Кристални структури II

Фактор на атомско пакување

Блаже Димески
 Maтерија

Цврсто тело Teчност Гас

Поделба во однос на степенот на
внатрешната подреденост.

Kристално Aморфно
Кај кристалните материјали атомите се подредени на Супстанците кај кои не постои подреденост
правилен начин со повторување на големи атомски на поголеми растојанија се аморфни.
растојанија, притоа се добива тродимензионална мрежа.
Блаже Димески
 КЛАСИФИКАЦИЈА НА СОСТОЈБИ ВО ЗАВИСНОСТ ОД
АТОМСКОТО АРАНЖИРАЊЕ

AMOРФНИ КВАЗИКРИСТАЛИ КРИСТАЛИ

Ред Ред Ред

+ + +
периодичност периодичност периодичност

 Постои барем една кристална состојба со помала енергија (G) од

аморфната состојба (стакло)
 Кристалот покажува остра точка на топење
 "Кристалoт има поголема густина" !!
Блаже Димески
 Kристал Решетка
Tродимензионален Tродимензионален
транслационен транслационен
периодичен аранжман периодичен аранжман
на на
aтомите точки

*Поимот решетка е математичка апстракција и претставува

систем на правилно периодично дистрибуирани точки (јазли) во
просторот.
Блаже Димески
 Системи со периодична симетрија
Периодична (транслациона) симетрија
Даден фрагмент (елементарна ќелија) се повторува во просторот на одредено растојание во неколку
насоки.

Во зависност од големината на транслацијата, периодичните системи се поделени на:

3D – кристали 2D – површински

1D – полимери 0D – молекули

Блаже Димески
 Клучни поими
Елементарна ќелија - најмал дел од кристалот што ги содржи
сите информации за структурата на целиот кристал

Кристална решетка - тродимензионална мрежа од точки

чијшто геометриски распоред одговара на распоредот на
градбените единки во кристалот. Точките се меѓусебно
поврзани со транслациона симетрија.

Кристална цврста супстанца може да се конструира од

елементарната ќелија + операции на транслација

Кристалната решетка (и елементарната ќелија) има форма на

паралелопипед т.е. претставува призма (геометриско тело со
шест плоски коишто се паралелограми и меѓу себе се
паралелни).
Блаже Димески
кристал мет или “кокаин за сиромашни“
Посекако да ја гледате серијата!!!

Блаже Димески
 Ефекти
Физички
Во физички ефекти спаѓаат анорексија, хиперактивност, проширени зеници,
испуштена кожа, прекумерно потење, немир, сува уста и бруксизам (што доведува
до "мет уста"), главоболка, забрзано чукање на срцето, забавено чукање на срцето,
неправилен срцев ритам, брзо дишење, висок крвен притисок, низок крвен
притисок, висока телесна температура, дијареа, констипација, замаглен вид,
вртоглавица, грчеви, несоница, вкочанетост, палпитации, тремор, сува кожа,
чешање на кожата, акни, бледило, и - со хронични или високи дози - конвулзии,
срцев удар, мозочен удар и смрт.

Психолошки
Во психолошки ефекти спаѓаат еуфорија, анксиозност, зголемување на либидото,
будност, концентрација, зголемена енергија, зголемена самодоверба, самодоверба,
дружељубивост, раздразливост, агресивност, психосоматски нарушувања,
психомоторна агитација, дерматиломанија (компулсивно подигање на кожата),
влечење на коса (трихотиломанија), заблуди на грандиозност, халуцинации,
прекумерно чувство на моќ и непобедливост, повторливо и опсесивно
однесување, параноја, и - со хронична употреба или високи дози - амфетамин
психоза
Блаже Димески
 Каков е односот ?

Kристал = решетка + мотив

Moтив или база: aтом или група

на атоми кои се придружени на
секој јазол (точка) на решетката
*најмал број на честички што се повторуваат во кристалот

Блаже Димески
Кристал = Решетка + срце (мотив)

Блаже Димески
Каква може да биде решетката?

