Ahaztuen Oroimena 1936

Markinaldeko frentea

n omenez
36-19
7 7 ha i e
tio 19
Legu

2017k� m�ia�z�
Legutio 1936-1977:
haien omenez

Ahaztuen Oroimena
Markinaldeko Frentea 1936

IFZ G 95680591

www.ahaztuenoroimena.com

@etxebarria1936

www.facebook.com/ahaztuenoroimena.markinaldekofrentea

Legutioko argazkiak: Mari Sol Urrutia, Yolanda Urrutia, Xabier Lizaso,

Lierni Lizaso eta Ahaztuen Oroimena 1936
 Legutio 1937-1977: haien memorian

Aurkibidea

Txostenaren helburua ............................................................................................................................................................ 1

Testuingurua .............................................................................................................................................................................. 2

Gerra ondorengoak ............................................................................................................................................................... 4

Deshobiraktutako gorpuzkinak, hilerriko horma-hobian hobiratu ziren ............................................. 7

Testigantzak .............................................................................................................................................................................. 9

1. Yolanda Urrutia Fuente eta Lierni Lizaso Urrutia:

Felipe Lizaso, Itxarkundia batailoiko komandantearen senideak.

2. Imanol Garaigordobil Berriozabal eta Maria Jesus Lopez de Bergara Berriozabal

3. Jose Agirre Altuna

Itxarkundia batailoiko kideak eta zenbait datu ................................................................................................... 12

Garaiko prentsa artikuluak .............................................................................................................................................. 13

1. Deia 1977/10/01

2. Deia 1977/10/04

3. Euzkadi 1936/12/06: Los muertos por la patria (Jose de Ugarte Goikoetxea)

4. Euzkadi 1936/12/19: Guda-otsak, en contacto con nuestros batallones

 Legutio 1937-1977: haien memorian

T xostenaren helburua

Txosten honek, 1977an

deshobiratutako gudarien
balizko gorpuzkinen
azterketarako informa-
zioa biltzea du helburu.

Honekin, batera zera

bideratuz:

- 1977an jasotako gorpuzki-

nak aztertzea eta horretarako
aukera izan ezkero ADN laginak
jasotzea.

- 1977an deshobiratutako gorpuzki-

nen azterketa zientifikoa gauzatzea
hobiratutakoen inguruko informazioa
lortzeko.

1977an deshobiratutako gorpuzkinen informazio zehatzik ez dago eta honek,

momentuz, zalantza batzuk agerian uzten ditu.
Batetik, gorpuzkinak Itxarkundia batailoiko gudarienak izatearen erabateko
ziurtasunik ez dago eta bestetik deshobiratutako hezurren egoera zein den
argitu ahal izateko infomaziorik ere ez dugu.

Hala ere, kutxek gordetzen duten informazioak, hobiraketa haien nondik

norakoak hobeto ezagutzeko lagungarri izateaz gain, hildako gudariak identifi-
katzeko aukera sor dezake.

Horrekin, memoria historikoaren ariketa honen bidez, desagertuek, zein haien

senideek, egia, aitortza eta erreparazio eskubideak bermatzeko pausuak eman
daitezke.

1
 Legutio 1937-1977: haien memorian

T estuingurua

1936ko uztailean gauzatutako altxamendu

militarrak Bizkaian porrot egin zuen
bazuen, Araban garaile atera zen, Gasteizen
zeuden indar militarrak matxinoen alde
kokatuz. Gasteizko indar militarrak Legu-
tioarteko eremua menperatzen zuten bitar-
tean, Bilbotik abiatutako ezkertiar eta
anarkistak Otxandiora iritsi ziren. Testuin-
guru honetan, altxamendua gauzatu eta
lau egunetara, 1936ko uztailaren 22an
Otxandioko Andikona plazako sarraskia
eragin zuen matxinoen hegazkin batek.
Une horretan guda lerroak finkatu egin Gudariak Bilboko “Gran Via” kalean 1936 irailean
ziren Bizkaia eta Arabaren arteko muga
egiten den inguru horretan.
Matxinoen lerroak gainditzeko asmoare-
Urriaren hasieran Eusko Jaurlaritza eratu kin, Eusko Jaurlaritzak indarrak metatu eta
ondoren Eusko Gudarostea antolatu zen. Legutio aldera bideratu zituen; eraso honen
Trikimailu desberdinen bitartez, euskal abiapuntu nagusiak Otxandio eta bereziki
kostaldeak pairatzen zuen blokeoa gaindit- Ubidea eta Olleriasko inguruak zirelarik.
zea lortuz, Eusko Jaurlaritzaren agindu- Sorpresa faktorearen eraginkortasuna
pean zeuden indar militarrek armak esku- baliatu nahian, arrazoi desberdinengatik
ratu zituzten eta guda lerroei eusteaz hara- erasoa atzeratzen zihoan eta era berean
tago, Gasteiz indarrez eskuratzeko estrat- arerioak indartu egin zituen bere defentsa
gia garatzen hasi zen. posizioak.

