4/23/2024

HIỆN TƯỢNG BỀ MẶT

Mục tiêu học tập
1. Trình bày được các khái niệm cơ bản, phân loại và
HẤP PHỤ VÀ đặc điểm của hấp phụ.

CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT 2. Phân tích được 5 dạng đường cong hấp phụ khí –
rắn và hiện tượng hấp phụ mao quản.
3. Phân tích được các đặc điểm của hấp phụ lỏng –
rắn. Viết và giải thích được phương trình Freudlich
4. Trình bày được cấu trúc, phân loại và các đặc tính
Vũ Thị Hồng Hạnh chất hoạt động bề mặt.
Bộ môn Hóa lý
Khoa Bào chế và công nghệ dược phẩm 5. Phân tích được một số ứng dụng của hấp phụ và
chất hoạt động bề mặt.

TÀI LIỆU HỌC TẬP HIỆN TƯỢNG BỀ MẶT

Tài liệu học tập
Nội dung
1. Hóa lý Dược, Nhà xuất bản Y học, Hà Nội (2014)
 Các khái niệm
Tài liệu tham khảo
1. Giáo trình Hóa keo, Nhà xuất bản Khoa học kĩ thuật  Hấp phụ chất khí lên bề mặt rắn
(2015)
 Hấp phụ chất tan lên bề mặt rắn
2. Giáo trình Hóa lý, Tập 2, Nhà xuất bản Giáo dục (2006)
3. Martin’s Physical Pharmacy and Pharmaceutical
 Hấp phụ lên bề mặt lỏng
Sciences, Lippincott William & Wilkins (2011) Chất diện hoạt
4. Physical Chemistry of Surface, John Wiley & Sons,
Canada (1997)

1
 4/23/2024

HIỆN TƯỢNG BỀ MẶT

C¸c kh¸i niÖm
 BÒ mÆt lµ gi?
ChØ phÇn giíi h¹n ph©n chia c¸c pha: bÒ
CÁC KHÁI NIỆM mÆt tiÕp xóc hay liªn bÒ mÆt
 HÊp phô lµ gi?
Sù tËp trung chÊt lªn bÒ mÆt ph©n c¸ch pha
 HÊp phô vµ hÊp thô kh¸c nhau nh- thÕ nµo?
HÊp thô kh«ng ph¶i lµ hiÖn t-îng bÒ mÆt,
chuyÓn chÊt vµo trong qua bÒ mÆt pha

HIỆN TƯỢNG BỀ MẶT HIỆN TƯỢNG BỀ MẶT

Tr¹ng th¸i chÊt trªn bÒ mÆt Sức căng và năng lượng bề mặt
Phương pháp đo sức căng bề mặt
F
 
2l
 Năng lượng bề mặt
A = F. h = .l.h = .S
A = G
dG G
Lùc t-¬ng t¸c ph©n tö kh¸c nhau  
 Nguyªn nh©n g©y nªn hiÖn t-îng bÒ mÆt dS S

2
 4/23/2024

HIỆN TƯỢNG BỀ MẶT HIỆN TƯỢNG BỀ MẶT

Xu h-íng cña hÖ B¶ng 8.3 Søc căng bÒ mÆt cña mét sè chÊt (  dyn/cm )

 ChuyÓn vÒ tr¹ng th¸i bÒn nhÊt ChÊt láng nhiÖt ®é  ChÊt r¾n nhiÖt ®é 

 Cã năng l-îng thÊp nhÊt Hg 20 485,0 CaF2 30 2500

H2O 20 72,75 SrSO4 30 1400
 Gi¶m diÖn tÝch bÒ mÆt cña hÖ Glycerin
Anilin
20
20
66,0
42,9
BaSO4
PbF2
25
25
1250
900
Benzen 20 28,9 AgCrO4 26 575
Cloroform 20 27,1 CaSO4 30 270
Etanol 20 21,6 PbI2 30 130
Hexan 20 18,5

HÊp phô

Kh¸i niÖm
HiÖn t-îng tËp trung chÊt lªn bÒ mÆt ph©n c¸ch pha

 HÊp phô lªn bÒ mÆt r¾n

 HÊp phô lªn bÒ mÆt láng

3
 4/23/2024

HÊp phô lªn bÒ mÆt r¾n

C¸c kh¸i niÖm
 ChÊt bÞ hÊp phô

 ChÊt hÊp phô

 Ph¶n hÊp phô

 C©n b»ng hÊp phô
 HÊp phô c¹nh tranh

HÊp phô lªn bÒ mÆt r¾n HÊp phô lªn bÒ mÆt r¾n
ĐÆc ®iÓm hÊp phô lªn bÒ mÆt r¾n B¶n chÊt cña qu¸ trinh hÊp phô