Блаже Димески
 Просторна решетка
Дискретен распоред на точките во 3-D
просторот така да секоја точка има
идентично опкружување
Конечна или бесконечна ?
Дводимензионална 2D или
тродимензионална 3D

Блаже Димески
 Непримитивна

Примитивна
ќелија

Примитивна
ќелија

Блаже Димески
 Идеален кристал

Го замислуваме идеалниот кристал како просторно творба добиена со

бесконечно повторување на истата структурна единица.
Во секоја елементарна единка на кристалот се присутни еден или повеќе
атоми .
При дефинирање на идеален кристал претпоставуваме дека атомите
мируваат во нивната рамнотежна позиција.
 Кристалите се направени од бесконечен број
на елементарни ќелии
a паралелна со x-оска
Елементарна ќелија е најмалата b паралелна со y- оска

единица на кристалот која се c паралелна со z- оска

 аголот меѓу y и z
повторува и така го прави целиот
 аголот меѓу z и x
кристал.
 аголот меѓу x и y

Димензиите на елементарната ќелија се дефинирани со 6

параметри,должини на три оски a, b, и c, и остри агли
меѓу нив ,  и .
 Kристалната решетка може да ја сметаме за 3-D
поредени елементарни ќелии.

Kристалната решетка е имагинарен систем во 3 димензии во кој секоја

точка(јазол) има околина која е иста за било која друга точка(јазол).

Блаже Димески
 Кристална решетка
Што е кристална решетка?
Во кристалографијата, само геометриските својства на
кристалот се од интерес, па затоа се заменува секој атом
со геометриска точка која се наоѓа на рамнотежата
позиција на тој атом.

Површина на платината Кристална решетка

Платина
(scanning tunneling microscope) на платина

Блаже Димески
 Кристална решетка
y

• Бесконечна низа на
точки во просторот, B C D E
b α
• Секоја точка има
идентична околина со O a A x

сите други.
• Низите се наредени на
периодичен начин.

Блаже Димески
Значи многу е битно кај се точките!

Димески Блаже
 Моноатомски кристал
• Наједноставниот кристал е еднодимензионалниот синџир на идентични
атоми.
• Синџирот се состои од многу голем број на идентични атоми со
идентични маси.
• Атомите се одделени со растојание од "а".
• Атомите се движат само во насока паралелна со синџирот.
• Само најблиските соседи комуницираат (сили со краток дострел).

a a a a a a

Un-2 Un-1 Un Un+1 Un+2

Блаже Димески
 Синџир со два типа на атоми
• Два различни типови атоми на масите M и m се поврзани со
идентични „федери“;
(n-2) (n-1) (n) (n+1) (n+2)

K K K K

M M m M a)
m

b)

Un-2 Un-1 Un Un+1 Un+2

• Ова е наједноставниот можен модел на јонски кристал.

бидејќи a е повторливо растојание, раздвојување на најблиските
соседи е а/2
Блаже Димески
 Елементарна ќелија во 2D
• Најмалата компонента на кристалот (група на атоми, јони
или молекули), која кога се наредени заедно со чисто
транслационо повторување го репродуцира целиот
кристал.

S S

S S S

b S S S S S
a
S S S S S

Блаже Димески
 Графен и нанотуби
Графен е дводимензионална јаглеродна структура со дебелина на еден атом

Наноцевка со еден ѕид подразбира наноцевка која е направена од слој на графит

со дебелина од еден атом (графен), завиткан во цилиндар со дијаметар кој се мери
во нанометри
 Шест параметри на на решетката
a, b, c, , , 

Ќелија на решетката

Решетка

+ Moтив

Кристал

*Мотив: основен дел од симетричен дизајн кој, кога се повторува, ја создава целата шема

Блаже Димески
 Договорени правила
Изборот на елементарната ќелија се прави согласно
следните договорени правила:
• Елементарната ќелија треба да има иста симетрија како
кристалот.
• Изворот на елементарната ќелија е обично центар на
симетрија.
• Векторите на основата треба да се што е можно
помали, односно волуменот на ќелијата треба да е
најмалиот можен.
• Аглите меѓу оските треба да се што е можно поблиску
до 90  , ако не е можно тогаш > 90 .
• Елементарната ќелија која има најмал можен волумен
се нарекува примитивна ќелија.

Блаже Димески
 Материјали и пакување
Kристални материјали...
• атомите се паковани во
периодични 3D низи
• претставници
-метали Кристален SiO2
-многу керамики
-некои полимери Si O
Некристални материјали...
• атомите немаат периодично пакување
• се појавуваат кај :
-комплексни структури
-нагло ладење Аморфен SiO2

“Aморфен" = некристален
Блаже Димески 3
 Енергија и пакување
• случајно пакување E

Типичен сосед
енергија на врска

Типичен сосед r
енергија на врска

• густо правилно пакување E

Типичен сосед
енергија на врска

Типичен сосед r
енергија на врска

Густо пакуваните структури имаат помала енергија

Блаже Димески
 Густо пакување FCC

Густо пакување

+ + =

A B C
FCC
Забелешка :атомите се различни по боја но тоа се сепак истите
Ги обојуваме за подобра прегледност

