गुिंिविूकी ी योजना आखि आहेि.
िेमीकिं्क्टि :
• तवजे े िुवाहक (किं्क्टि) आति तवजे े दुवाडहक (इन्िुलेटि) यािंच्यामिील श्रेिी म्हिजे िेमीकिं्क्टि होय.
• ्ायो्, टरास्न्झस्टि िािख्या तवतवि प्रकािच्या इलेक्टरॉतनक उपकििािंच्या तनतमडिीमध्ये िेमीकिं्क्टि ा वापि केला जािो.
• वाढतया इलेक्टरॉतनक्ि उद्योगाच्या दृष्टीने िध्या िेमीकिं्क्टिला प्र िं् महतव प्राप्त झाले आहे.
इिंत्या िेमीकिं्क्टि तमशन (ISM) :
• 2021 मध्ये इलेक्टरॉतनक्ि आति मातहिी ििंत्रज्ञान मिंत्रालयाच्या अिंिगडि एकूि 76,000 कोटी रुपयािंच्या आतथडक
िििूदीिह इिंत्या िेमीकिं्क्टि तमशन िुरु किण्याि आले.
• हा देशािील शाश्वि िेमीकिं्क्टि आति त्स्प्ले इकोतिस्टमच्या तवकािािाठीच्या व्यापक कायडक्रमा ा एक भाग
आहे.
• िेमीकिं्क्टिड, त्स्प्ले मॅन्युफॅक् रििंग आति त्झाइन इकोतिस्टममध्ये गुिंिविूक कििाऱ्या किंपन्यािंना आतथडक िहाय्य
प्रदान कििे हे या कायडक्रमा े उस्द्ष्ट आहे.
***************
29. इलेक्टरोमॅग्नते टक िेलगन कायाडस्न्वि कििािा जपान हा पतहला देश
• जपानच्या ििंिक्षि मिंत्रालयाििंगडि येिाऱ्या ििंस्थािंनी एकतत्रिपिे इलेक्टरोमॅग्नेतटक िेलगन ी यशस्वी ा िी घेिली आहे.
• िागिी िेलगन ी यशस्वी ा िी कििािा जपान हा जगािील पतहला देश ठिला आहे.
िेलगन :
• िेलगन हे एक प्रकाि े शस्त्र आहे. िे इलेक्टरोमॅग्नेतटक शक्तीच्या माध्यमािून हाय स्पी् प्रोजेक्टाइल (िुमािे 7 मॅक)
लाँ किण्यािाठी वापिले जािे.
• यािील प्रोजेक्टाइलमध्ये स्फोटके नििाि. पििंिु तयाऐवजी तयािील वस्िूिं े वस्िुमान, वेग आति गिीज ऊजाड याद्वािे
मोठे नुकिान केले जाऊ शकिे.
• हायपििॉतनक क्रूझ क्षेपिास्त्रे आति हायपििॉतनक बॅतलस्स्टक क्षेपिास्त्रािंिह िमुद्रािील तवतवि हवाई िोक्यािंना लक्ष्य
किण्यािाठी िेलगन ा वापि केला जाऊ शकिो.
जपान ी िेलगन :
• ही एक मध्यम आकािा ी इलेक्टरोमॅग्नेतटक िेलगन आहे.
• िी िुमािे 2,230 m/s (Mach 6.5) वेगाने 320g (तकिंवा 0.7lb) 40mm स्टील िाउिं् बुलेट शूट करू शकिे.
• या िेलगनच्या अनेक ा ण्या घेिर्लयानिंिि (2025 निंिि) िी जपानच्या ििंिक्षि प्रिालीमध्ये िमातवष्ट केली जाईल.
• या िेलगन इस्च्छि वेगाने फायि करू शकिाि.
जपान ा िेलगन तवकाि कायडक्रम :
• जपानक्ून 1990 मध्ये 16 तममी िेलगन प्रकर्लप िुरू किण्याि आला.
• 2016 मध्ये जपानने वायुिोिी आति क्षेपिास्त्र तविोिी क्षमिेिह एक िेलगन प्रोटोटाइप ियाि किण्या ा प्रकर्लप िुरू
केला.
• 2018 च्या िुमािाि तयािंनी एक िेलगन यशस्वीरितया तवकतिि केली.
30. UNWTO च्या 2023 च्या िवोतकृष्ट पयडटन खेड्यािंमध्ये गुजिािमिील िो्ो गावा ा िमावेश
• ििंयुक्त िाष्टरािंच्या जागतिक पयडटन ििंघटनेने (UNWTO) जािी केलेर्लया िवोतकृष्ट पयडटन गावािंच्या यादीच्या तििऱ्या
आवृतिीि भाििािील गुजिािमिील कच्छ तजर्लयािील िो्ो (Dhordo) गावा े नाव आहे. ििे मध्य प्रदेशािील
पन्ना तजर्लयािील म्ला गावा ी UNWTO च्या िवोतकृष्ट पयडटन स्व्हलेज अपग्रे् प्रोग्रामिाठी तनव् झाली आहे.
• िमिकिंद, उझबेतकस्िान येथे UNWTO महािभेदिम्यान ही घोषिा किण्याि आली.
िहभाग:
• ●जवळपाि 260 अजाांमिून या यादीि िवड प्रदेशािील 54 गावािं ी तनव् किण्याि आली. ििे 20 गावे अपग्रे्
प्रोग्राममध्ये िामील किण्याि आली आति आिा 74 गावे UNWTO बेस्ट टरिझम स्व्हलेज नेटवकक ा भाग आहेि.
िो्ो तवषयी :
• 500,000 ौिि मीटि परिििाि हे गाव विलेले आहे. या प्रदेशािील पाििंपारिक कला, ििंगीि आति हस्िकले े
प्रदशडन कििािा एक िुिंदि िािंस्कृतिक महोतिव आयोतजि किण्यािाठी हे गाव प्रतिद्ध आहे. या महोतिवा ी ििंकर्लपना
भाििा े पिंिप्रिान निेंद्र मोदी यािंनी मािं्ली होिी.
UNWTO द्वािे देण्याि येिाऱ्या िवोतकृष्ट पयडटन गाव पुिस्कािािंबद्ल:
• 2021 मध्ये िुरु केलेले, UNWTO द्वािे िवोतकृष्ट पयडटन गाव पुिस्काि हा UNWTO टूरिझम फॉि रुिल
्ेव्हलपमेंट प्रोग्राम ा एक भाग आहे. हा पुिस्काि ग्रामीि भागािील तवकाि, लोकििंख्या तनयिंत्रि, नवकर्लपना ििे
पयडटन व मूर्लय शृिंखला एकत्रीकििाि प्रोतिाहन देिो.
• हा पुिस्काि मान्यिाप्राप्त िािंस्कृतिक आति नैितगडक मालमतिेिह उतकृष्ट ग्रामीि पयडटन स्थळािंना ओळख प्रदान कििो.
ििे 'बेस्ट टरिझम स्व्हलेज नेटवकक' िाठी एक व्यािपीठ म्हिून काम कििो.
***************
31. उतिि अमेरिकेिील पतहले गािंिी ििंग्रहालय यूस्टनमध्ये
• द इटिनल गािंिी म्युतझयम यूस्टन (EGMH) हे उतिि अमेरिकेिील पतहले गािंिी ििंग्रहालय यूस्टन, अमेरिका येथे
िुरु किण्याि आले आहे.
• या ििंग्रहालयाच्या उद्घाटना ा िमाििंभ 2 ऑक्टोबि िोजी गािंिींच्या 154 व्या जयिंिीतनतमति आयोतजि किण्याि आला
होिा.
• हे ििंग्रहालय अतिकृिपिे 15 ऑगस्ट 2023 िोजी लोकािंिाठी खुले किण्याि आले.
• ्ॉ िाजमोहन गािंिी (महातमा गािंिीं े नािू), आयझॅक न्यूटन फॅरिि जूतनयि (मातटडन र्लयूथि तकिंग यािं े पुििे), आति
्ी मिंजुनाथ (कॉन्िुलेट जनिल ऑफ इिंत्या -CGI) यूस्टन हे या कायडक्रमा े तवशेष अतिथी होिे.
• या अिडविुडळाकाि ििंग्रहालयाच्या बाहेिील तभिंिींवि महातमा गािंिी, नेर्लिन मिं्ेला, मातटडन र्लयूथि तकिंग जूतनयि आति
बेट्टी तवर्लयम्ि यािं े त त्रि किण्याि आले आहे.
• येथील प्रदशडने ििंवादातमक आति मनोििंजक आहेि. तयाि गािंिींच्या जीवना ी कथा िीन भागािंमध्ये त तत्रि केली आहे:
'तयािं ा प्रवाि', 'आम ा प्रवाि' आति 'माझा प्रवाि'.
***************