 Năng l-îng d- trªn bÒ mÆt rÊt lín  HÊp phô vËt lý

Lùc hót ph©n tö hay lùc Van der Waal
X¶y ra rÊt m¹nh
 HÊp phô ho¸ häc
 Phô thuéc b¶n chÊt, cÊu t¹o bÒ mÆt vµ Lùc liªn kÕt ho¸ häc
diÖn tÝch bÒ mÆt (bÒ mÆt riªng)
 HÊp phô trao ®æi ion
Lùc liªn kÕt ion

4
 4/23/2024

HÊp phô lªn bÒ mÆt r¾n PHÂN BIỆT 2 LOẠI HẤP PHỤ
HẤP PHỤ VẬT LÝ HẤP PHỤ HOÁ HỌC
B¶n chÊt cña qu¸ trinh hÊp phô - Lực hấp phụ: vật lý - Lực hấp phụ: hoá học
(lực Van Der Waals) (lực liên kết hoá học)
 HÊp phô vËt lý
- Nhiệt hấp phụ vài Kcal/mol - Nhiệt phản ứng lớn
Lùc hót ph©n tö hay lùc Van der Waal. Lùc hÊp phô yÕu, (<40kJ/mol) (>100kJ/mol)
chËm, tû lÖ nghÞch víi nhiÖt ®é, thuËn nghÞch
- HP có tính thuận nghịch - HP không thuận nghịch
 HÊp phô ho¸ häc - HÊp phô ®a líp - HÊp phô ®¬n líp
Lùc liªn kÕt ho¸ häc, m¹nh, kh«ng thuËn nghÞch, tû lÖ - “Tốc độ nhanh” - “Tốc độ chậm”
thuËn víi nhiÖt ®é - Nhiệt độ tăng, HP giảm - Nhiệt độ tăng, HP tăng
- Kh«ng ®Æc hiÖu - §Æc hiÖu
 HÊp phô trao ®æi ion
Lùc liªn kÕt ho¸ häc của phản øng trao ®æi ion. m¹nh, HP vật lý và HP hoá học luôn đi kèm nhau
hÊp phô c¹nh tranh giữa c¸c ion

5
 4/23/2024

HÊp phô chÊt khÝ

ĐÆc ®iÓm chung
HẤP PHỤ KHÍ Cã thÓ lµ hÊp phô vËt lý hay ho¸ häc
LÊN BỀ MẶT RẮN B¶n chÊt hÊp phô tuú vµo nhiÖt ®é
X¶y ra nhanh h¬n hÊp phô chÊt tan
KhÝ cµng dÔ ho¸ láng thi hÊp phô cµng dÔ vµ cµng nhiÒu

Th-êng chÞu ¶nh h-ëng cña ¸p suÊt

Th-êng tÝnh b»ng thÓ tÝch hoÆc sè mol/1g chÊt hp

Freundlich
x/m
- Ph-¬ng trinh thùc nghiÖm
- Đ¼ng nhiÖt
- ¸p suÊt thÊp

x
 k. p n
m

6
 4/23/2024

Langmuir
x/m
- Trung t©m hÊp phô độc lập
- BÒ mÆt đồng nhất

- HÊp phô ho¸ häc, ®¬n líp

- Kh«ng cã t-¬ng t¸c giữa c¸c

chÊt bÞ hÊp phô

k. p
a  amax .
1  kp P

Brunauer-Emmet-Teller (BET)
x/m
-Trung t©m hÊp phô độc lập
- BÒ mÆt đồng nhất

- HÊp phô vËt lý, ®a líp.

- Kh«ng cã t-¬ng t¸c giữa
c¸c chÊt bÞ hÊp phô

7
 4/23/2024

Cã t-¬ng t¸c Ng-ng tô mao qu¶n (IV)

x/m
x/m
-Trung t©m hÊp phô
- BÒ mÆt không đồng nhất - Dạng II có ngưng tụ mao
quản
- HÊp phô ®a líp.
- Cã t-¬ng t¸c m¹nh giữa -Hai giai đoạn
c¸c chÊt bÞ hÊp phô + BET
+ Ngưng tụ mao quản

P P

Ng-ng tô mao qu¶n (III) Quá trình phản hấp phụ

x/
m
- Dạng III có ngưng tụ mao - Dạng I, II, III:
quản Thuận nghịch.