Ezustekotasuna gora behera, agian

egokiagoa izango zen erasoa gauza-
tu beharrean, estrategia aldatuz,
beste gerra gune baterako egitas-
moak prestatzea. Baina matxinoek
Madril eskuratzeko ahalegin
bereziak egiten hasi zirenean, Erre-
publikako agintaritzaren eskaerari
kasu eginez, 1936ko azaroaren
30ean, San Andres egunean, Gasteiz
eskuratzeko eraso
Faxistak Agurainen (Araba) 1936an
2
 Legutio 1937-1977: haien memorian
nagusiari ekin zioten; horrela Madril
erasotzen zeuden indar matxinoak Gastei-
zeko defentsan murgilduaz Espainiako
erdialdean gauzatzen ari ziren erasoen
indarra baretuko zutelakoan.
Erasoak ez zuen bere helbururik lortu
hasiera batean, eta berriro saiatu ziren.
Gero, 1936ko abenduaren 2an matxinoek
kontraeraso nagusi baten bitartez aurreko
egunetan, Albertia mendia bezala, galdu-
tako posizio gehienak berreskuratu zituen.
Eusko Jaurlaritzaren agindupean erasoa jo
zuten indarrak ugariak eta ideologikoki
anitzak ziren, aurrera egiteko erabakia
indartsua zen, baina antolaketan izandako
akatsen ondorioz eta nazionalek posizioen
defentsan agertutako eraginkortasuna ezin
gainditzeak, Legutio aldean egindako
aurreratze ahalegina porrota bihurtu zen.
Argazkian: Felipe Lizaso Eizmendi
ikurriñarekin, Jose Mari Burgañaren
ezkontzan Itxarkundiako kideak
aurrean dituela.
Ubideatik abiatuta, Legutio eskuratzeko
zuzenean jo zuten batailoietako bat PNVko
Itxarkundia batailoia izan zen, Felipe
Lizaso komandantearen gidaritzapean
aritu zena.
Azaroaren 30ean Itxarkundia batailoia
Legutio herriko lehen etxeetaraino heldu
zen, Kurutzalde auzoko Gasteizerako bide
zaharreraino, bertan elizako kanpandorre-
tik zuzendutako metrailadoreen erasoez
gain, fusileria eta artilleria pairatu behar
izan zuten.
Lortutako posizioari eutsi ezinik, atzera
egin beharrean aurkitu ziren. Tokian hain-
bat hildako utzi zituzten. Itxarkundia
batailoiak beste eraso bat jo zuen abendua-
ren 2an Legutioko Nafarrate inguruan.
3
 Legutio 1937-1977: haien memorian

G erra ondorengoak

Frankismoaren azkenetan Itxarkundia

batailoia urtero elkartzeko dinamikan
sartu zen. Felipe Lizaso Eizmendi
komandantea zen bilkura horietako
antolatzailea eta berarekin batera, beste
batzuen artean, Errenteriako Sabin Lasa
Inziarte eta Azpeitian bizi zen Lorenzo
Izagirre Mendizabal, Itxarkundiako
metrailadore konpainiako kapitaina izan-
dakoa.

Franco bizirik zelako edo frankismoaren

eraginez, aurreko urteetako bilkuretan
elkartzen ziren Itxarkundiako gudari
kopurua handiegia ez bazen, 1977ko
urriaren 2an egingo zuten bilkurarako bere
biziko ahalegina egin zuten antolatzaileek.

