c

KABANATA 59
|
 |
|| ||

|| || | 

Ang balita ay lihim na inihahatid ng telegrama sa sa

Maynila,1 pagkatapos na makaraan ang tatlumpu·t anim na oras
ay ibinalita na ng mga pahayagan ang nangyari, na binalot ng
maraming hiwaga2 at babala; na ginutay, inayos at dinagdagan ng
tagasuri.3 Samantala naman, ang mga balitang dala ng ibang tao,
na galing sa mga kumbento, ay siyang unang palihim na kumalat,
na ikinatakot ng bawat makaalam.4 Ang pangyayari, na nag-iba ng
ayos dahil sa ilang libong bersiyon, agad na pinaniniwalaan o
hindi ayon sa udyok ng kalooban ng isa·t isa.5 Kahit ang
katahimikang-bayan ay hindi nagagambala,6 ngunit parang ang

cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

| |
| |

1 Ang ganitong paraan ng paghahatid ng lihim na balita ukol sa
kaguluhan sa San Diego ay katulad halos sa naganap na Pag-aalsa sa
Cavite noong Enero 20, 1872. Nagkaroon ng mga serye ng telegrama
mula sa Cavite na ipinapaalam sa mga kaganapan sa pagsugpo ng
hukbong Espanyol sa mga nag-aalsang sundalo at mangaggawa sa
arsenal ng Cavite. Isa sa mga telegrama na galing sa Cavite ay
humihiling sa GH na ipag-utos na dakpin si Padre Jose Burgos.

2 Ang pag-aalsa sa San Diego ay nakabalot sa misteryo na tulad sa Pag-

aalsa sa Cavite noong 1872. ² Nakatago ang lihim na kamay ng mga
prayle sa likod ng kaganapan.

3 Ang mga balitang ipinararating sa mga tao ay ayon sa nais o

kagustuhan ng tagasuri. Sa kasalukuyan maging ang ating pahayagan
at iba pang instrumento sa pagbabalita ay dapat suriing kritikal, ang
mga inihahatid na balita o inpormasyon - tandaan natin na ang mga ito
ay mayroong mga sariling mga interes na pinoprotektahan.

4 Ang balita (higit na ibig sabihin ay kuwento) mula sa mga kumbento ay

dinagdagan ng higit na nakakasindak na detalye sa layunin na higit na
matakot ang mga nakikinig at lumabas na sikat ang mga prayle.

5 Ang balita sa Pilipinas, maliban sa pahayagan ay mayroon pang ibang

pinagmumulan ² mapupuna dito na ang epekto ng mga lihim na balita
ay higit na nakakasindak sa mga tao. Pansinin ang epekto ng pakikinig
ng balita at pakikinig sa mga sali-salitan. Ang kawalan ng kredibilidad
ng pahayagan ang siyang pinagmumulan ng mga sali-salitaan at lalo
pang nagiging kapani-paniwala kung ang pinagmumulan ng balita ay
pinagkakatiwalaan/pinapaniwalaan ng mga tao.

c
c
 c

kapayapaan ng mga tahanan ay nahahalo, na gaya ng isang

tangke: samantalang ang ibabaw ay walang kagalaw-galaw,
ngunit sa ilalim ay nagsisigapang, naglalanguyan at naghahabulan
ang mga piping isda. Ang mga krus, mga ñ
ñ ñ
7 mga



 sa balikat, mga trabaho, kabantugan, kapangyarihan,
kahalagahan, kataasan, atbp., ay nagliparan na parang mga
paruparo, sa isang ginintuang liparan, ayon sa nakikita ng isang
bahagi ng mga mamamayan. Sa isang bahagi naman ay isang
madilim na ulap ang pumaitaas, na sa kanyang abuhing kulay ay
namumukod na parang maiitim na anino, ang mga rehas na bakal
ng kulungan, mga tanikala at marahil ay maging ang
nakapangingilabot na bitayan. Parang naririnig ang mga
pagsisiyasat, mga kahatulan, ang mga sigaw na bunga ng
pagpapahirap; ang Marianas at Bagumbayan ay namamalas na
balot ng isang marumi at madugong talukbong:8 ang mga
mangingisda at isda ay nagkakagulo. Sa imahinasyon ng mga
taga-Maynila ay inilalarawan ng Kapalaran ang pangyayari, nang
kaayos ng ilang pamaypay na galing sa
Tsina: ang isang mukha ay may bahid na
itim at ang isa ay puno ng burda,
matitingkad na kulay, mga ibon at
bulaklak.9
Sa mga kumbento ay namamayani
ang higit na malaking kaguluhan.
Nagsitigil ang mga karawahe ng mga
provincial na bumibisita sa isa·t isa,
palihim na nag-uusap. Nagtungo sa mga
palasyo upang maghandog ng kanilang

cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

6 Tahimik ang kabuuan ng Pilipinas, ngunit pinalaki naman ang
kaguluhan na para bang epektado ang buong Pilipinas. Ito rin ang
kaligiran ng nagaganap sa buong Pilipinas, pagkatapos ang Pag-aalsa sa
Cavite noong 1872.

7 Mga sagisag ng gantimpala na katulad ng ating medalya sa

kasalukuyan

8 Ang bahaging ito ay katulad ng pangyayari sa Pag-aalsa sa Cavite kung

saan ang maraming mga napagbintangan ay ipinatapon sa Marianas at
ang tatlong paring martir ay binitay sa Bagumbayan.