32. 2023 ा 'पतहला आिंिििाष्टरीय काळजी आति िहाय्य तदवि'

(International Day of Care and Support)
• काळजी आति िहाय्या ा आिंिििाष्टरीय तदवि दिवषी 29 ऑक्टोबि िोजी िवड प्रकािच्या काळजींना िमथडन देिाि
आति वाढविाि अशा काळजी घेिाऱ्यािं े योगदान ओळखण्यािाठी आति िोििे आति पुढाकािािं ा पुिस्काि
किण्यािाठी िाजिा केला जािो
• 2023 च्या आिंिििाष्टरीय काळजी आति िहाय्य तदना ी थीम "केअि: ्रायस्व्हिंग अ फेअि आति इन्िुतझव्ह
रिकव्हिी" आहे.
• ही थीम कोतव्-19 िाथीच्या आजािािून तनष्ट्पक्ष आति िवडिमावेशक पुनप्राडप्ती ा मध्यविी स्ििंभ म्हिून काळजीच्या
महत्त्वावि जोि देिे.
• हे केअि तिस्टीममध्ये गुिंिविूक किण्या ी आति काळजी घेिाऱ्यािंच्या योगदाना ी ओळख आति मूर्लय देण्या ी गिज
देखील अिोिेस्खि कििे.
***************
33. SDG परिषद 2023
• न्यूयॉकक, अमेरिका येथे झालेर्लया SDG तशखि परिषदेदिम्यान जागतिक नेतयािंनी शाश्वि तवकाि उस्द्ष्टे
(Sustainable Development Goals - SDGeneral Studies) िाध्य किण्याच्या ििंथ प्रगिीबद्ल त िंिा
व्यक्त केली.
SDG परिषद 2023 े प्रमुख मुद्े :
• SDGeneral Studies िाध्य किण्यािाठी भिीव गुिंिविुकी ी आवश्यकिा आहे.
• शाश्वि तवकािािाठी िावडजतनक आति खाजगी िवड आतथडक प्रवाहािंच्या कायडक्षम वापिावि तवतवि नेतयािंनी भि तदला.
• SDG ी अिंमलबजाविी किण्यािाठी िवड नेतयािंनी बहुपक्षीय कृिी आति िमन्वया े आवाहन केले आहे.
• कोतव्-19 िाथीच्या िोगाने SDG वि, तवशेषिेः जगािील िवाडि गिीब आति िवाडि अिुितक्षि िाष्टरािंवि तवषम
परििाम केला आहे. SDGeneral Studies िाध्य किण्याच्या प्रगिीला गिी देण्यािाठी आपतकालीन िुिाििािंवि
प्रकाश टाकण्याि आला.
• ििे नेतयािंनी आपतिी जोखीम कमी किण्यािाठी िें्ाई फ्रेमवकक ी पूिड अिंमलबजाविी े आति हवामान बदला ा
िामना किण्यािाठी प्रयतनािंना गिी देण्या े व न तदले.
SDG मिील प्रगिीशी ििंबतिं िि त ििं ा :
• ििंपूिड व नबद्धिा अिूनही, 17 SDGeneral Studies च्या 169 लक्ष्यािं ी पूिडिा किण्याच्या तदशेने केवळ 15%
प्रगिी झाली आहे.
• तवकिनशील देशािंमध्ये SDGeneral Studies िाध्य किण्यािाठी गुिंिविुकी ी िफावि 4 तटरतलयन अमेरिकन
्ॉलिपेक्षा जास्ि अिर्लया ा अिंदाज आहे, जो पूवीच्या अिंदाजापेक्षा खूप आहे. या प्र िं् आतथडक गिजेमुळे
SDGeneral Studies अशक्य वाटिाि. तयामुळे तनिी ी पयाडप्तिा आति िुलभिा यावि प्रश्न तनमाडि होिाि.
• िोििाच्या अिंमलबजाविीिील तवििंगिी आति ुकी े ििंिेखन तवतवि आव्हाने उभी कििाि.
• हवामान बदल हे एक महत्त्वपूिड आव्हान म्हिून ओळखले जािे, तयामुळे SDG लक्ष्ये िाध्य होण्याि िोका तनमाडि
होिो. जागतिक पािळीवि हरििगृह वायू े प्रमाि वाढि ालले आहे.