Itxarkundia batailoiarentzat gerraren

bilakaeran Legutioko gertaerak mugarri
izan zirela kontutan hartuta eta Legution
bertan, gudarien eta abertzaletasunaren
aldeko jarrera aktiboa agertzen zuen Nika-
sio Garaigordobil Renteria herritarraren
eraginez, berezi berezia suertatu zen
1977ko deialdia.
Nikasio Garaigordobil Araba batailoiko
konpainia bateko kapitaina izan zen guda
garaian. Jatetxe bat zuen Kurutzalde
auzoan eta betidanik jakin zuen Itxarkun-
diako gudariek Legutioko erasoan jasan-
dakoaren berri, eta nola bertan hilda gera-
tutakoan inguruko toki desberdinetan
lurperatuak izan ziren.
Nikasiok adiskidetasun harremana izan
zuen Felipe Lizasorekin eta berak gidatuta
1977ko bilkurako ekitaldiak antolatzeaz
gain, Itxarkundiako gudariak lurperatu-
tako ustezko kokapenak aztertu zituzten.
Omenaldia, prestakuntzak eta ondorengo
lanak Ilusioz eta animoz gainezka, 1977ko
urriaren 2ako bilkurako antolatzaileak
aparteko ahalegina egin zuten gudari ohien
partaidetza handia iza zedin. Francoren
heriotza, alderdi politikoen eta ikurriñaren
legalizazioak, amnistia, Madrilgo gorteta-
rako hauteskundeak eta euskal ordezkarit-
za lortu izana, Eusko Jaurlaritza berriaren
hastapenak, … giro politikoak horretan
laguntzen zuen.
Egunkarian iragarri zuten bilkuraren deial-

4
 Legutio 1937-1977: haien memorian

Deia. 1977/10/01 larunbata. 4.orrialdea

dia eta egitaraua, antolatzaileei egin- 3.orrialdean Legutioko ekitaldi hauen

dako elkarrizketa bat ere argitaratu zen. kronika bat argitaratu zen.
Iragarritakoaren arabera hilarri bat jarriko
zen 15 gudari lurperatuta zeuden tokian. Ekitaldien arrakastak animaturik eta aurre-
tiaz ustezko lurperatze tokiak kokatuta
Urriaren 2ko ekitaldiak arrakastatsuak izan zituztenez, aste batzuetara hondeamakina
ziren, hurrengo asteartean Deia egunkarian batekin bi astez aritu ziren gudarien
azaldutakoaren arabera, Felipe Lizasok gorpuak berreskuratu nahian.
gudan hildako Itxarkundia batailoiko 64
gudariak izendatu zituen banan-banan eta
guda-leku berria Madrileko parlamentuan
zegoela esanaz gudari berriak euskal
ordezkaritza osatzen zuten parlamentariak
zirela aipatu zuen. Ekitaldian hiru parla-
mentari (Jose Angel Cuerda, Gerardo
Bujanda eta Juan Ajuriagerra) eta senatari
bat (Ignacio Oregui) izan ziren.

Kurutzalde inguruan egindako ekitaldian

Itxarkundia batailoiko hildako gudarien
omenezko hilarri bat jarri zen. Ekitaldi
honetan Legutioko dantza taldeak kalejira
eta dantzaldia egin zuen, Araba batailoiko
kapilau izandako Bernardo Amondarain
Lazgoitia, “Aita Serafin” orozkoarrak erres-
pontsua, errenteriako Xabier Olaskoaga
Lasak testu bat irakurri zuen, Lorenzo
Izagirrek ikurrina erakutsi zuen eta Felipe
Lizasoren iloba den Lierni Lizaso Urrutiak
egin zuen lore eskaintza.
1977ko urriaren 4ko Deia egunkariko Deia. 1977/10/03 3.orrialdea

5
 Legutio 1937-1977: haien memorian

Omenaldia Legution, 1977ko urriaren 2an

Omenaldia Legution, 1977ko urriaren 2an

 Legutio 1937-1977: haien memorian

D eshobiratutako gorpuzkinak, hilerriko horma-hobian hobiratu ziren

Asmo horrekin bi hor-

Aurretiaz bi ustezko lurperatze gune
ezagutzen zituzten, elkarrekiko oso gertu
zirenak:
1) Bata Kurutzalde inguruko Egiñu etxea-
ren ondoan eta bestea 2) hilarria jarri zen
ingurua.
ma-hobiren eskubideak
eskuratu zituzten, 49 eta
50 zenbakidunak.
Hezurrak horma-hobieta-
ra eraman ziren eguneko
argazkiak aztertuz 50.
erabili eta etorkizunean
aurkitutako beste hezu-
rrak jartzeko 49. gorde
zutelakoan gaude. Argaz-
kietan agertzen zaiguna-
ren arabera, 50. hor-
ma-hobian, gutxienez
h e z u r r a k gordetzeko bi kutxa leudeke.
Bi alturatakoak ziren horma-hobi hauen
estrukturak huts egin eta horma hobi guz-
tiak erori eta apurtu egin ziren. Ondorioz,
kanposantua berriztu eta hiru altueratako
horma hobi berriak egin ziren.