9 Sa mga hindi karaniwan at malalaking mga kaguluhan ay mayroong

mga nakikinabang at mga biktima. Sa kaso ng Pag-aalsa sa Cavite ng
1872, maraming mga Pilipinong negosyante, abogado, pari at iba pang
ang ipinatapon sa Marianas. Na ang kanilang mga iniwang kayamanan
at katungkulan ay napasalin sa ibang kamay.
c
c
 c

tulong sa Pamahalaang nasa panganib.10 Muling nabanggit ang

mga kometa,11 mga parunggit, mga sundot, atbp.
´Isang Te Deum,!µ sabi nang prayle sa isang kumbento,
´walang liliban kahit isa sa koro!µ Hindi maliit na awa ng Diyos
ang nakita, panahong ito, ito ay kung gaano ang kahalagahan
natin!µ12
´Sa pangyayaring ito ay marahil napapakagat-labi ang
generalillo Mal-Agueroµ13 sagot ng isa.
´Ano kaya ang nangyari sa kanya kung wala ang mga
ñ  ñ
ng prayle?µ
´At upang maidaos na lalong mabuti ang kapistahan ay
ipagbilin sa   na tagaluto sa procurado na« Gaudeamus
sa loob ng tatlong araw!µ
´Amen! Amen! Mabuhay si Salvi! Mabuhay!µ
Sa isa pang bahay-pari ay iba naman ang usapan.
´Nakita na ninyo? Si Ibarra ay nag-aral sa mga Jesuita; sa
Ateneo lumalabas ang mga pilibustero!!µ14 ang sabi ng isang
prayle.
At ang mga kalaban ng mga prayle.15
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

10 Sa kagipitan ng pamahalaan, noon pa mang panahon ng Espanya ay

nagpupunta na sa palasyo ang mga tagasuporta ng GH na nasa
panganib. Wala ng bago sa nakikita ngayon, kapag ang pangulo ng
bansa ay nanganganib sa tungkulin.

11 Ipinapakita ng mga  
ñng orden relihiyoso sa GH ang mga hula

o babala sa mga bagay na maaring mangyari.

12 Ipinagmamalaki ng mga prayle ang kanilang kahalagahan sa

pamahalaan, kung hindi sa kanila ay bumagsak na raw ang pamaalaan.
Para bang ang kaguluhan na naganap sa San Diego ay sapat na para
pabagsakin ang kapangyarihan ng Espanya. Sa maliit na kaguluhan,
ang tunay na nakinabang ay ang mga prayle na nagkaroon ng higit na
pagkakataon na takutin ang pamahalaan, at mapalawak ang
inpluwensiya ng mga alagad ng simbahan.

13 Mal-Aguero - Ang kahulugan ay masamang tanda at tumutukoy kay

Heneral Joaquin Jovellar, na nagsilbing GH noong 1883 - 1885. Isang
butihin at matandang opisyal ng hukbo na nagnais na maglatag ng
reporma sa kapuluan at sa ganito ay hindi siya nagustuhan ng mga
prayle.

14 Ang mga paring ordeng relihiyoso ay mayroong tunggalian sa isa·t isa

ngunit ang mga prayle ay nagkakaisa ng kanilang hindi magandang
opinyon sa mga Jesuita. Pinagbibintangan ng mga prayle na ang
makabagong paraan ng pagtuturo ng mga Jesuita ay nagbubunga ng
   . - Si Ibarra at Elias ay kapwa estudyante ng Ateneo.
c
c
 c

´Sinasabi ko na: ang mga Jesuita ay nagpapasama sa

bayan, sumisira sa kabataan; nguni·t pinababayaan sila sapagka·t
gumagawa ng ilang guhit kapag lumilindol.µ16
´At batid ng Diyos kung papaano ang pagkakayari!µ
´At tutulan ninyo sila! Kapag ang lahat ng bagay ay
yumayanig at umuuga ay sino ang makaguguhit? Wala, si Padre
Secchi«µ17
At nagngingitian nang pakutya. ´At ang mga unos? At
ang mga bagyo?µ ang tanong na paalipusta ng isa, ´hindi ba iyan
ay gawa ng Diyos?µ
´Kahit sinong mangingisda ay nakaaalam niyan.µ
´Kapag ang namamahala ay isang hangal« sabihin mo sa
akin kung ano ang palagay ng ulo mo at tuturan ko sa iyo kung
ano ang iyong paa! Datapwa·t tingnan ninyo kung di
nagkakatulungan ang mga magkakaibigan; halos hinihingi ng mga
pahayagan na bigyan ng isang mitra si Padre Salvi.µ18
´Magkakaroon siya! Kukunin niya agad iyon!µ
´Sa akala mo?µ19
´Bakit hindi! Ngayon ay ipinagkakaloob ang mitra sa kahit
na anong dahilan.20 Mayroon akong nalalaman na isang
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

15 Ang mga pari mula sa iba·t ibang korporasyong relihiyoso ng

simbahan tulad ng Agustino, Dominicano, Recoletos, Pransiskano, at iba
pa ay nakilala ng mga Pilipino iisang katawagan na mga prayle. Ang mga
Jesuita na isa ring korporasyong relihiyoso ay natangi dahilan sa
napanatili nila ang kanilang indibidwalidad at tinawag na P .
Ibinibintang ng mga prayle ang pagiging kritikal ng mga Pilipino ay
produkto ng pag-aaral sa Ateneo.

16 Sa pananaw ng mga prayle ang tanging halaga ng mga Jesuita ay sa

larangan ng pag-aaral ng astronomiya at lindol sa Pilipinas.

17 Isang paring Jesuitang Italyano at astronomo. Sa panahon ng

Espanya sa Pilipinas, ang mga Jesuita ang namamahala ng
Obserbatoryo ng Maynila na nagtatala at gumagawa ng pag-aaral sa
kalagayan ng panahon ² mula sa Obserbatoryo ng Maynila na sakop ng
Ateneo, nag-umpisa ang Weather Bureau at sa bandang huli sa
kapanuhan natin ay naging PAG-ASA.

18 Nagseselos din ang mga kapwa prayle sa naging katanyagan at

maaring maging promosyon sa katungkulan ni Padre Salvi ² hinihiling
ng pahayagan na pagkalooban ng mitra si Padre Salvi (gawing obispo ng
simbahan).