पुढील मागड :
• हवामान बदल आति तया े पयाडवििीय परििाम याला प्रािान्य देिे आवश्यक आहे, तयािाठी िवडिमावेशक जागतिक
प्रयतनािं ी आवश्यकिा आहे.
• शाश्वि तवकाि उस्द्ष्टे िाध्य किण्यािाठी िाष्टरािंमध्ये बहुपक्षीय कृिी आति िहकायाडला प्रोतिाहन देिे आवश्यक
आहे.
• शाश्वि जगािाठी िवाां े हक्क आति कर्लयाि यावि लक्ष केंतद्रि करून जागतिक नेतयािंनी 2030 च्या अजें्ािाठी
िमतपडि िातहले पातहजे.
***************
34. आतशया-पॅतितफक इिंस्स्टयूट फॉि ब्रॉ्कास्स्टिंग ्ेव्हलपमेंट
• भाििा ी िलग तििऱ्यािंदा एतशया-पॅतितफक इतन्स्टयूट फॉि ब्रॉ्कास्स्टिंग ्ेव्हलपमेंट (AIBD) च्या आम परिषदे ा
अध्यक्ष म्हिून तनव् झाली आहे.
• AIBD च्या इतिहािाि हे प्रथम घ्ले आहे. तयामुळे हे प्रिािि क्षेत्राि मागडदशडन आति नवनवीन कायड किण्याच्या
भाििाच्या क्षमिेवि जगभिािील प्रिािि ििंस्थािं ा तवश्वाि प्रतितबिंतबि कििे.
एतशया-पॅतितफक इतन्स्टयूट ऑफ ब्रॉ्कास्स्टिंग ्ेव्हलपमेंट (AIBD) :
• आतशया -पॅतितफक इतन्स्टयूट फॉि ब्रॉ्कास्स्टिंग ्ेव्हलपमेंट (AIBD) ी स्थापना 1977 मध्ये ििंयुक्त िाष्टरे
शैक्षतिक, वैज्ञातनक आति िािंस्कृतिक ििंघटनेच्या (UNESCO) अिंिगडि किण्याि आली.
• ही एक अनोखी प्रादेतशक आिंििशािकीय ििंस्था आहे. िी युनायटे् नेशन्ि इकॉनॉतमक अँ् िोशल कतमशन फॉि
आतशया अँ् द पॅतितफक (UN-ESCAP) ििंघटनेिील देशािंना इलेक्टरॉतनक मीत्या ्ेव्हलपमेंटच्या क्षेत्राि िेवा देिे.
• तया े ित वालय क्वालालिंपूि येथे आहे.
उस्द्ष्टे :
• िोिि आति ििंिािन तवकािाद्वािे आतशया-पॅतितफक प्रदेशाि एकििंि इलेक्टरॉतनक मीत्या वािाविि ियाि
किण्यािाठी AIBD कायड किेल.
ििंस्थापक िदस्य:
• इिंटिनॅशनल टेतलकम्युतनकेशन युतनयन (ITU), ििंयुक्त िाष्टरे तवकाि कायडक्रम, UNESCO आति एतशया-पॅतितफक
ब्रॉ्कास्स्टिंग युतनयन (ABU) या ििंस्था याच्या ििंस्थापक िदस्य आहेि. ििे िे आम परिषदे े गैि-मिदान िदस्य
आहेि.
• िदस्य : AIBD मध्ये िध्या 44 देशािंमिील 92 िदस्य आहेि. तयामध्ये तवतवि देश, प्रिािि अतिकािी व प्रिािकािं े
प्रतितनिी यािं ा िमावेश होिो.
आतशया मीत्या परिषद :
• आतशया मीत्या परिषद ही AIBD द्वािे तवतवि भागीदाि आति आिंिििाष्टरीय ििंस्थािंच्या िहकायाडने आयोतजि केलेली
वातषडक परिषद आहे.
• या परिषदेि आतशया, पॅतितफक, आतफ्रका, युिोप, मध्य पूवड आति उतिि अमेरिकेिील मीत्या व्याविातयक, िज्ञ,
नेिे आति तवतवि भागिािक उपस्स्थि होिे.
• ित वालय: क्वालालिंपूि , मलेतशया.

भािि आति AIBD:
• भािि AIBD च्या ििंस्थापक िदस्यािंपैकी एक आहे.
• प्रिाि भाििी ही भाििा ी िावडजतनक िेवा प्रिािक ििंस्था भािि ििकािच्या मातहिी आति प्रिािि मिंत्रालया े AIBD
मध्ये प्रतितनतितव कििे.
प्रिाि भाििी :
• भाििी ही एक वैिातनक स्वायति ििंस्था आहे.
• ही देशा ी िावडजतनक िेवा प्रिािक ििंस्था आहे.
• 1997 मध्ये प्रिाि भाििी कायद्यािंिगडि तया ी स्थापना किण्याि आली.
• प्रिाि भाििी कॉपोिेशन े मुख्य उस्द्ष्ट दूिदशडन आति आकाशवािी यािंना लोकािं े 'तशक्षि आति मनोििंजन'
किण्यािाठी स्वायतििा प्रदान कििे हे आहे.
***************
35. प्रादेतशक िवडिमावेशक आतथडक भागीदािी
(Regional Comprehensive Economic Partnership)
• िध्या श्रीलिंका आति बािंगलादेश प्रादेतशक व्यापक आतथडक भागीदािी (Regional Comprehensive Economic
Partnership - RCEP) मध्ये िामील होण्या ा तव ाि किि आहेि.
• भािि ाि वषाांपवू ी यािून बाहेि प्ला आहे.
प्रादेतशक िवडिमावेशक आतथडक भागीदािी :
• RCEP हा आतियान िदस्य आति मुक्त व्यापाि किाि (FTA) भागीदाि यािंच्यािील एक महत्त्वपूिड आतथडक किाि
आहे.
• RCEP हा जगािील िवाडि मोठा व्यापािी गट आहे. हे आतथडक एकातमिा, व्यापाि उदािीकिि आति िदस्य
िाष्टरािंमिील िहकायाडला ालना देण्यािाठी ियाि किण्याि आले आहे.
• RCEP ििंदभाडिील वाटाघाटी 2012 मध्ये िुरू झार्लया. प्रादेतशक व्यापािािील एक महत्त्वा ा टप्पा म्हिून नोव्हेंबि
2020 मध्ये अतिकृिपिे तयावि स्वाक्षऱ्या किण्याि आर्लया. िो 1 जानेवािी 2022 िोजी लागू झाला.
िदस्य देश:
• 15 िदस्य देश - ीन, जपान, न्यूझीलिं्, दतक्षि कोरिया, ऑस्टरेतलया आति आतियान िाष्टरे (ब्रुनेई, किंबोत्या,
इिं्ोनेतशया, लाओि, मलेतशया, म्यानमाि, तफलीतपन्ि, तििंगापूि, थायलिं् आति स्व्हएिनाम).
कायडक्षत्रे े :
• वस्िूिं ा व्यापाि, िेवािंमिील व्यापाि, गुिंिविूक, आतथडक आति िािंतत्रक िहकायड, बौस्द्धक ििंपदा, स्पिाड, तववाद
तनपटािा, ई-कॉमिड, लघु आति मध्यम उद्योग (SMEs) इतयादी.
RCEP ी उस्द्ष्टे:
• िदस्य िाष्टरािंमध्ये व्यापाि आति गुिंिविूक िुलभ कििे.
• व्यापािािील टॅरिफ आति नॉन-टेरिफ अ्थळे कमी कििे अथवा दूि कििे.
• आतथडक िहकायड आति प्रादेतशक पुिवठा िाखळी वाढवण्यावि भि देि.े