Блаже Димески
 Покажани поместени за поголема јасност
HCP

+ + =

A
B
A
HCP

HCP (ромбична призма)

Забелешка :атомите се различни по боја но тоа се сепак истите

 METAЛНИ КРИСТАЛИ

• СЕ ГУСТО ПАКОВАНИ.
• ПРИЧИНИ:
Tипично е да се присутни само атоми од еден елемент
Сите атомски радиуси се исти
Мeталната врска не е насочена.
Растојанието меѓу најблиските соседи настојува да биде
што е можно помало за да биде што пониска енергијата на врската

• имаат наједноставни кристални структури

Иако нивните формули имаат еден катјон и еден анјон,

решетките на CsCl и NaCl се различни.
Различните решетки произлегуваат од фактот дека Cs +
јон е многу поголем од Na + јон.
Три главни кристални структури кај металите

Блаже Димески
Три главни кристални структури кај металите

(a) Body-centered cubic (BCC), внатрешно центрирана

(б) Face-centered cubic (FCC), странично центрирана

(в) Hexagonal close packed (HCP), хексагонална густо пакована

Блаже Димески
 Покрај FCC, BCC и HCP постои и
проста(примитивна) кубична
(SCC Simple Cubic Cristal)

• координациски број
(број на први соседи) = 6

• многу ретка оти има лоше пакување

(само Po има ваква структура)
• густо пакованите правци се ивици на коцка.

Блаже Димески
 Атомот во едноставна кубична решетка има
шест други атоми како соседи, така што има
координатен број шест.

Координациониот број претставува број на најблиски соседи .

Овие соседи образуваат геометриско тело кое се нарекува
координационен полиедар .
Најчесто се проучуваат координационите полиедри кои се образуваат
од анјоните околу некој катјон .
Координационите броеви можат да бидат од 3 до 12 .
Блаже Димески
 Фактор на атомско пакување – APF

• Под претпоставка дека се работи за модел на цврсти сфери

Волумен на атомите во елементарната ќелија*

APF = Волумен на елементарна ќелија

Блаже Димески
 Фактор на атомско пакување – APF
• APF за проста кубична ќелија = 0.52

волумен
aтоми
aтом
a елементарна
4
p (0.5a)3
1
ќелија 3
R=0.5a APF =
a3 волумен
елементарна
Густо пакувани атоми ќелија

содржи 8 x 1/8 = 1 честичка

– 8 јазли
– 1 ќелија содржи 8(1/8) =
– 1 честичка
Блаже Димески
 Кристална решетка
Елементарна ќелија е најмал дел од кристалната реѓетка
со чие повторување се добива кристалот во целост!!!

Проста кубична
Секој атом во аголот припаѓа на осум
ќелија
елементарни ќелии

Блаже Димески
 Теоретска густина, r
Maса на атом во елементарната ќелија
Густина = r =
Вкупен волумен на елементарната ќелија

nA
r =
VC NA

каде n = број на атоми во елементарната ќелија

A = aтомска маса
VC = волумен на ел.ќелија= a3 за коцка
NA = Avogadro-ова константа
= 6.023 x 1023 aтоми/mol

Блаже Димески
 Густината може да се употреби за да се најде
атомскиот радиус ако типот на кристалот е
познат
За FCC
e2 + e2 = l 2
2 x раб на
коцката l 2 = 2e2
l = 2  e
l = 4 атомски
радиуси
V(ќелија) = e3

Блаже Димески
 r=m/V
• Густината на металот = маса на ќелија/ V
• Maсата на ќелијата е маса на четири атоми од
металот
• Maсата на ќелијата =
маса на атомот / mol x 1mol/ 6.022 x1023 aтоми
x 4 aтоми/ќелија
пример : густината на Al е 2.699 g/cm3 .
Волуменот на ќелијата е 6.640 x 10-23 cm3 а атомскиот
радиус е 143 pm
l = 2  e
l = 4 атомски радиуси
волумен на ќелијата= e3
За железото кое има BCC елементарна ќелија
пресметката е малку различна
Густината на железото е 7.8470 g/cm3