19 Nagdududa ang mga kasamahang pari ni Padre Salvi sa kakayahan

nito na maging isang obispo.

c
c
 c

nagkaroon: sumulat lamang ng isang kathang walang kabuluhan,

ipinakita lamang na ang mga Š
  ay walang ibang bagay na
kayang gawin kundi maging manggagawa lamang« psh!
matatandang bulgaridad.µ
´Siya nga! Ang ganyang kawalan ng katwiran ay nakasisira
sa Pananampalataya!µ21 ang bulalas ng isa, ´kung ang mga 
lamang ay may mga mata at makikita nito ang ulong
kinapapatungan niya «µ22
´Kung ang mga  sana ay katulad ng kalikasan, µ ang
pahumal na dugtong ng isa. ´kinamumuhian ng Kalikasan ang
bagay na walang lamanµ23.
´Iyan nga ang dahilan kaya maraming nangunguyapit sa
kanila; ang hungkag na butas ay nakaaakit na pasukan sila ng
iba!µ ang sagot ng isa pa. 24
Ito at mga ibang bagay pa ang mga usap-usapan sa mga
kumbento, at hindi na namin ipagkakaloob sa mga mambabasa
ang iba pang nilang mga opinyon mga lahok na pulitika,
metapisika o maaanghang. Ihatid natin ang mambabasa sa bahay
ng isang mamamayang walang katungkulan, at dahil sa iilan
lamang ang kilala natin sa Maynila ay magtungo tayo sa bahay ni
Kapitan Tinong, ang taong magandang -loob, na nakita nating pilit
na nag-aanyaya kay Ibarra upang siya paunlakan nitong dalawin.
Sa mainam at maluwag na salas ng kanyang bahay sa
Tundo ay nakaupo si Kapitan Tinong sa isang silya at malungkot
na hinahaplus-haplos ang kanyang noo at batok samantalang ang
asawang si Kapitana Tinchang ay umiiyak na pinangangaralan
siya sa harap ng dalawang anak na babae, na nakikinig na walang
imik, gulat at maiyak-iyak sa isang sulok.
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc
20 Para sa mga kapwa pari na hindi naniniwala kay Padre Salvi ay
Nakukuha ang posisyon dahilan lamang sa mababaw na kadahilanan at
hindi sa kahusayan.

21 Sa usapang ito ng mga prayle ay makikitang nakakaramdam sila ng

pagkainis at inggit kapag mayroon isa sa kanila na napapataas sa
puwesto ng hindi karapat-dapat.

22 Insulto ni Rizal sa mga obispo ² kung may mata lang ang mitra ay
makikita niya ang pagkatao at isipan ng mga nagsusuot nito.

23 Paliwanag ´kinamumuhian ng kalikasan ang isang bagay na walang

laman.µ Nakakamuhi na ang isang tao ay mailagay sa mataas na
puwesto na wala namang laman ang isipan.

24 Ang taong walang isipan na nasa mataas na katungkulan ay

nakakaakit ng mga taong katulad ² tandaan ninyo na ang pinunong
walang alam ay napapalibutan ng mga tauhang sipsip lamang.
c
c
 c

´Ay Birhen sa Antipolo!µ ang sigaw ng babae. ´Ay Birhen

del Rosario at dela Correa!25 Ay! Ay! Nuestra Señora de
Novaliches!µ
´Nanay!µ ang hadlang ng pinakabata sa mga anak.
´Sinasabi ko na sa iyo!µ patuloy ng babae, na labis na
naninisi,
´sinabi ko na sa iyo! Ay, Birhen del Carmen,26 ay!µ
´Wala ka namang anumang sinasabi sa aking!µ ang
pangahas na naisagot ni Kapitan Tinong na napapaluha, ´bagkus
pa nga, ang sabi mo sa akin ay mabuti ang pagkakapunta ko sa
bahay ni Kapitan Tiyago at pakikipag-kaibigan dito sapagkat«
sapagkat mayaman« at ang sabi mo sa akin«µ27
´Ano? Anong sabi ko sa iyo? Hindi ko sinabi sa iyo iyan,
wala kong sinabi sa iyo! Ay, kung nakinig ka sana sa akin!µ
´Ako ngayon ang binibigyan mo ng kasalanan!µ sabing
masama ang loob, na hinampas ang palababahan ng silya. ´Hindi
ba ang sabi mo ay mabuti nga ang ginawa ko na siya ay
anyayahang kumain dito sa atin sa dahilang mayaman« at ang
sabi mo pa ay hindi tayo dapat na makipagkaibigan sa hindi
mayaman lamang? Aba!µ
´Totoo ngang sinabi ko sa iyo ang gayon dahil« wala nang
ibang paraan; wala kang ginagawa kundi purihin siya: Don Ibarra
dito, Don Ibarra doon, Don Ibarra saan man pumaroon, abaaa!
Ngunit hindi ko sinabi sa iyo ang makipagkita sa kanya, ni
kausapin siya sa piging na iyon; hindi mo maikakaila ito.µ
´|    µ28
´Dapat mo sanang inalam!µ
´Papaano, sa hindi ko man nakikilala?µ
´Kinilala mo sana muna!µ
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

25 Ang Birhen de la Correa ay siyang patron ng mga prayleng Augustino.

26 Ang Birhen del Carmen ay nasa loob ng simbahan ng San Sebastian.

27 Natatakot si Kapitan Tinong, na masabit sa naganap sa pag-aalsa sa

San Diego dahil nakilala niya si Ibarra sa piging sa bahay ni Kapitan
Tiyago. Sa katotohanan ay hindi naman nanganganib si Kapitan Tinong
na masangkot doon, naging matatakutin lamang siya dahilan sa
kaniyang paniniwala na siya ay importanteng tao sa lipunan. Sa
kabilang dako, ang pagkatakot na ito ni Kapitan Tinong ay may
basehang historikal dahilan sa naging kaganapan sa Pag-aalsa sa Cavite,
kung kailan ang,karamihan sa mga mayamang Pilipino na kaibigan ni
Burgos ay dinakip at ipinatapon sa Marianas.