Indusketa lanen datu zehatzik ez dugun 1986an bukatu ziren kanposantu berriaren
arren, emaitzak ez ziren izan espero beste- konponketa eta egokitzapen lanak eta
koak. Gorpu batzuk azalarazi bazituz-
ten, hiru edo lau gudarien gorpuzkinak
deshobiratu zirela uste da.

1975. urtean hasi ziren Legutioko

kanposantu berria eraikitzen eta indus-
keta lanak bukatu zirenean bi pertsona
bakarrik zeuden bertan ehortzitakoak.

Itxarkundia batailoiko arduradunek

aurrera begira etorkizunekoa izango
zen hilerri berri honetan kokatu nahi
izan zituzten jasotako gudarien hezu-
rrak.

7
 Legutio 1937-1977: haien memorian

ondorioz hilerri zaharra parke publiko

bihurtu zuten. Hilerri berriaren inaugura-
zioaren testuinguruan beste omenaldi bat
prestatu zuten Itxarkundiakoek.

Omenaldi honetan Jose Antonio Ardant-

za Lehendakariak hartu zuen parte.
Horma-hobi berri hauetan ere Itxarkun-
dia batailoiako kideentzat erabilgarri 49.
eta 50.a mantenduz.

Horma-hobiak baina, identifikatu gabe

egon ziren luzaroan, eta Ramon Lopez de
Bergara alkate zela, udaletxeak plaka jarri
zion 50. horma-hobiari. Plaka horretan
lauburu bat eta honako testua azaltzen
dira: “Goian Bego. 1936ko gudan Legution
hildako gudariak”.

Gure ustez 50.ean 2 edo 3 gudarien hezu-

rrak leudeke eta 49. erreserbatuta dago,
etorkizunean gudari gehiagoren hezu-
rrak berreskuratzeko asmoarekin.

8
 TESTIGANTZAK
y olanda Urrutia Fuente eta lierni lizaso urrutia:
felipe lizaso itxarkunda batailoiko komandantearen senideak
Lierni Lizaso, Yolanda Urrtia eta Paco Etxeberria Zelaietaburun
Felipe Lizasoren senideen bitartez jaso
genuen Legution egin zen Itxarkundia
batailoiko gudarien deshobiraketaren
berri.
1977ko urriaren 2an, Legution, Itxarkun-
diako gudari ohiek antolatutako omenaldi
ekitaldietan egon zen Lierni Lizaso; aitona
Felipe Lizasorekin joan zen bertara, eta
Itxarkundiako komandante ohiaren ilobari
egokitu zitzaion hilarrian lore eskaintza
egitea. Bere amarekin batera izan zen
Zelaietaburuko (Etxebarria) desho-
biraketan 2016ko apirileran.
Bertan, 1977ko Legutioko lan eta
omenaldi haietaz jardun genuen,
Paco Etxeberriarekin batera.
Gaian sakontzeko aukera ikusirik,
dokumentazio eta ikerketa lanari
ekin genion, Lizaso-Urrutiatarrek
berriz, familian sakondu zuten
ikerketa.
9
2016ko apirilaren 17an Zelaieta-
buruko 1936ko erresistentzia
gunea memoria gunera eraldatzeko
burututako lanen barruan, Aranza-
di Zientzia Elkartearen Antropolo-
gia Fisikoa Taldeak hilabete aurre-
tik deshobiratutako gudariaren
aldamenean zeuden beste bi guda-
rien gorpuzkinak deshobiratu
zituen. Ondoren antolatutako ome-
naldian eta lore eskaintzan parte
hartu zuten Yolanda Urrutia eta
Lerni Lizasok.
Abagunea baliaturik, Lierni Lizasori
lekukotza jaso genion Zelaietaburun
bertan, eta gai hau biltzen duen bideo bat
osatu ondoren. Lekukotza honen zein
Legution 1977an burututako deshobirake-
taren inguruko informazio gehiago
www.ahaztuenoroimena.com web gunean
arukitu daiteke.
Adibide honek argi erakusten du, senideek
eta transmisioak memoria historikoaan
duen garrantzia; horregaitik gure eskerrik
beroenak hemendik.
 TESTIGANTZAK

I manol garaigordobil Berriozabal eta maria jesus lopez de bergara berriozabal

Imanol eta Maria Jesus

lehengusuak dira, haiek
elkartu eta Legution izan
ginen 2017/03/12an testi-
gantza jasoz.