RCEP े फायदे:
• आतथडक वाढ आति प्रादेतशक स्स्थििेला प्रोतिाहन देिे.
• व्यापाि प्रतक्रया आति तनयम िुव्यवस्स्थि कििे.
• पिदेशी गुिंिविुकीला प्रोतिाहन देिे.
• स्पिाडतमकिा आति नातवन्यिा वाढविे.
व्यापाि खिं्:
• RCEP िदस्य िाष्टरे जागतिक िकल देशािंिगडि उतपादनाच्या (GDP) 30% पेक्षा जास्ि े प्रतितनतितव कििाि.
• या व्यापािी गटाि जगािील एक िृिीयािंश लोकििंख्या िमातवष्ट आहे.
• याि जागतिक व्यापािावि लक्षिीय परििाम किण्या ी क्षमिा आहे.
जागतिक व्यापािाि RCEP ी भूतमका:
• RCEP आिंिििाष्टरीय व्यापािाि आतशया-पॅतितफक क्षेत्रा ा प्रभाव मजबूि कििे.
• हा किाि भतवष्ट्यािील व्यापाि िौद्यािंिाठी आति प्रादेतशक िहकायाडिाठी मॉ्ेल म्हिून काम करू शकिो.
भािि आति RCEP:
• भािि RCEP ा ििंस्थापक िदस्य होिा. 2019 मध्ये, RCEP वाटाघाटीिून माघाि घेण्या ा तनिडय घेिला.
• RCEP े भाििीय अथडव्यवस्थेवि होऊ शकिािे अतनष्ट परििाम लक्षाि घेऊन भाििाने यामिून बाहेि प्ण्या ा तनिडय
घेिला.
• RCEP मुळे भाििीय बाजािपेठेि त नी वस्िूिं ा ओघ वाढण्या ी भीिी होिी. तयामुळे स्थातनक उद्योगािंवि अतनष्ट
परििाम झाला अििा.
• ििे िेवािंमिील गतिशीलिेशी ििंबिंतिि िमस्या, कृषी क्षेत्र आति लहान व्यविायािं े अस्स्ितव हे घटकदेखील तयाला
काििीभूि होिे.
***************
36. माउिंट एव्हिेस्टजवळ स्काय्ायव्ह कििािी जगािील पतहली मतहला - शीिल महाजन
• शीिल महाजन माऊिंट एव्हिेस्टजवळ 21500 फुटािंवरून स्काय्ायव्ह कििािी जगािील पतहली मतहला ठिली आहे.
• भाििीय स्काय्ायव्हि शीिल महाजन ही जगािील िवाडि उिं तशखि माउिंट एव्हिेस्टच्या िमोि 21,500 फूट उिं ीवरून
हेतलकॉप्टिमिून उ्ी मारून स्काय्ायव्ह कििािी पतहली मतहला ठिली आहे. तयानिंिि िी 17,444 फूट उिं ीविील
'कालापथि' तशखिावि उििली.
• शीिल एक प्रतिद्ध भाििीय स्काय्ायव्हि आहेि आति तयािंनी अनेक स्काय्ायस्व्हिंग िेकॉ्ड केले आहेि आति 2001
मध्ये तयािंना ौथा िवोच्च नागिी पुिस्काि, पद्मश्री देखील प्रदान किण्याि आला आहे.
***************

37. जागतिक तवद्याथी तदन 2023

• ्ॉ एपीजे अब्दुल कलाम यािंच्या जयिंिीतनतमति ििंयुक्त िाष्टरििंघाने 15 ऑक्टोबि 2010 हा तदवि जागतिक तवद्याथी
तदन म्हिून घोतषि केर्लयापािून जागतिक तवद्याथी तदन िाजिा केला जािो.
उस्द्ष्ट :
• हे मानवी हक्क आति वैयस्क्तक आति िामातजक तवकािािाठी एक शस्क्तशाली िािन म्हिून तशक्षिाच्या महत्त्वावि
जोि देिे.
• तवद्याथी आति तशक्षिािाठी एक तदवि तनयुक्त केर्लयाने शैक्षतिक त िंिेबद्ल आिंिििाष्टरीय जागरूकिा आति तशक्षि
प्रिाली वाढतवण्यािाठी आिंिििाष्टरीय िहकायाड ी गिज तनमाडि होिे.
• हे मुलािंना शैक्षतिकदृष्ट्या यशस्वी होण्यािाठी, तयािंच्या आव्ी े पालन किण्याि आति ािंगले नागरिक बनण्याि
प्रोतिातहि कििे. हा तदवि नवकर्लपना आति उद्योजकिेला प्रोतिाहन देिो, जे तवद्यार्थयाांना िजडनशीलिेने तव ाि
किण्याि आति उतकषाडिाठी प्रोतिातहि करून िमाज आति अथडव्यवस्थे ी प्रगिी करू शकिाि.
जागतिक तवद्याथी तदन 2023 ी थीम :
• "जि िुम्ही अयशस्वी झालाि िि किीही हाि मानू नका कािि F.A.I.L. 2023 मध्ये जागतिक तवद्याथी तदन
"अयशस्वी: तशकण्या ा पतहला प्रयतन" या तवषयावि लक्ष केंतद्रि किेल.
• 2023 मिील जागतिक तवद्याथी तदनािाठी ही िवाडि मूळ आति योग्य थीम आहे. तशक्षि मिंत्रालय आति भािि
ििकािने तवद्यार्थयाांना प्रेरिि किण्यािाठी हा तवषय िुरू केला आहे.
***************
38. इिंत्यन ओशन रिम अिोतिएशन
• कोलिंबो, श्रीलिंका येथे 11 ऑक्टोबि 2023 िोजी झालेर्लया 23 व्या मिंतत्रपरिषदेच्या बैठकीि श्रीलिंका इिंत्यन ओशन
रिम अिोतिएशन (IORA) े अध्यक्षपद स्वीकाििाि आहे. 2023 िे 2025 या कालाविीि िे अिोतिएशन े
अध्यक्षपद भूषवेल.
• बािंगलादेशने नोव्हेंबि 2021 िे नोव्हेंबि 2023 पयांि अध्यक्षपद भूषवले.
इिंत्यन ओशन रिम अिोतिएशन :
• IORA ी ििंकर्लपना 1995 मध्ये दतक्षि आतफ्रके े नेर्लिन मिं्ेला यािंनी भाििाला तदलेर्लया भेटीदिम्यान िु वली.
िेव्हा िे म्हिाले: "इतिहाि आति भूगोलाच्या िर्थयािं ा वापि आपर्लयाला व्यापक बनवायला हवा. ििे िामातजक-
आतथडक िहकायाडिाठी तहिंदी महािागिा ा उपयोग किायला हवा."
• यािून पुढे मा ड 1995 मध्ये इिंत्यन ओशन रिम इतनतशएतटव्ह आति मा ड 1997 मध्ये इिंत्यन ओशन रिम
अिोतिएशन ी तनतमडिी झाली. ित वालय: मॉरिशि.
िदस्य:
• िध्या IORA े 23 िदस्य देश आहेि आति 11 ििंवाद भागीदाि आहेि.
• ऑस्टरेतलया, बािंगलादेश, कोमोिोि, फ्रान्ि, भािि, इिं्ोनेतशया, इिाि, केतनया, मादागास्कि, मलेतशया, मालदीव,
मॉरिशि, मोझािंतबक, ओमान, िेशेर्लि, तििंगापूि, िोमातलया, दतक्षि आतफ्रका, श्रीलिंका, टािंझातनया, थायलिं्, ििंयुक्त
अिब अतमिािी, येमेन.
• ििंवाद भागीदाि: ीन, इतजप्त, िौदी अिेतबया, जमडनी, इटली, जपान, दतक्षि कोरिया, ितशया, िुकी, युनायटे् तकिंग्म
आति युनायटे् स्टेट्ि ऑफ अमेरिका.
39. भािि-मालदीव ििंबििं