28 Lumilitaw ang katotohanan na makikikain lamang si Kapitan Tinong

sa piging ni Kapitan Tiyago na naganap sa Kanata 1-3.
c
c
 c

´Ngunit Tinchang, sa noon ko lamang nakita at noon ko

lamang narinig na siya ay nabanggit.µ
´Dapat sanang nakita muna at narinig, sa ano at lalake ka,
nagsasalawal at bumabasa ng ô 
«!µ29 ang walang
tigil na salita ng asawa, kasabay ng nakakatakot na tingin sa
asawa.
Si Kapitan Tinong ay hindi makakuha ng isasagot. Si
Kapitana Tinchang, na hindi nasiyahan sa gayong tagumpay ay
lumapit sa asawa, at nakasuntok ang dalawang kamay na
nagwikang:
´Kaya ba ako nagtrabaho at nag-impok sa mahabang
panahon at dahilan sa kahangalan mo ay mawala ang lahat ng
aking pinagpaguran?µ ang sigaw sa lalake. ´Ngayo·y huhulihin ka
upang itapon, kukunin sa amin ang lahat ng ating pag-aari gaya
ng ginawa sa asawa ni«30 O, kung ako lamang ay lalake, kung ako
lamang ay lalake!µ
At nang makitang ang asawa·y tumungo na lamang ay nag-
iiyak na naman nguni·t inuulit-ulit ang:
´Ay, kung ako·y lalake, kung ako·y lalake!µ
´At kung naging lalake ka?µ ang tanong ng asawa nang
nayayamot na, ´ano ang gagawin mo?µ
´Ano? Ngayon din ay pupunta ako sa Kapitan Heneral
upang ihandog ko ang sarili na makikipaglaban sa mga nag-alsa,
ngayon din!µ
´Subalit hindi mo ba nabasa ang sinasabi sa ô  ?
Basahin mo! ¶Ang buktot na kataksilan ay kaagad nasugpo nang
buong lakas at bagsik, at di malalaong ang mga lumaban sa
tinubuang bayan at ang kanilang mga kasabwat ay mapapailalim
sa bigat at katigasan ng mga batas«·31 Nakita mo? Wala nang
paghihimagsik.µ
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

29 Pahayagan na kilala sa pagkakaroon ng makalumang opinyon sa mga

kaganapan sa Maynila.

30 Ang pagkatakot ni Dna. Tinchang na mawala ang kaniyang

kayamanan ay mayroon ring basehang historikal. Sa pagkakadawit,
pagkulong, at pagpapatapon sa mga ng mga mayayamang Pilipino na
kaibigan ni Burgos na nasangkot sa Pag-aalsa sa Cavite ay isa sa naging
aksiyon laban sa kanila ng pamahalaan ay ang pagkumpiska ng
kanilang mga ari-arian. Isa na sa mga ito ay si Balvino Mauricio na ang
tunay na bahay sa Binondo ang inilarawan ni Rizal sa kaniyan nobelang
ito na bahay ni Kapitan Tiyago. Si Balvino Mauricio ay pagkatapos na
makatakas sa Marianas ay namuhay bilang isang mahirap na tao sa
Hong Kong kung saan siya ay nakita ni Rizal sa isang hikahos na
kalagayan noong si Rizal ay dumalaw sa nasabing Kolonya noong 1888.

c
c
 c

´Hindi kailangan, humarap ka pa rin gaya ng ginawa ng iba

noong ?
 at sila ay nakaligtas.µ
´Siyanga! Pero ganoon din ang ginawa ni Padre Burg«µ
Ngunit hindi natapos ang salita dahil tinakbo siya ng babae at
tinakpan ang kanyang bibig.
´Sige! Sabihin mo ang salitang iyan at bukas na bukas din
ay mabitay ka sa Bagumbayan!µ Hindi mo ba alam na sapat na
ang banggitin ang pangalang iyan upang hatulan nang walang
paglilitis? Sige! Sabihin mo!µ32

Kahit na nais sanang sanang sundin ni Kapitan Tinong ay

hindi mangyayari: sa tulong ng dalawang kamay ay takip ng
babae ang kanyang bibig at iniipit ang kanyang ulo sa sandalan ng
silya, at marahil ay namatay sa sakal kung hindi pumagitna ang
isa kataong bagong dating.
Ito ay ang pinsang si Ginoong Primitivo33 na
nakasasaulong buong-buo ng Amat, isang lalakeng may apat na
pung taon, makisig ang gayak, malaki ang tiyan at may kaunting
katabaan.

cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc
31 Maaring ipinapakita dito ni Rizal ang nilalaman ng mga pahayagan sa
Maynila ilang araw makaraan ang naganap na Pag-aalsa sa Cavite ng
1872.

32 Sa panahong iyon ay mapanganib ang banggitin ang pangalan ni

Burgos. Sa kabataan ni Rizal ay ipinagbawal ng kaniyang ama na
banggitin sa loob ng kanilang tahanan ang salitang ´Burgos at Cavite.µ

33 Napakaganda ng pangalan ni ibinigay ni Rizal sa tauhang ² Primitivo

- na nangangahulugang makaluma. Mapapansin na taglay ng kaniyang
kaisipan ang esensiya ng kaniyang pangalan.
 c
c
 c

´  ?µ 34 bulalas nang pumasok, ´ano ang

nangyayari? 
´Ay, pinsan!µ ang sabi ng babae na tumakbong umiiyak sa
kaniya, ´ipinatawag kita sapagka·t hindi ko maalaman kung ano
ang mangyayari sa amin«ano ba ang maipapayo mo sa amin?
Magsalita ka, ikaw na nag-aral ng Latin at marunong
mangatwiran«µ
´Una muna·y  ?  

ñ 
 


 

 
ñ

.µ35
At umupo nang buong tiwasay. Parang ang mga salitang
Latin ay may bisa upang makakalma ng damdamin, kaya ang
mag-asawang babae ay tumigil sa pag-iyak at lumapit na umaasa
sa payo na magmumula kanyang labi, katulad ng ginagawa noong
araw ng mga Griyego sa pangungusap ng mga ñ  na
nagliligtas sa kanila sa mga manlulusob na Persiyano.
´Bakit kayo nagsisiiyak? 