2 e D2 = (2 e)2+ e2
= 3e2
D = 3 e

Блаже Димески
 D

D2 = (2 e)2+ e2 2 e Тука има два атома по ќелија

= 3e2
D = 3 e V(ќелија) = e3
e = D/3
V = e3= m/r
D=4xr
m = 2 x 55.85 g/6.022 x 1023 atoms М(Fe) = 55.85 g/mol
e3 = 1.85 x 10-22/ 7.8470 g/cm3 Се добива дека работ на
ќелијата е 287 pm a r = 124 pm
e = 2.87 x 10-8 cm Блаже Димески
 Како да се определи типот
на ќелијата
За да дознаете дали е SC, BCC или FCC, користете го
познатиот радиус и густина за пресметување на број
на атоми во ќелија
Проблем Al има густина = 2.699 g/cm3 и радиус = 143 pm.
Дали Al има FCC?
Решение
1. Пресметуваме волумен на ќелија

V = (раб на ќелијата)3
Работната далечина доаѓа од
дијагоналата на страната
D= 2 • раб
Блаже Димески
 Како да се определи типот
на ќелијата
Решение

V =(раб на ќелија)3 и дијагонала на страна = 2 • раб

(дијагонала) 2 = 2 (раб) 2

значи,
дијагонала =  2 • (раб)

Блаже Димески
 Како да се определи типот
на ќелијата
Решение
дијагонала = 4 • r(Al) = 572 pm
Значи работ= 572 pm / Ö2 = 404 pm
во центиметри= 4.04 x 10-8 cm
V(ќелија) = (4.04 x 10-8 cm)3
V = 6.62 x 10-23 cm3

Блаже Димески
 Како да се определи типот
Решение :
на ќелијата
2. Употреби го V и густината за пресметување на
масата на ќелијата
M(ќелија) = густина • волумен
= (6.62 x 10-23 cm3)(2.699 g/cm3)
= 1.79 x 10-22 g

Блаже Димески
 Како да се определи типот
на ќелијата
3. Пресметај го бројот на атоми на Al по ќелија.

Масата на 1 атом на Аl =26,98g/mol x 6,022 x 10

23 mol -1

1 aтом = 4.480 x 10-23 g, па ...

1,79 x 10 -22 g / 4,480 x 10 -23 g =3,99 aтоми по ќелија

FCC 4
Блаже Димески
 содржи 8 x 1/8 = 1 атом на елементарна ќелија
Кубична решетка единица клетка содржи една осмина од атомот во секој од своите осум агли,
така што содржи еден атом вкупно.

Пример; пресметај ја густината и атомскиот радиус на метал(полониум) ако се знае дека должината на
работ е 336 pm.

l = 2r. Значи радиусот на Po е; .

r Блаже Димески
Должината на работ на елементарна ќелија на никел е 0.3524 nm.
Густината на Ni е 8.90 g/cm3.
Објасни дали никелот кристализира во примитивна кубична
решетка!

Бидејќи вистинската густина на Ni не е близу до ова, Ni не

формира едноставна кубна структура.

Блаже Димески
Волумно (внатрешно)центрирана кубична
Fe-α, Fe-δ, V, Ta, Mo, W, Cr, Ti-β…

Body-centered cubic (BCC)

Блаже Димески
ГЕОМЕТРИЈА

Блаже Димески
Волумно (внатрешно)центрирана кубична

• Густо паковани правци се дијагонала на коцка.

• координациски број = 8

Блаже Димески
 Фактор на атомско пакување – APF

• APF = 0.68
Густо паковање
Должина = 4R
= 3a

Елементарната ќелија содржи

1 + 8 x 1/8
= 2 атома/елементарна ќелија
R
a
aтоми волумен
4
– 8 јазли + 1 честичка во елементарна 2 p ( 3a/4)3
ќелија 3 aтом
центарот на ќелијата APF =
– 1 ќелија содржи волумен
8(1/8) + 1 = 2 честички a3
елементарна
Блаже Димески ќелија 8
Фактор на атомско пакување : BCC
3a

2a
R
a Густо пакована структура:
должина = 4R = 3 a

aтоми волумен
4
ел.ќелија 2 p ( 3a/4 ) 3
3 aтом
APF =
волумен
a3
ел.ќелија
• APF = 0.68 Блаже Димески
Странично центрирана кубична(FCC)

Fe-γ, Cu, Al, Pb, Au, Ag, Ni,…

Блаже Димески
Геометрија FCC

Блаже Димески
Калциумот кристализира во кубична структура центрирана во центарот. Работната должина на
единицата ќелија е 558.8 pm.

(а) Кој е атомскиот радиус на Ca во оваа структура?

(б) Пресметајте ја густината на Ca.