Imanol Garaigordibilen aita,

Itxarkundiako gudaria izan
zen, eta Legutioko 1977ko
deshobirketa eta ekitaldien
ezinbesteko papera izan
zuen.
Nikasio Garaigordobilek
bere semeari gudari garaiko
hainbat gogoeta eta pasar-
te trasnmititu zizkion, eta honek modu
beretsuan Ahaztuen Oroimena 1936 elkar- Maria Jesus Lopez de Bergarak ere gertutik
teari. bizi du Itxarkundiako gudarien kontu hau.

1936ko gerra garaiko hainbat pasarte abe-
rats kontatzeaz gain, berak ongi gogorat-
zen du nolako harremana zuen bere aitak
Itxarkundia batailoiko komandantea zen
Felipe Lizasorekin, eta baita 1977ko
udazkenean egin zituzten prestaketak.
Elkarrizketan aipatzen duen moduan,
Nikasio Garaigordobil, gudarien oroime-
nean eta burkideei urratutako eskubideen
defentsan, laguntza emateko prest zegoen
beti. Nikasio Garaigordobil, Itxarkundiako
mugimendu guztien suspertzailea izan
zen; berak antolatzen zuen guztia. Horre-
giatik, oso gertu bizi izan zituen Imanolek
bere aitaren eta Itxarkundiako arduradu-
nen jarduera.
Sakonetik bizi izatea egokitu zitzaion, izan
ere garai hartan Legutioko alkate zen
Ramon Lopez de Bergararen eskariz jarri
zuten hilerriko horma-hobian dagoen
marmolezko plaka oroimen hitzekin.
Urtero, Maria Jesusek “Domu Santu” egu-
nean horma hobi horretan lore sorta bat
jartzen du. Ekimen pertsonaletik, urteetan
memoriaren dirdira mantenduz.
Ondo gogoratzen ditu 1977ko ekitaldi eta
omenaldiak, bera ere Itxarkundiako gudari
ohiek ospatutako bazkarian egon baitzen.
Ekitaldiak pasatu ondoren, gudarien
gorpuzkinak bilatu asmoz, hondeamakinak
luzaro aritu zirela kontatu zigun.

10
 TESTIGANTZAK

J ose Agirre ALtuna

Jose Agirre Altuna (1945), Legution jaio

zen. Gerra ostean jaio arren Legution
1977an gertatutakoak zuzen jaso zituen
gurasoengandik.

Joseren familia Egiñun etxearen aldame-

nekoan bizi zen; 1936ko San Andres egu-
neko erasoaren ondoren euren etxea erre
eta apurtu egin zen. Gerraren gordinean
Joseren gurasoak Aretxabaletan
(Gipuzkoa) babestu ziren, baina noiz
behinka apurtuta zegoen beraien etxera
bueltatzen ziren janari, arropa edo tres-
naren baten bila.

Amak transmititutakoaren aritik, gogoan

du nola kontatzen zion beraien etxe
aurretik pasatzen zen bidean hildako
ugari zeudela, utzita, erdi pilatuta.

Gorpu horiek hilarriaren atzealdean

dagoen zulo batetan desagerrarazi zituz-
tela eta zulo hori obra-hondakinez esta-
lita zegoela kontatu zigun testigantza
jasotzerakoan. Baliteke, Itxarkundiako
gudari zaharrek, 1977an bilatzen zuten
hobiaren kokalua hura izatea.

Jose ondo gogoratzen da 1977an izan-

dako ekitaldiez, baita denbora batera
hondeamakinekin egin zituzten lane-
taz.

Bere arabera gudarien gorpuak bilatzen

egindako deshobiratze lanek ez zuten
esperotako emaitzarik eman; zerbait
aurkitu bazuten gorpuzkin gutxi
batzuk izan ziren.