  ?µ36
´Batid mo na ang balita tungkol sa paghihimagsik«µ
´
 Š      ñ 
 ñ? ô

ñ At ano? May utang ba sa inyo si Ginoong
Crisostomo?µ
´Wala, ngunit dapat mong maalaman na siya ay
inimbitahan na manghalian ni Tinong, pinagpugayan nang makita
sa tulay na malaki« sa gitna ng liwanag ng araw! Sasabihin ng
mga tao na siya ay kaibigan niya!µ
´Kaibigan?µ ang bulalas ng naglalatin, na napatindig,
´ñ ñ  !   
  ñ  "# Sabihin mo kung
sino ang iyong kasama at sasabihin ko kung sino ka!   


    
     
 
 $Hmm.µ
Si Kapitan Tinong ay labis na namutla nang marinig ang
gayong karaming salitang latin na nagtatapos sa ; ang tunog na
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

34 Ano ang nakikita namamalas ko? Bakit?

35 Ano ang itinatanong ninyo? Walang bagay na nasa isip na hindi
muna dumaraan sa pandama. Ang hindi kilalang bagay ay hindi
nanaisin.

36 Saan ba tayo naroon?

37 Ang pag-aalsa ni Ibarra ay nasugpo ng alperes ng guwardiya sibil;

ano pa?

38 Si Plato ay kaibigan ko ngunit higit kong kaibigan ang katotohanan)!

39 Masama ang pangyayaring ito at natatakot akong baka humantong sa

kakila-kilabot!
 c
c
 c

iyon ay parang naghahatid ng mga masamang babala. Ang asawa

niya ay nagdaop-kamay at nagsabing: ´Pinsan, huwag ka munang
maglalatin ngayon; batid mong kami ay hindi mga pilosopong
tulad mo; kausapin mo kami sa wikang Tagalog o Kastila ngunit
pagpayuhan mo kami.µ
´Sayang at hindi kayo marunong ng Latin, pinsan! Ang
bagay na katotohanan sa wikang Latin ay mali sa Tagalog, gaya sa
halimbawa noong: ñ
 
ñ

     


%&, sa Latin ay isa itong katotohanang kasinlaki ng
daong ni Noe; ngunit minsang isinagawa ko sa Tagalog ay ako ang
nahambalos.41 Kaya kahina-hinayang na hindi kayo marunong ng
Latin; ang lahat ng bagay ay maaayos sa wikang Latin.µ
´Nakaaalam din naman kami ng maraming  
ñ
   

   '  ,42 ngunit kung gagamitin namin
sa ngayon ay hindi tayo magkakaintindihan. Bigyan mo ng isang
magandang dahilan si Tinong upang siya ay huwag nilang bitayin!µ
´Masama ang ginawa mo, masamang-masama, sa
pakikipagkilala sa binatang iyon!µ ang sabi ng mahilig sa Latin,
´ang mga mabubuti ay napaparusahan nang dahil sa masasama,
parang ibig kong ipayo sa iyo na gumawa ka na ng  
 (!
)  !         

 ! *  
 
Š ñ
 ñ !43
At pinailing-iling ang ulo na masama ang loob.

cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc
40 Palo ang dapat gamitin sa pakikipagkatwiranan sa ayaw kumilala sa
katotohanan.

41 Ipinakita ni Rizal sa nakakatawang paraan ang satiriko ni Primitivo

na - ñ
 
ñ

      

 (Palo ang dapat
gamitin sa pakikipagkatwiranan sa ayaw kumilala sa katotohanan), sa
Latin ay isa itong katotohanang kasinlaki ng daong ni Noe; minsang
isinagawa ko sa Tagalog ay ako ang nahambalos. ² Kaya naman pala
baligtad, dahilan sa Latin ´Palo sa ayaw kumilala sa katotohananµ ²  
             .
Ang pangyayaring ito ay katotohanan dahil mula sa sulat ni
Paciano kay Rizal noong Hulyo 16, 1885 ukol sa kanilang kababayan na
taga-Calamba na nangatwiran sa pamamagitan ng dalawang salawikaing
Latin ukol sa kahirapn ng bayan sa harap ng paring bisitador ng
hacienda at nakatikim ang kababayan nila ng isang suntok sa ulo.

42 Ang alam lamang ng mga karaniwang tao na salitang Latin ay mga

dasal at mukhang mali pa.

43 (Sa aba nila! Saan man mayroong usok ay may apoy. Ang bawat isa
ay humahanap ng kanyang kakasamahin kayat kung si Ibarra ay
bibitayin ay mabibitay ka rin!
c
c
 c

´Ano ang nangyayari sa iyo, Saturnino?µ ang sigaw na takot

na takot ni Kapitana Tinchang, ´ay Diyos ko! Namatay! Tumawag
ng manggagamot! Tinong, Tinongoy!µ
Dumalo ang dalawang anak na babae at silang tatlo·y
nangag-iyakan.
´Nawalan lamang ng malay-tao,
pinsan, nawalan lamang ng diwa!
Kung sa akin lang ay mabuti pa nga
sana ang« ang« ngunit sa
kasamaang-palad ay isang pagkawala
lamang ng diwa. 
  

ñ    

+
 
 44 Kumuha kayo ng
tubig!µ
´Huwag kang mamatay!µ ang
sigaw na umiiyak ng babae, ´huwag
kang mamatay paparito sila para arestuhin ka! Ay, paano kung
mamatay ka ngayon at pumarito ang mga sundalo, ay, ay!µ
Sinabuyan ng pinsan sa mukha at ang kahabag-habag na
tao ay binalikan ng diwa.
´Siya, huwag kayong mag-iyakan! Š

 ,45
Dalhin natin sa kanyang higaan; lakasan ninyo ang inyong loob!
Naririto akong kasama ninyo na taglay ang lahat ng karunungan
ng mga tao sa una« Tumawag ng isang manggagamot; at ngayon
din, pumunta ka pinsan, sa Kapitan Heneral at magdala ka ng
isang handog; isang kuwintas na ginto, orasan, isang singsing«


, ;46 sabihin mong pamasko. Isara ninyo
ang mga bintana, ang mga pinto, at sa lahat ng magtatanong ay
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

44 ´9
- -
-
 

    




-
-

-  

    +
 
µ ² binunot ni Rizal ang historikal na
katotohanan ng pangungusap na ito ² noong bitayin si Padre Burgos,
ang pari ay umiiyak sa harapan ng garote.