Во структурата на FCC, Ca атомите се врзуваат едни со

други преку дијагоналата на лицето, така што должината
на дијагоналата е еднаква на четири Ca атомски радиуси
(d = 4r). Двата соседни рабови и дијагоналата на лицето
формираат правоаголен триаголник, со должина на секоја
страна еднаква на 558,8 nm а и должината на
хипотенузата еднаква на четири атомски радиуси на Ca:

r
 Теоретска густина, r
• Пример : Cr (BCC)
М = 52.00 g/mol
R = 0.125 nm
n=2
 a = 4R/3 = 0.2887 nm
R
a
aтоми rтеоретска = 7.18 g/cm3
g
ќелија 2 52.00
mol rвистинска = 7.19 g/cm3
r=
a 3 6.023 x 1023
волумен aтоми
ќелија mol
 Линеарна густина
Број на атоми
Линеарна густина =
Единица должина на векторот

[110]
Пример : линеарна густина на
Al [110] правец
a = 0.405 nm

Број на атоми
a 2 -1
LD = = 3.5 nm
должина 2a

Број на атоми центрирани во насоката од интерес!

 Планарна густина(100) кај железо
решение: на T < 912C железото има BCC структура.
2D повторувачка
единица

(100) 4 3
a= R
3

Радиус на железото R = 0.1241 nm

aтоми
2D повт.единица 1
1 aтоми aтоми
Планарна густина= 2 = 2 = 12.1 = 1.2 x 1019
nm 2 m2
површина a 4 3
R
2D повт.единица 3
 Планарна густина кај железо(111)
1/2 aтоми центрирани во рамнина/
решение : (111) рамнина елементарна ќелија
2a атоми во рамнината
атоми над рамнината
атоми под рамнината

3
h= a
2

Површина на 2D единица: ½ hb = ½*[(3/2)a][(2)a]=1/2(3)a2=8R2/(3)

aтоми
2D повт.единица 3*1/6
Планарна густина = aтоми = aтоми
= 7.0 0.70 x 1019
2 m2
површина 8R 2 nm
2D повт.единица 3
Странично центрирана кубична(FCC)
• густо пакувани правци се дијагонали на страниците.
--напомена:сите атоми се исти;
-атомите на пресеците на површинските дијагонали се со бела боја за полесно забележување.

• координациски број = 12

Блаже Димески 9
Фактор на атомско пакување – APF за FCC
• APF = 0.74
Густо паковање:
должина = 4R
= 2a
2a Елементарната ќелија содржи
6 x 1/2 + 8 x 1/8
= 4 aтоми по ќелија
a
атоми волумен
4
ел.ќелија 4 p ( 2a/4)3
3 aтом
APF =
– 8 јазли + 6 страни 3 волумен
– 1 ќелија содржи 8(1/8) + a
ел.ќелија
6(1/2) = 4 честички Блаже Димески 10
 FCC секвенца
• ABCABC...секвенца на пакување
• 2D проекција
A
B B
C
A
A страна B
C
B B
C
B страна B B
C страна

• FCC елементарна ќелија

Блаже Димески
Hexagonal close-packed (HCP)
Хексагонална густо пакована
Ti-α, Be, Y, Zn, Mg,…

Блаже Димески
Геометрија на HCP

Блаже Димески
Хексагонална густо пакована(HCP)

• ABAB... Секвенца на пакување

• 3D проекција • 2D проекција

A страна
горен слој
B страна
Среден слој
A страна Долен слој
• координациски број = 12
• APF = 0.74
Блаже Димески
 Градба и изглед на HCP
• Два независни параметри

a = b ≠ c, a = b = 90º g = 120º
(независни параметри– a и c)
Блаже Димески
 Градба и изглед на HCP
•Координациски број =12

• во црвените точки се наоѓаат мотивите, исти топчиња што се допираат со 6

други топчиња на исто ниво.
• 3 топчиња под и 3 над– густо пакување
 Градба и изглед на HCP
•

ABAB... Секвенца на
пакување

Горен слој

Среден слој •Најголем можен фактор

Долен слој
 Фактор на атомско пакување – APF за HCP

Дефиниција: Празниот простор меѓу атомите се нарекува дупка или интерстицијал(интерстицијално место)

Блаже Димески
Пресметување на APF зa HCP

Блаже Димески
 Твит на денот
•Кој вели дека видео игрите не носат никаква корист?!
•Еве играњето Тетрис во деведесетите сега ми го олеснува
редењето зелки на бурето...

Блаже Димески
 Мисла на денот
•Подобро дијамант со мана отколку беспрекорно камче!

Блаже Димески
Продолжува понатаму!!!

PPТ Бравеови решетки

Блаже Димески