• तहिंद महािागिाि भाििाच्या दतक्षिेला अिलेर्लया मालदीवमध्ये ीन िमथडक उमेदवाि Mohamed Muizzu यािं ी
मालदीव े पुढील िाष्टरपिी म्हिून तनव् झाली आहे. ही भाििािाठी त िंिाजनक बाब आहे.
• मालदीवमध्ये 1968 पािून कायडकािी अध्यक्षपदा ी प्रिाली होिी. 2008 मध्ये तया े बहु-पक्षीय लोकशाहीमध्ये
ििंक्रमि झाले. िेव्हापािून कोििाही तवद्यमान अध्यक्ष पुन्हा तनव्ून आला नाही.
मालदीवशी भाििा े ििंबििं :
1. िुिक्षा भागीदािी: ििंिक्षि िहकायड हे ििंयुक्त ििावाच्या क्षेत्रािंमध्ये तवस्िािले आहे - “्‌एकुवेरिन ”,्‌“दोस्िी”,्‌“एकथा”्‌
आति “ऑपिेशन तशर्ल्”्‌(2021्‌मध्ये िुरू झाले). भािि हा मालदीतवयन नॅशनल त्फेन्ि फोिड (MNDF) िाठी
िवाडि जास्ि प्रतशक्षि ििंिी प्रदान कििो. तयािंच्या एकूि ििंिक्षि प्रतशक्षिाच्या िुमािे 70% आवश्यकिा पूिड कििो.
2. पुनवडिन केंद्र: अड्डू येथे औषि त्टॉस्क्ितफकेशन आति पुनवडिन केंद्र भाििीय िहाय्याने बािंिले आहे. आिोग्यिेवा,
तशक्षि, मतस्यपालन, पयडटन, क्री्ा आति ििंस्कृिी यािािख्या क्षेत्राि भाििाद्वािे िाबतवण्याि येि अिलेर्लया 20 उच्च
प्रभावशाली िमुदाय तवकाि प्रकर्लपािंपैकी हे एक केंद्र आहे.
3. आतथडक िहकायड: पयडटन हा मालदीवच्या अथडव्यवस्थे ा मुख्य आिाि आहे. हा देश आिा काही भाििीयािंिाठी एक
प्रमुख पयडटन स्थळ आहे आति इििािंिाठी नोकिी े तठकाि आहे. ऑगस्ट 2021 मध्ये, Afcons या भाििीय किंपनीने
मालदीवमिील आिापयांिच्या िवाडि मोठ्या पायाभूि िुतविा प्रकर्लपािाठी किािावि स्वाक्षिी केली. 2021 मध्ये भािि
मालदीव ा तिििा िवाडि मोठा व्यापािी भागीदाि म्हिून उदयाि आला. 22 जुलै 2019 िोजी RBI आति मालदीव
लन प्रातिकिि यािंच्याि स्द्वपक्षीय USD लन स्वॅप किािावि स्वाक्षिी किण्याि आली. 2017 मध्ये ीनिोबि
मुक्त-व्यापाि किाि (FTA) केला. िेव्हा भािि-मालदीव ििंबिंिािंना िक्का बिला.
4. पायाभूि िुतविा प्रकर्लप: 2022 मध्ये, नॅशनल कॉलेज फॉि पोतलतििंग अँ् लॉ एन्फोिडमेंट (NCPLE) े उद्घाटन
भाििाच्या पििाष्टर व्यवहाि मिंत्रयािंच्या हस्िे किण्याि आले. NCPLE हा मालदीवमध्ये भाििाने िाबवलेला िवाडि मोठा
अनुदान प्रकर्लप आहे.
मालदीव मध्ये तवतवि ऑपिेशन्ि :
1. ऑपिेशन कॅक्टि 1988 : ऑपिेशन कॅक्टि अिंिगडि भाििीय िशस्त्र दलािंनी ितिापालटा ा प्रयतन तनष्ट्फळ किण्यािाठी
मालदीव ििकािला मदि केली होिी.
2. ऑपिेशन नीि 2014 : ऑपिेशन नीि इिंत्या अिंिगडि भाििाक्ून तपण्याच्या पाण्याच्या ििंकटा ा िामना किण्यािाठी
मालदीवला तपण्या े पािी पुिवले गेल.े
3. ऑपिेशन ििंजीवनी : भाििाने कोतव् 19 तवरुद्धच्या लढ्याि मदि म्हिून ऑपिेशन ििंजीवनी अिंिगडि मालदीवला
6.2 टन आवश्यक औषिािं ा पुिवठा केला आहे.
***************

40. जागतिक कॉफी परिषद 2023

• जागतिक कॉफी परिषद (World Coffee Conference - WCC) आति तयाििंदभाडिील प्रदशडन 2023 मध्ये
बेंगळरू येथे आयोतजि किण्याि आले होिे. ही परिषद आति प्रदशडन प्रथम आतशया खिं्ाि पाि प्ले.
• WCC ी ही 5 वी आवृतिी आिंिििाष्टरीय कॉफी ििंघटनेद्वािे कॉफी बो्ड ऑफ इिंत्या आति कनाडटक ििकाि यािंच्या
िहकायाडने आयोतजि किण्याि आली होिी.
जागतिक कॉफी परिषद 2023 :
• जागतिक कॉफी परिषद हा आिंिििाष्टरीय कॉफी ििंघटनेद्वािे आयोतजि केलेला स्द्ववातषडक कायडक्रम आहे. ही जागतिक
कॉफी क्षेत्रा े प्रतितनतितव कििािी ििंयुक्त िाष्टराशी ििंलग्न ििंस्था आहे.
• WCC जगभिािील कॉफी क्षेत्रािील भागिािकािंना ििंवाद, ज्ञाना ी देवािघेवाि, उद्योग आव्हाने आति ििंिींविील
िहकायाडिाठी एकत्र आििे.
• 2023 िाठी थीम: Sustainability through Circular Economy and Regenerative Agriculture.
• WCC 2023 े जैवतवतवििा दूि : या परिषद आति प्रदशडनािाठी भाििािील कॉफी प्रदेशािून 5 वनस्पिी आति 5
प्राण्यािं ी दूि म्हिून तनव् किण्याि आली आहे.
आिंिििाष्टरीय कॉफी ििंघटना (ICO)
• 1962 मध्ये पतहर्लया आिंिििाष्टरीय कॉफी किािाच्या मिंजिु ीनिंिि आति 1963 मध्ये ििंयुक्त िाष्टरािंच्या पातठिंब्याने या
ििंस्थे ी स्थापना किण्याि आली. कॉफी तनयाडि आति आयाि किण्यािाठी िी एक प्रमुख आिंििशािकीय ििंस्था म्हिून
काम कििे. ICO जगािील 93% कॉफी उतपादन आति 63% वापिा े प्रतितनतितव कििे.
• ग्लोबल कॉफी व्हॅर्लयू ेन (G-CVC) मिील िवड भागिािकािंिाठी फायदे िुतनस्श् ि कििे. ििे जागतिक कॉफी
क्षेत्रा ी शाश्वि वाढ किण्यािाठी प्रोतिाहन देिे.
कॉफी बो्ड ऑफ इिंत्या :
• ही एक वैिातनक ििंस्था आहे. कॉफी कायदा, 1942 अिंिगडि ति ी स्थापना किण्याि आली होिी.
• हे भािि ििकािच्या वातिज्य आति उद्योग मिंत्रालयाच्या प्रशािकीय तनयिंत्रिाखाली कायड कििे.
• या ििंस्थेि अध्यक्षािंिह 33 िदस्य आहेि. मुख्यालय : बेंगळरू
• हे बो्ड मुख्यतवे कॉफीिाठी ििंशोिन, तवस्िाि, तवकाि, बाजािपेठ, बाय आति अिंिगडि प्र ाि या क्षेत्रािंवि आपले लक्ष
केंतद्रि कििे.
***************
41. ग्राहकािंना िवोतिम अनुभव देण्याच्या क्रमवािीि छ. तशवाजी महािाज आिंिििाष्टरीय तवमानिळ जगाि ौथे
• मुिंबई मिील छत्रपिी तशवाजी महािाज आिंिििाष्टरीय तवमानिळ हे ग्राहकािंना िवोतिम अनुभव देण्याच्या क्रमवािीि
जगाि ौर्थया स्थानी आहे.
• तवमानिळाने आतशया-पॅतितफक क्षेत्राि दुििा क्रमािंक पटकावला आहे. याबद्ल आिंिििाष्टरीय तवमानिळ परिषदेक्ून
(एिीआय) तवमानिळाला प्रमािपत्र तमळाले आहे.
• एिीआय' ही जगभिािील तवमानिळ ालतविाऱ्या किंपन्यािं ी ििंघटना आहे. ििंघटनेक्ून जगभिािील तवमानिळािं े
तवतवि स्ििावि िवेक्षि करून तयानुिाि मानािंकन, पुिस्काि आति प्रमािपत्र तदले जािे. मुिंबई े तवमानिळ ग्राहक
अनुभवाि देशाि िवोतिम ठिले आहे. अिे प्रमािपत्र तमळिािे हे देशािील पतहले तवमानिळ आहे.