Sa kaniyang sulat kay Mariano Ponce ay sinabi niya na

´Kung si Burgos sana ay nagpakita ng katapangan na katulad

ng kay Gomez« sana ay iba ang mga Pilipino ngayon« Ngunit
hindi ko siya masisisi sapagkat nakakamuhi ang mamatay sa
bitayan, nang napakabata at ang ulo ay punong-puno ng mga
kaisipan.µ

45 Nakakita na ako ng remedyo.

46 Sa pamamagitan ng mga handog nakakaligtas sa mga panganib.


c
c
 c

sabihin ninyong ang aking pinsan ay malubha. Samantala ay

susunugin ko ang lahat ng sulat, mga papel, upang walang
matagpuang anuman, gaya ng ginawa ni Ginoong Crisostomo.
*ñ    
"   ñ


 

  

 

 


  
.47
´Oo nga, narito, pinsan, sunugin mong lahat,µ ang sabi ni
Kapitana Tinchang, ´narito ang mga susi, narito ang mga sulat ni
Kapitan Tiyago, sunugin mo! Huwag kang mag-iwan ng isa mang
pahayagang galing sa Europa, sapagkat mapanganib. Narito ang
mga ?
 ?
 na itinatago ko upang pagbalutan ng sabon at
damit. Narito ang mga aklat.µ
´Pumunta ka sa Kapitan Heneral, pinsan,µ ang sabi ni
Ginoong Primitivo, ´bayaan mo akong mag-isa 
 / 
/.48 Ibigay mo sa akin ang kapangyarihan ng isang ñ 
 
at makikita mong ililigtas ko ang bay«49 itong si Pinsan.µ
At sinimulan ang utos dito at utos doon, hinalungkat ang
mga lalagyan, nagpunit ng mga papel, aklat, mga sulat, atbp.
Hindi nalaon at isang siga ang naglagablab
sa kusina; pinalakol ang mga matandang
baril; itinapon ang mga rebolber na
kinakalawang; ang alilang babaeng na
nagtangkang magtago ng isang bumbong ng
rebolber upang gawing pang-ihip sa kalan ay
tumanggap ng isang sigaw. ´'

  "01& Itapon yan sa apoy!
At ipinatuloy ang kanyang
panununog.
Nakakita ng isang matandang aklat na
ang takip ay katad at binasa ang pangalan:
´©


 
  ñ    

µ 
ñ 
 

 -
 ! (!
- 

 
 

 ' 
ñ  ²
mangagdingas kayo, mga kasumpa-sumpa, sa kalan)µ ang bulalas
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc
47 Ang ano mang nasusulat ay nakapagpapatunay. Ang hindi
mapagaling ng gamot ay mapagagaling ng bakal; ang hindi mapagaling
ng bakal ay mapagagaling ng apoy.µ

48 Sa malaking panganib kailangan ang malaking panglunas.

49 Nag-iilusyon si Primitivo na ang bayan ang kaniyang kaniyang ililigtas

sa pamamagitan ng pagsusunog ng mga aklat. Katulad ito ng ginawa ng
mga taong simbahan sa mga nakalipas na panahon na pagsunog ng mga
adbanseng aklat upang iligtas ang kaluluwa ng kaniyang mga
tagasunod. O ILIGTAS ANG SIMBAHAN MULA SA KRITIKAL NA
PANANAW.

50 Talipandas! Ibig mo bang itago pa?

c
c
 c

niyang sabay sa paghahagis sa siga. ´   at si

 ! Patung-patong na pagkakasala!µ51 ´Kung hindi ako
naparito agad«µLa Libertad en Filipinasµ Tatata! Anong mga
aklat! Sa apoy kayo!µ
At sinunog maging ang mga inosenteng aklat, na gawa ng
mga simpleng manunulat. Pati na ang aklat na 
P
na
kathang napakaaba, ay di nakaligtas. |    !
    " #              
$      .52
Makaraan ang apat o limang oras, sa isang pagtitipon sa
loob ng Maynila, ay pinag-uusapan ang mga nangyari. Ang mga
nagkakalipon ay maraming matatandang babae at mga dalaga at,
mga asawa o anak ng mga kawani, ang mga suot ay bata,
nagpapaypayan at nangaghihikab.
Sa mga lalake, na gaya rin naman ng mga babae, na
makikita sa kanilang pagmumukha ng kanilang pinag-aralan at
pinagmulanay kabilang ang isang a, maliit at pingkok, na
iginagalang ng iba, at tahimik na pagwawalang-bahala.
´Noong araw ay yamot na yamot ako sa mga prayle at
guwardiya sibil dahil sa kawalang pinag-aralan,µ ang sabi ng isang
babaeng mataba, ´datapwat ngayong nakita ko ang kanilang
kabutihan at mga paglilingkod ay halos naiisip ko ang pakasal sa
kaninuman sa kanila.53 Ako ay may pag-ibig sa bayan!µ

cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

51 Nagpapatawa si Rizal dahilan sa ang aklat ay tumatalakay sa pag-ikot

ng mundo ( ñ
) sa araw na sinulat ni Copericus. Para kay
Primitivo ang kahulugan niya ng revolucion dito ay himagsikan at si
Copernicus naman ay ang na bumago ng pananaw ng siyensiya ng
astronomiya sa matagal na panahon ay hindi sinang-ayunan ng
simbahan ang kaniyang pananaw na ang mundo ang umiikot sa araw.
Higit na pinaniniwalaan ng mga taong simbahan sa matagal na panahon
ang araw ang umiikot sa mundo.