-Hai giai đoạn: - Dạng IV, V:

+ HP không đồng nhất Không thuận nghịch.
+ Ngưng tụ mao quản Trễ hấp phụ

8
 4/23/2024

ỨNG DỤNG

- Chống khí độc

- Sắc ký khí

- Xác định diện tích, cấu trúc bề mặt

HẤP PHỤ CHẤT TAN
- Bảo quản thuốc

- Động học quá trình sấy khô

HẤP PHỤ CHẤT TAN HẤP PHỤ CHẤT TAN

Đặc điểm
Ảnh hưởng của dung môi
• Hấp phụ chậm, lâu đạt đến trạng thái
cân bằng • Dung môi hấp phụ cạnh tranh với chất tan
• Khuấy trộn dung dịch để tăng tốc độ khuếch
tán • Dung môi có sức căng bề mặt càng lớn, chất tan
Các yếu tố ảnh hưởng càng dễ HP
• Dung môi • Dung môi có nhiệt thấm ướt (bề mặt rắn) càng
• Chất bị hấp phụ bé, chất tan càng dễ HP
• Chất hấp phụ

9
 4/23/2024

HẤP PHỤ CHẤT TAN HẤP PHỤ CHẤT TAN

Ảnh hưởng của chất hấp phụ

Ảnh hưởng của chất bi hấp phụ

• Chất HP có nhiều lỗ xốp (mao quản) đường kính • Chất tan phân cực dễ HP lên bề mặt phân cực
mao quản càng nhỏ, HP càng tăng
• Phân tử có kích thước lớn dễ bị HP hơn
• HP xảy ra theo quy tắc Rebinder: Chất HP lên bề
mặt phân cách 2 pha làm giảm sự chênh lệch độ • Ion có điện tích càng lớn càng dễ bị HP
phân cực giữa 2 pha
• Ion có cùng điện tích, bán kính ion càng lớn
• εrắn > εchất tan > εdung môi càng dễ bị HP
hoặc εdung môi > εchất tan > εrắn

HẤP PHỤ TRAO ĐỔI ION

Lg(x/m) CHẤT TRAO ĐỔI ION:
(x/
m)
Chất hữu cơ gồm 2 phần:
+ Khung polyme không tan (xốp, nhiều mao quản)
+ Nhóm hoạt động gắn trên khung
Lg C (nhiều nhóm HĐ dung lượng trao đổi ion lớn)

Phân loại:
• Cationit (acid mạnh -SO3H, acid yếu -COOH, -OH)
C
• Anionit (base mạnh R4NOH, base yếu R3NHOH)
Freundlich plot

10
 4/23/2024

HẤP PHỤ TRAO ĐỔI ION HẤP PHỤ TRAO ĐỔI ION

Cơ chế trao đổi ion

BẢN CHẤT : R1H + Me+ R1Me + H+
- HP hoá học (HP ion chất tan từ dung dịch (Na+, Ca++, Mg++,…)
lên bề mặt rắn, lực HP là lực liên kết ion)
- Phản ứng trao đổi ion trên bề mặt rắn - R2OH + X - R2X + OH –
lỏng xảy ra đồng thời với sự HP ion (Cl -, SO4 -2 ,…)

HẤP PHỤ TRAO ĐỔI ION ỨNG DỤNG

Tách chiết, làm giàu quinin - Loại tạp, chất màu trong tinh chế, ion trong nước

[cationit].H + [quinin.H]Cl  [cationit].[quinin.H] + - Chống độc đường tiêu hoá

HCl - Sắc ký giấy, lớp mỏng, cột
[cationit].[quinin.H] + NH4OH  [cationit].[NH4] + - Tách các chất tinh khiết, sắc ký điều chế.
quinin + H2O
- Tăng độ tan, hòa tan của dược chất
(Meso silica làm chất mang)

11
 4/23/2024

HẤP PHỤ TRÊN BỀ MẶT CHẤT LỎNG

HẤP PHỤ TRÊN 

Các chất
o đường
BỀ MẶT CHẤT LỎNG

Fast track physical pharmacy C

HẤP PHỤ TRÊN BỀ MẶT CHẤT LỎNG CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT

P. trình Gibbs: Hấp phụ lên BM Định nghĩa:

dung dịch:
• Có khả năng tập trung trên bề mặt
C dб phân cách
Cs =- .
RT dC • Làm giảm sức căng bề mặt phân cách
dб/dC là hoạt tính bề mặt Đặc điểm cấu tạo:
• dб/ dC>0, Cs<0 hấp phụ âm
Phân tử gồm 2 phần:
 không có hoạt tính bề mặt
• Phần thân dầu (gốc hydrocacbon R)
• dб/ dC<0, Cs>0 hấp phụ dương • Phần thân nước (các nhóm phân cực
 Chất hoạt động bề mặt
-SO3H, -COOH, -OH, R-NH2)

12
 4/23/2024

CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT

Mối quan hệ hoạt tính và cấu trúc

• Cấu trúc diphyl

• Gốc R tăng, hoạt tính bề mặt tăng (R ≈ 10 - 18C)