42. शािंतितनकेिन हे भाििािील 41 वे जागतिक वाििा स्थळ

• पस्श् म बिंगालच्या बीिभूम तजर्लयािील, शािंतितनकेिनला युनेस्कोच्या जागतिक वाििा यादीि िमातवष्ट किण्याि
● शािंतितनकेिनला युनेस्को े जागतिक वाििा स्थळ म्हिून मान्यिा
तमळावी यािाठी 2010 पािून प्रयतन िुरू आहेि.
● िािंस्कृतिक मिंत्रालयाने मानवी मूर्लये, स्थापतय, कला, शहि
तनयोजन आति लँ्स्केप त्झाइनमध्ये तया े महत्त्व िािंगून,
युनेस्कोच्या जागतिक वाििा यादीि िमावेश किण्यािाठी
शािंतितनकेिन ा प्रस्िाव ठेवला.
● भाििीय पुिाितव िवेक्षि (ASI) शािंतितनकेिनमिील अनेक
वास्िूिंच्या जीिोद्धािाि, तयाच्या ऐतिहातिक आति िािंस्कृतिक वािशा े जिन किण्याि गुिंिलेले आहे.
शािंतितनकेिन:
ऐतिहातिक महत्त्व:
● 1862 मध्ये, िवींद्रनाथ टागोिािं े व्ील देवेंद्रनाथ टागोि यािंनी हे तनिगडिम्य दृश्य पातहले आति तयािंनी शािंतितनकेिन
नावा े घि बािंिून आश्रम स्थापन किण्या ा तनिडय घेिला.
● ध्यानािाठी अनुकल
ू वािावििामुळे देवेंद्रनाथ टागोि यािंनी भूब्िंगा परिििा े नामकिि शािंतितनकेिन केल.े
शैक्षतिक वाििा:
● 1901 िाली िवींद्रनाथ टागोिािंनी जतमनी ा महत्त्वपूिड भाग तनव्ला आति ब्रह्म ािी आश्रम मॉ्ेलवि आिारिि
शाळा स्थापन केली.
● ही शाळा निंिि तवश्व भाििी तवद्यापीठ म्हिून तवकतिि झाली.
युनस्े कोच्या जागतिक वाििा स्थळे:
1. जागतिक वाििा स्थान हे, ज्याला िािंस्कृतिक व भौगोतलक दृष्ट्या प्रतििा व महत्त्व आहे अिे युनेस्कोने मान्यिा
तदलेले जगािील एखादे स्थान (वास्िू, तठकाि, उद्यान, जिंगल, ििोवि इतयादी) अििे.
2. जगािील जागतिक वाििा स्थानािं ी यादी ियाि किण्या ी जबाबदािी जागतिक वाििा स्थान ितमिीवि आहे.
3. एकदा जागतिक वाििा स्थान म्हिून घोतषि केले गेर्लयानिंिि तया स्थानाच्या देखभालीिाठी व ििंिक्षिािाठी
युनेस्कोक्ून अनुदान तदले जािे.
4. ििंयुक्त िाष्टरििंघ शैक्षतिक, वैज्ञातनक व िािंस्कृतिक ििंघटना (UNESCO) जागतिक वाििा स्थळे या यादी ी 1972
िाली स्थापना झाली.
5. िी वाििा स्थळे UNESCO जागतिक वाििा परिषदेि विडन केर्लयाप्रमािे िािंस्कृतिक तकिंवा नैितगडक वाििा अिलेली
महत्त्वा ी तठकािे अििाि.