52 Isa sa mga lihim na paghahatid ni Rizal sa kaalaman ng kaniyang

mga mambabasa na maraming mga naging biktima ng 1872 ay mga
walang kasalanan.

53 Mapapansin sa pananalitang ito ng kaniyang hindi kilalang tauhan

ang labis na kalupitan ni Rizal sa kaniyang panunuya sa mga kinikilala
niyang mga salot sa bayan.
Noong araw ay yamot na yamot ako sa mga prayle at guwardiya
sibil dahil sa kawalang pinag-aralan,µ«´datapwat ngayong nakita ko ang
kanilang kabutihan at mga paglilingkod       
             .Siguro noong sinusulat ni Rizal ang
bahaging ito ay halos napapatawa siya sa kaniyang sarili.

c
c
 c

´Ako din!µ ang dugtong ng isang payat, ´sayang at hindi

ang hinalinhang Gobernador ang naririto ngayon! Kung iyon ay
iiwang kasinlinis ng 
54ang lupaing ito.µ
´At mauubos ang lahi ng mga pilibusterilyo!µ
´Hindi ba ang sabi ay marami pang mga pulo ang walang
tao? Bakit hindi itapon doon ang mga palalong Indiyong iyan?
Kung ako ang Kapitan Heneral«!µ
´Mga ale,µ ang sabi ng pingkok, ´alam ng Kapitan Heneral
ang kanyang tungkulin, at ayon sa narinig ko ay galit na galit
sapagka·t ang Ibarrang iyan ay kanyang pinagkalooban ng
maraming bagay.µ
´Pinagkalooban ng maraming bagay!µ ang ulit ng payat na
muling namaypay, ´tingnan ninyo ang kawalang-utang na loob ng
mga Indiyo!55Maari ba silang pakitunguhan na parang tao?
Jesus!µ56
´At alam ninyo kung ano ang narinig ko?µ ang tanong ng
isang militar.
´Ano? Ano iyon? Ano ang mga sinasabi?µ
´Mga taong mapaniniwalaan,µ ang sabi ng militar, sa gitna
ng malaking katahimikan, ´ay nagpapatunay na lahat noong
malaking balita ukol sa pagtatayo ng isang paaralan ay pakunwari
lamang.µ57
´Jesus! Nakita na ninyo?µ ang bulalas ng mga babae na
naniwala na sa isasalaysay.

cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc
54 Bandehang ginto o pilak na pansalalay sa ostiya kung
nagpapakinabang

55 Mapapansin na noong si Ibarra ay nasa mabuting kapanahunan ay

inaangkin siya ng mga Espanyol bilang kalahi dahilan sa pagiging inapo
ng Espanyol, sa panahon na siya ay nasabit sa kaguluhan ay tinatawag
na siyang Indio. Sa pamamagitan ng pananalitang ito ay naipakita sa
mga ñ  kung saang panig sila kabilang sa bakuran ng lipunan.

56 Ipinakita ni Rizal, ang kaisipan ng mga Espanyol sa dapat na maging

trato nila sa mga Š
 .

57 Sa panahon ng liberal na Gobernador Heneral Carlos Ma. De la Torre

isa sa mga panukala ni Burgos ay ang pagtatayo ng isang paaralan at
pagkatapos ng pag-aalsa sa Cavite ay sinabi o ibinibintang na ang
paaralan na panukala ni Burgos ay para magsanay ng mga pilibustero.
Hindi man sinasabi ni Rizal, ngunit sa bahaging ito ang maestro ng San
Diego ay dinakip dahilan sa pagkakadawit sa pag-aalsa na naganap sa
bayan.

c
c
 c

´Ang paaralan ay isang dahilan lamang: ang talagang ibig

itayo ay isang kuta na kanilang pagkakanlungan, at nang doon ay
makipaglabang mabuti, kapag nilusob namin sila «µ58
´Jesus! Anong kabuktutan! Walang makakaisip ng
ganyan kasama kundi isang Indiyo lamang,µ ang bulalas ng
mataba. ´Kung ako ang Kapitan Heneral ay makikita nila«
makikita nila«µ
´Ako man!µ ang bulalas ng payat na ang hinarap ay ang
pingkok, ´huhulihin ko ang lahat ng 
  ñ 
mangangalakal, at walang suri-suri ay ipatatapon ko o
palalakaring 2 
  .59 Dapat bunutin pati ang ugat
ng kasamaan.µ
´Sinasabing ang  

iyan ay anak ng Kastila!µ60
ang sabi ng pingkok na walang tinutukoy na sinuman.
´Ah, siya!µ ang bulalas na walang kangimi-ngimi ng
mataba, ´kahi·t kailan ay ang mga ñ   ang pagmumulan ng
gayon!61 Walang Indiyong may muwang sa paghihimagsik! Mag-
alaga ka ng uwak«µ62
´Alam ninyo ang narinig ko?µ ang tanong ng isang ñ ,
na sa gayon naputol ang salitaan. ´Ang asawa ni Kapitan Tinong«
naaalaala ba ninyo iyon? Iyong may-ari ng bahay na
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

58 Sa panahon ng liberal na Gobernador Heneral Carlos Ma. De la Torre

isa sa mga panukala ni Burgos ay ang pagtatayo ng isang paaralan at
pagkatapos ng pag-aalsa sa Cavite ay sinabi o ibinibintang na ang
paaralan na panukala ni Burgos ay para magsanay ng mga pilibustero.

59 Ang panukalang ito ng payat na Espanyol ay isang naganap na

katotohanan - dahilan sa mga idinawit sa pag-aalsa ng 1872 ay mga
abogado, pare, at negosyanteng malapit kay Burgos. Ang paghuli sa mga
ito isang pagtatangka ni GH Isquierdo (humalili sa liberal na si de la
Torre) na patahimikan ang mga liberal sa Maynila.