• Cùng R, độ phân cực tăng, hoạt tính bề mặt tăng
(-SO3H > COOH > OH phenol > OH alcol)

CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT

Cách tính chỉ số HLB

Tương quan giữa 2 phần thân dầu - thân nước
biểu thị bằng chỉ số HLB (hydrophilic lipophilic
balance) Chỉ số của các nhóm hydrophyl và
lipophyl
Cách tính chỉ số HLB
Nhóm Chỉ Nhóm Chỉ số
Hydrophyl số Lipophyl
- SO4-Na+ 38,7 CH
• Của 1 chất đã biết cấu trúc: -COO - Na+ 19,1 CH2 0,475
Este (vòng sorbital) 6,8 CH3
Este tự do 2,4 ==CH
HLB = CS thân nước -CS thân dầu + 7 Hydroxyl tự do 1,9
Hydroxyl(vòng 0,5
sorbital)

13
 4/23/2024

CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT

Cách tính chỉ số HLB Cách tính chỉ số

HLB
HLB của các polyol fatty acid esters:
Các chất diện hoạt có phần thân nước chỉ có ethylene
oxide :
HLB = E/5
E = % khối lượng oxyethylene
- S = chỉ số saponin hoá của esters
- A = Chỉ số acid khi thuỷ phân

CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT PHÂN LOẠI CHẤT HĐBM

Phân loại chất HĐBM theo cấu trúc

• Chất HĐBM cationic

• Chất HĐBM anionic

• Chất HĐBM lưỡng phân

• Chất HDBM không ion hoá

14
 4/23/2024

MỘT SỐ CHẤT HĐBM

THƯỜNG GẶP
- Polysorbate - Tween
- Tween - Span (Polyoxyethylene Sorbitan Fatty Acid Esters)
- Sorbitan esters - Span.
(Sorbitan Fatty Acid Esters)
- Polyoxyl Castor Oil - Cremophor E, EL, RH
(Polyoxyethylene Castor Oil Derivative)
- Polyoxyl Fatty Acid Ethers – Brij, Cremophor A
- Tween, Span (Polyoxyethylene Alkyl Ethers)
20
- Tween, Span - Muối của acid béo: Natri lauryl sulphate, Natri laureth
80 sulphate, natri oleate, natri stearate…
- Tween, Span
40 - Các Polymer lưỡng thân: PVA, Gelatin, Poloxamer…
- Tween, Span
60

CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT

Giá trị HLB của một số chất HĐBM Cách tính chỉ số HLB:
Chất HĐBM HLB
Hỗn hợp 2 chất diện hoạt
Acid Oleic 1,0
Glyceryl Mono-Stearat 3,8
Sorbitan Mono-Oleat (Span 80) 4,3 aHLBA  bHLBB
Sorbitan Mono-Laurat (Span 20) 8,6 HLBagamAbgamB 
Trietanolamine Oleat 12,0 ab
Polyoxyetylen Sorbitan Mono-Oleat (Tween 80) 15,0
Polyoxyetylen Sorbitan Mono-laurat (Tween 20) 16,7
Natri Oleat 18,0
Natri Lauryl Sulfat 40,0

15
 4/23/2024

CHẤT HOẠT ĐỘNG BỀ MẶT CƠ CHẾ NHŨ HÓA CỦA CHĐBM

Ý nghĩa của HLB:  Giảm sức căng, năng lượng BM

Giúp chọn lĩnh vực sử dụng chất HĐBM  Tương tác cơ học với pha ngoại, tạo
mặt cong
• Chống tạo bọt: HLB 1 - 3  Tạo lớp bảo vệ trên bề mặt PCP

• Nhũ hoá N/D: HLB 3 - 8

• Gây thấm: HLB 7 - 9
• Nhũ hoá D/N: HLB 8 - 16
• Tẩy rửa: HLB 13 - 16
• Tăng độ tan: HLB 16 - 30, 40

PHÂN BỐ CỦA CHẤT HĐBM/ DUNG

NỒNG ĐỘ TỚI HẠN TẠO MICELLE
DICH
MICELLES

Ionic vs nonionic micelle???

16
 4/23/2024

SỰ TẬP HỢP LẠI CỦA CHẤT HĐBM CÁC ĐẶC TÍNH CỦA DUNG DỊCH CHẤT HĐBM

hexagonal

KHẢ NĂNG LÀM TĂNG ĐỘ TAN CƠ CHẾ LÀM TĂNG ĐỘ TAN

Tăng độ tan nhờ phối hợp vào trong lòng micelles

17
 4/23/2024

CÁC ỨNG DỤNG KHÁC

- Liposome
Chế tạo từ phospholipid

- Niosome
Chế tạo từ các chất diện
hoạt
- Polymersome
Chế tạo từ polymer lưỡng
thân

18