भाििािील जागतिक वाििा स्थळे:
1. नैितगडक तवभागािील जागतिक वाििा स्थळे:
1. कातझििंगा नॅशनल पाकक- आिाम, 1985
2. केवलादेव नॅशनल पाकक- िाजस्थान, 1985
3. मानि वाईर्ल्लाईफ िॅन् ुिी- आिाम, 1985
4. निंदा देवी नॅशनल पाकक, व्हॅली ऑफ फ्लॉविड- उतििाखिं्, 1988,2005
5. िुिंदिबन नॅशनल पाकक- पस्श् म बिंगाल, 1987
6. पस्श् म घाट- महािाष्टर, गोवा, कनाडटक, िातमळना्ू आति केिळ, 2012
7. ग्रेट तहमालयीन नॅशनल पाकक- तहमा ल प्रदेश, 2014
2. िािंस्कृतिक वाििा स्थळािं ी यादी:
1. िाजमहल- उतिि प्रदेश, 1983
2. वेरुळ लेण्या- महािाष्टर, 1983
3. अजिंठा लेण्या- महािाष्टर 1983
4. आग्रा तकल्ला- उतिि प्रदेश, 1983
5. िूयड मिंतदि कोिाकक- ओत्शा- 1984
6. महाबलीपूिम- 1984
7. खजुिाहो लेण्या- मध्य प्रदेश- 1986
8. फतिेपूि तिक्री- उतिि प्रदेश, 1986
9. गोव्यािील ेि- गोवा, 1986
10. पट्टदकलमिील मिंतदिे- कनाडटक, 1987
11. ोल िाजािं ी मिंतदिे- ितमळना्ू, 1987
12. एलेफिंटा केव््ज/घािापुिी ी लेिी- महािाष्टर, 1987
13. िािं ी स्िूप- मध्य प्रदेश, 1989
14. कुिुब तमनाि- तदल्ली, 1993
15. हुमायून ी कबि- तदल्ली, 1993
16. भाििािील पवडिीय िेर्लवे- तनलतगिी, िातमळना्ू, 1999
17. महाबोिी मिंतदि- बोि गया, तबहाि, 2002
18. भीमबेटका- मध्य प्रदेश, 2003
19. छत्रपिी तशवाजी महािाज टतमडनि- मुबिं ई, महािाष्टर, 2004
20. िंपानेि-पावागढ उद्यान- गुजिाि, 2004
21. लाल तकल्ला- तदल्ली, 2007
22. िािी की बाव- गुजिाि, 2014
23. नालिंदा तवश्वतवद्यालय (महातवहाि)- तबहाि, 2016
24. जयपूि तपिंक तिटी- िाजस्थान, 2020
25. अहमदाबाद- गुजिाि, 2017
26. स्व्हक्टोरियन ॲन्् आटड ्ेको एन्िेम्बल- मुबिं ई, 2018
27. िंदीग् शहि- िंदीग्, 2016
28. काकतिया मिंतदि (िामप्पा) मिंतदि- िेलिंगिा, 2021
29. ढोलतविा- गुजिाि, 2021
30. शांबतबनकेतन, र्स्श्चम िंगाल-2023
31. होयसळा, कनाुटक – 2023
3. तमश्र तवभागािील स्थळ
1. कािं नगिंगा नॅशनल पाकक- तिस्क्कम, 2016
ु िाष्टरिघिं शैक्षतिक, वैज्ञातनक व िािंस्कृतिक ििंघटना (UNESCO):
● स्थापना: 4 नोव्हेंबि 1946
● मुख्यालय: पॅरिि (फ्रान्ि)
● मानवी ििंस्कृिीच्या तवकािाच्या टप्प्यामध्ये महतवपूिड ठिलेर्लया, तवशेष अिा नैितगडक आति िािंस्कृतिक वाििा
लाभलेर्लया जगभिािील तठकािािं े ििंविडन व्हावे यािाठी दिवषी 18 एतप्रल िोजी जागतिक वाििा तदन िाजिा केला
जािो.
****************
43. इथेनॉलवि ालिािी जगािील पतहली काि
• केंद्रीय िस्िे वाहिूक आति महामागड मिंत्री तनिीन ग्किी यािंनी 29 ऑगस्ट 2023 िोजी 100 टक्के इथेनॉल इिंिनावि
ालिाऱ्या गा्ी े अनाविि केल.े
काि ी वैतशष्ट्य:े
• टोयोटा इनोव्हा हायक्रॉि (Toyota Innova Hycross) अिे या काि े नाव आहे.
• लोकतप्रय एमपीव्ही इनोव्हा हायक्रॉिवि आिारिि हे मॉ्ेल जगािील पतहर्लया इलेस्क्टरफाइ् फ्लेक्ि इिंिन वाहना ा
प्रोटोटाइप आहे.
• हे इिंिन बीएि 6 स्टेज-2 च्या तनयमािंनुिाि तवकतिि केले गेले आहे.
• या कािमध्ये 1.8 तलटि पेटरोल हायब्री् इिंतजन आहे, जे 181 अश्वशक्ती ऊजाड तनमाडि कििे, यामुळे प्रति तकलोमीटि
23.24 मायलेज तमळू शकिे
• इथेनॉल इिंिनापािून 40 टक्के वीज तनमाडि करू शकिे.
इिंिनािं ी गिज:
• देशािील वैयस्क्तक वापिाच्या वाहनािं ी ििंख्या तदविेंतदवि वाढि आहे.
• तयाि प्रामुख्याने पेटरोल व त्झेल ा वापि होिो.
• मात्र, जागतिक परिस्स्थिीनुिाि या दोन्ही इिंिना े दि गगनाला तभ्ले आहेि.
• परििामी, देशा े िवाडतिक पिकी लन या इिंिनािंच्या आयािीवि ख ड होिे.
• तयाबिोबि या वाहनािंमिून होिािे प्रदूषि मानवाि घािक आहे. आयािीविील हे अवलिंबन कमी किावे, यािाठी
पयाडयी इिंिनािंवि गेली अनेक वषे ििंशोिन िुरू आहे.
• तयामध्ये प्रथम ‘कॉम्प्रेस्् नॅ िल गॅि’ ा (िीएनजी) पयाडय पुढे आला आहे.
• गेर्लया काही काळाि बॅटिीविील वाहनािं ी बाजािपेठही तवस्िािि आहे. तयािह हाय्रोजनविील वाहन नुकिे िादि
झाले.
• ‘बजाज’,्‌ ‘तहिो’्‌ आति ‘टीव्हीएि’्‌ अशा किंपन्यािंनी इथेनॉलविील दु ाकी नुकतया ियाि केर्लया, िि ‘टोयोटा’ने
‘फ्लेक्ि इिंतजन’्‌इथेनॉलविील मोटाि िादि केली आहे.
इथेनॉल ा वापि:
• काही वषाांपूवी वाहनािंच्या इिंिनाि पा -दहा टक्के इथेनॉलच्या तमश्रिा े िोिि ििकािने आखले.
• आिा ििंपूिड इथेनॉलवि वाहने ालतवण्या े िोिि येि आहे.
• ब्राझीलमध्ये 90 टक्के वाहने इथेनॉलवि ालिाि.
• िध्या देशाि िुमािे पाविेपा शे कोटी तलटि इिक्या इथेनॉल ी तनतमडिी होिे.
इथेनॉल े फायदे:
• इथेनॉल हे जैव इिंिन अिून, तया े ज्वलन होि अििाना नायटरोजन ऑक्िाइ्, काबडन मोनॉक्िाइ्, पातटडक्युलेट मॅटि
(पीएम) आति िर्लफि अशा प्रदूषिकािी घािक घटकािं े उतिजडन कमी होिे.
• तयामुळे वाढतया प्रदूषिाला आळा बिेल.
• तयािह इिंिन म्हिून इथेनॉलच्या वापिा ा शेिकऱ्यािंना मोठा फायदा होिाि आहे.
• गेली अनेक वषे देशाि उिा े अतिरिक्त उतपादन होिे.
• तया पाश्वडभूमीवि उिापािून इथेनॉल ियाि झार्लयाि तयाला इिंिन म्हिून मोठी बाजािपेठ उपलब्ि होऊन शेिकऱ्यािंना
लाभ होऊ शकिो. ििे पेटरोल-त्झेलच्या आयािीवि हा हुकमी उपाय अिर्लयाने मौर्लयवान पिकीय लनही वा ेल.
• इथेनॉल ी तकिंमि िध्या िुमािे िाठ रुपये तलटि आहे, िी पेटरोल-त्झेलपेक्षा तकिीििी स्वस्ि आहे. तयामुळे
वाहन ालकािंनाही हा स्वस्ि पयाडय आहे.
***************
44. अरििंदम बाग ी यािं ी ििंयक्त
ु िाष्टरिघिं ाच्या कायाडलयाि (तजतनव्हा) भाििा े स्थायी प्रतितनिी म्हिून तनयुक्ती
• केंद्रीय मिंतत्रमिं्ळाच्या तनयुक्ती ितमिीने अरििंदम बाग ी यािं ी ििंयुक्त िाष्टरििंघाच्या तजतनव्हा येथील कायाडलयाि
भाििा े स्थायी प्रतितनिी (India's permanent representative to the United Nations (UN) and
other international organisations in Geneva) म्हिून तनयुक्ती केली आहे.
• या पदावि अििाऱ्या इिंद्रमिी पािं्े यािं ी जागा अरििंदम बाग ी घेिाि आहेि.
• अरििंदम बाग ी हे भाििीय पििाष्टर िेवेिील 1995 च्या बॅ े अतिकािी आहेि. तयािंनी पििाष्टर मिंत्रालया े प्रवक्ते
म्हिून काम केले आहे.
• ििंयुक्त िाष्टरििंघ ित वालय अमेरिकेिील न्यूयॉकक शहिाि अिून ित वालया ी कायाडलये तजतनव्हा, स्व्हएन्ना आति
नैिोबी येथे आहेि. िध्या न्यूयॉकक येथील ित वालयाि भाििाच्या स्थायी प्रतितनिी म्हिून रुत िा किंबोज या ऑगस्ट
2022 पािून कायडिि आहेि.
***************
45. जागतिक आिोग्य तशखि परिषद 2023