60 Mapapansin din ang katotohanan dito sa kaganapan noong 1872

dahilan sa marami sa mga liberal na hinuli at ipinatapon ay mga inapo
ng mga Espanyol tulad nina Regidor, Paterno, Pardo de Tavera at
marami pang iba.

61 Ang salitang Creole ay tumutukoy sa mga inapo ng mga Espanyol sa

kanilang mga kolonya, nagkaroon ng suspetsa ang mga Espanyol sa
Maynila sa katapatan ng mga Creole sa bansang Espanya dahilan sa ang
mga himagsikang pangkalayaan sa mga kolonya sa Timog Amerika ay
pinamunuan ng mga Creole.

62 Mula sa kasabihang Espanyol na "Mag-alaga ka ng uwak at tutukain

ang iyong mata.µ Nagpapakita kung gaano kapanganib para sa mga
purong Espanyol, maging ang mga inapo ng Espanyol sa Pilipinas.

c
c
 c

pinagsayawan natin at kinainan ng hapunan noong pista sa

Tundo«µ63
´Iyong may dalawang anak na babae? Eh ano?µ
´Ang asawa ay nagdala ngayong hapon sa Kapitan Heneral
ng isang singsing na magkakahalaga ng isang libong piso!µ
Ang pingkok ay napalingon.64
´Siya nga ba? At ano daw ang dahilan?µ ang tanong na
nagniningning ang mata.
´Ang sabi ng asawa ay pamasko raw«µ
´Isang buwan pa ang layo sa atin ng Pasko!µ
´Natatakot sigurong mabagsakan ng makapal na ulap«µ
ang sabi ng mataba.
´Kayat kumakanlong na,µ ang dugtong ng payat.
´Iyan ang tinatawag na pangungumpisal na ng kasalananµ
´Iyan nga ang naiisip ko; tumama ang daliri ninyo sa
sugat.µ
´Kailangang siyasating mabuti ang bagay na iyan,µ ang
wikang nag-iisip ng pingkok, ´nangangamba akong baka kung ano
ang itinatago niya.µ
´Natatago, iyan nga! Iyan nga sana ang sasabihin ko,µ ang
ulit ng payat.
´Ako man,µ ang sabi ng isa na nakiagaw sa usapan, ´ang
asawa ni Kapitan Tinong ay napakaramot« hindi pa kami
pinadadalhan ng anumang regalo, gayong naparoon na kami sa
kanilang bahay. Kaya kapag ang isang maramot at makamkam ay
nagbibitiw ng handog na lilibuhing piso ay«µ
´Ngunit totoo ba iyon?µ ang tanong ng pingkok.
´Totoong-totoo! Sinabi sa aking pinsan ng kanyang nobyo
na ayudante ng Heneral; at inaakala kong iyon ang singsing na
suot ng pinakamatanda sa magkakapatid noong araw ng pista.
Palagi na lamang na iyon ay puno ng brilyante!µ
´Parang isang gumagalaw na estante ng mga alahas!µ65
cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

63 Pinakain na at pinatuloy sa bahay ay nagawa pang pag-usapan ang

may-ari ng bahay na minsan nilang pinuntahan. Ipinapakita ni Rizal ang
kawalang utang na loob ng mga Espanyol, na nagiging bisita ng mga
Pilipino.

64 Pansinin na ang pingkok ay nagkaroon ng interest sa usapan ng mga

babae ² ang lalaking pingkok ay ipakikilala ko sa inyo sa Katapusang
Kabanata ng Noli Me Tangere, ito ay dahilan sa labis niyang
kahalagahan sa pamalaang kolonyal at higit sa lahat sa pagbubukas ng
mahalagang susi sa nobela.

65 Ipinapakita ni Rizal na ang mga kapamilya ng opisyal sa pamahalaan

c
c
 c

´Iyon ang paraan niya, na gaya ng iba, sa pang-aakit! Iyan

ang ginagawa niya, kaysa bumili ng manikin o magbayad pa sa
isang tindahan«µ66
Nagdahilan ang pingkok at iniwan ang pagtitipon.
At makaraan ang dalawang oras, nang ang lahat ng tao ay
nakakatulog na, ang ilang naninirahan sa Tundo ay tumanggap ng
mga paanyaya sa pamamagitan ng mga sundalo« Hindi
mapayagan ng Kapangayrihan na ang ilan kataong may mabuting
kalagayan at may mga pag-aari ay mangakatulog sa kanilang mga
bahay na walang bantay at maalinsangan: sa  *

 at
sa iba pang bahay ng pamahalaan ay lalong matiwasay at
nagpapalakas ng katawan ang pagtulog. Sa mga taong nagtamo
ng ganitong pabor ay kabilang ang kaawa-awang si Kapitan
Tinong.

cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccccccccccccccccccccccccccccccccccc cccccccc

ay minamatyagan ng mga tao sa kanilang luho o lifestyle. Maaring ang
isang tiwaling opisyal ng pamahalaan ay magtago ng yaman, ngunit ang
hindi niya nababantayan ay ang pagiging maluho ng kaniyang mga
anak.

Papaano kumikita ng malaki ang Gobernador Heneral noong panahon ng

paghahari ng Espanya sa Pilipinas?
Ang sugalan ang pangunahing pinagmumulan ng kayamanan ng
punong ehekutibo. Ang asawa ng gobernador heneral ay nakakakuha ng
malaking pera sa mga may pasugalan sa pamamagitan ng paghingi sa
mga pasugalan sa pagsasabing ang mga salaping hinihingi niya ay para
sa kawang-agawa.
Basahin ang artikulo ni Rizal na pinamagatang
Papaano Pinamamahalaan Ang Pilipinas

66 Ipinapakita ni Rizal na ang mga kapamilya ng opisyal sa pamahalaan

ay minamatyagan ng mga tao sa kanilang luho o   . Maaring ang
isang tiwaling opisyal ng pamahalaan ay magtago ng yaman, ngunit ang
hindi niya nababantayan ay ang pagiging maluho ng kaniyang mga
anak.

c
c