• 15 िे 17 ऑक्टोबि 2023 दिम्यान बतलडन, जमडनी येथे जागतिक आिोग्य तशखि परिषद 2023 (World Health
Summit, 2023) पाि प्ली.
• परिषदे ी ििंकर्लपनाेः 'ए त्फाइतनिंग इयि फॉि ग्लोबल हेर्लथ अॅक्शन' (A Defining Year for Global Health
Action)
• या परिषदे ी पतहली आवृतिी 2009 िाली आयोतजि किण्याि आली होिी.
• या परिषदेमध्ये जगाच्या तवतवि भागािंिील लोक एकत्र येऊन जागतिक आिोग्य िुिाििेिाठी ाड कििाि.
• ही तशखि परिषद आिंिििाष्टरीय िहकायड आति वैज्ञातनक अिंिदृडष्टीमध्ये रुजलेर्लया खुर्लया ेला ालना देिे. ही परिषद
जागतिक आिोग्य हा तवषय िाजकीय अजेंड्यािंमध्ये अग्रस्थानी ठेवि ििंयुक्त िाष्टरािं ी शाश्वि तवकाि उस्द्ष्टे िाध्य
किण्यािाठी प्रयतनशील आहे.
***************
46. 5 त्िेंबि : जागतिक मृदा तदवि
• मानवाच्या बदलतया जीवनशैली ा परििाम, पयाडवििा ा ऱ्हाि आति अशा प्रकािच्या इिि अनेक काििािंमुळे मृदे ी
झीज मोठ्या प्रमािावि होिे. याििंदभाडि जागरुकिा 5 त्िेंबि हा 'जागतिक मृदा तदवि' म्हिून िाजिा केला जािो.
• 2023 ी थीम: " मािी आति पािी: जीवना ा स्त्रोि " आहे.
• 2002 मध्ये इिंटिनॅशनल युतनयन ऑफ िॉईल िायन्िेि (IUSS) ने जागतिक मृदा तदवि िाजिा किण्या ी तशफािि
केली होिी.
• FAO परिषदेने 20 त्िेंबि 2013 िोजी 68 व्या ििंयुक्त िाष्टर महािभेि एकमिाने याबाबि अतिकृि घोतषि केल.े
• थायलिं् े महािाज भूतमबोल अदुर्लयादेज यािंनी आपर्लया कायडकाळाि िुपीक जतमनी े ििंिक्षि किण्यािाठी खूप काम
केल.े
• तयािंच्या या योगदाना ी दखल घेऊन दिवषी तयािंच्या जन्मदनातनतमति म्हिजे 5 त्िेंबि हा तदवि जागतिक मृदा तदन
म्हिून िमतपडि करून तयािं ा गौिव केला जािो.
***************

Current Events - September To February

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Current Events - September To February

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

चाणक्य मंडल परिवाि......

जिथे लोकसेवा हीच देशसेवा

MPSC COMPREHENSIVE COURSE

Guidance : Shri. Avinash Dharmadhikari Sir (IAS)

BY, ABHIJEET SHINDE SIR

BY, ABHIJEET SHINDE SIR

BY, ABHIJEET SHINDE SIR

BY, ABHIJEET SHINDE SIR

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 1

3.'नमो ्रोन दीदी' योजना

6.'बैगा' पीव्हीटीजी जमािीला अतिवाि हक्क प्रदान

8. पीएम जनजािी आतदवािी न्याय महाअतभयाना ा (PM-JANMAN) शुभाििंभ

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 3

9. 'हुरुन इिंत्या पिोपकाि यादी 2023' मध्ये तशव ना्ि अव्वल

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 4

11. आयुष्ट्मान भव मोहीम िुरू

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 5

13. पाळिा योजना

16. स्वच्छ िवेक्षि पुिस्काि 2023

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 7

18. शाश्वििेिाठी QS जागतिक तवद्यापीठ क्रमवािी 2024

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 8

20. प्रिानमिंत्री िूयोदय योजना

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 9

22. भाििा ा बहुआयामी दारिद्र्या ी स्स्थिी

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 10

23. आिाि का्ड

25. PVTGs िाठी गृहतनमाडि

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 12

27. पिंिप्रिान गिीब कर्लयाि अन्न योजना

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 13

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 14

31. वर्ल्ड फू् इिंत्या 2023

33.'मेिा युवा भािि' (माय भािि) े उद्घाटन 31 ऑक्टोबि िोजी

35. िहावा िाष्टरीय पोषि िप्ताह

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 17

36. पीएम-तकिान योजनेिाठी AI टॅ बॉट

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 18

37. पिंिप्रिान जनिन योजनेने (PMJDY) नऊ वषे पूिड

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 19

38. लेक ला्की योजना 2023

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 21

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 23

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 25

5. महािाष्टर िाज्याच्या मुख्य ित वपदी ्ॉ. तनिीन किीि यािं ी तनयुक्ती

7. तहट अँ् िन तवरुद्ध नवीन कायदा

9. अस्खल भाििीय न्यातयक िेवा

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 28

10. जम्मू-काश्मीि आिक्षि दुरुस्िी तविेयक

11. CERT-In मातहिी अतिकाि कायद्याच्या कक्षेबाहेि

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 31

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 32

14. तनव्िूक आयोगा ा तशक्षि मिंत्रालयाशी किाि

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 34

• िे 1985 च्या बॅ े िनदी अतिकािी आहेि.

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 35

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 36

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 37

18. महािाष्टर लोकिेवा आयोगाच्या अध्यक्षपदी िजनीश िेठ यािं ी तनयुक्ती

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 39

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 40

21. मिदािािंना तनव्िुकीबद्ल जागृि किण्यािाठी कॉतमक पुस्िका े प्रकाशन

BY, ABHIJEET SHINDE SIR 42