11
 I txarkundia batailoiko kideak eta zenbait datu
Legutio 1937-1977: haien memorian

Izena Gradua Sorterria Heriotza data Non hil ziren 1936 abendua lehen hamabostaldia 1936 abendua 2. hamabostaldia kokapena Lurperatua
Aguirrezabala, Pedro Gudaria Desagertuetan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Aizpurua Arrizabalaga, Vicente Gudaria Deba 02/12/1936 Legutio Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia Gernikan lurperatua
Aramburu, Juan Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Arana, Basilio Sargentoa Desagertua Desagertua 2. konpainia
Arregui, Martin Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Arzalluz, Bernardo Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 2. konpainia
Astigarraga, Jose Gudaria Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Ayastuy, Jose Kaboa Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan Plana Mayor edo Loturak

Beguiristain, Jose Gudaria Desagertuetan Hildakoen zerrendan 4. konpainia

Elcoro, Julio Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Etxabe, Jose Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 3. konpainia
Etxebarria, Julian Gudaria Desagertua Desagertua 1. konpainia
Garate, Jacinto Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Garin, Candido Kaboa Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 2. konpainia
Gorostidi, Ignacio Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Guimon, Jose Javier Sargentoa Prisioneroetan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Illarramendi Furundarena, Eusebio Kaboa Usurbil 01/12/1936 Ubidea Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia Gernikan lurperatua
Inchausti Arocena, Jose Maria (Insausti) Gudaria Legazpi 01/12/1936 Otxandio Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 3. konpainia Gernikan lurperatua
Larrea, Juan Gudaria Desagertuetan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Laskibar Aizpurua, Jose Joaquin Gudaria Zumaia 03/12/1936 Nafarrate Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 3. konpainia Gernikan lurperatua
Loitegui, Telesforo Gudaria Desagertua Desagertua 1. konpainia
Maya, Luis Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Mendizabal, Jose Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 1. konpainia
Mugika, Lorenzo Tenientea Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 1. konpainia
Muniozguren Cenitagoya, Pio Gudaria Soraluze 30/11/1936 Legutio Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 2. konpainia
Narvarte Daderat, Miguel Sargentoa Orereta 01/12/1936 Nafarrate Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 1. konpainia
Ondarza, Venceslao Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 2. konpainia Gernikan lurperatua
Otamendi Illarramendi, Bernardo Gudaria Getaria 19/12/1936 Ospitale Zibila Hildakoen zerrendan Zaurituetan Gernikan lurperatua
Oyarbide, Jose Tenientea Pasaia 02/12/1936 Nafarrate Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan Metralladoreak Gernikan lurperatua
Paternain Garate, Fernando (Paternay) Gudaria Zumarraga 17/11/1936 Legutio Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Salsamendi Otegui, Joaquin Gudaria Orereta 30/11/1936 Ospitale Zibila Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 1. konpainia
San Vicente Olalde, Francisco Gudaria Orereta 03/12/1936 Ubidea Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia Gernikan lurperatua
Ugarte Goikoetxea, Jose Kapitana Alkiza 01/12/1936 Legutio Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia
Ugarte Urcelay, Esteban Gudaria 03/12/1936 Ubidea Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 4. konpainia Gernikan lurperatua
Ugartemendia, Jose Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 2. konpainia
Urrutia, Pedro Gudaria Hildakoen zerrendan Hildakoen zerrendan 3. konpainia
 d
Legutio 1937-1977: prentsa artikuluak

eia 1977/10/01

13
 Legutio 1937-1977: prentsa artikuluak

d eia 1977/10/04

14
 Legutio 1937-1977: prentsa artikuluak

e uzkadi 1936/12/06 los muertos por la patria (Jose de Ugarte Goikooetxea)

Van cayendo los mártires de la patria. Los
designios de la Providencia prosiguen en ser
ávidos de los valores más preciados de la
patria vasca. ¡Cuánto no hemos llorado en
torno de los cadáveres de tantos compatriotas
que eran un firme puntal y una lisonjera espe-
ranza en el campo del renacer euskaro!
Otro tanto podemos decir con respecto a los
gudaris que, dejando voluntariamente
esposa, padre ehijos se han lanzado a la
defensa de la libertad de nuestro pueblo.
Jaungoikoa nos lleva a los que constituyen
una revelación, un deposito sagrado y una
firme garantía en orden a nuestra victoria
total.
Los datos de esta sección necrológica son

15
 Legutio 1937-1977: prentsa artikuluak

elocuente testimonio de esta nuestra resigna- toda la cristiana resignación que en estos
da lamentación. Alberdi, Fernandez, Lekuo- momentos albergan los pechos de todos los
na, Andonegi, Sistiaga y tantos y tantos otros abertzales que le conocieron, fijamos nuestra
¿no eran acaso valerosos guerreros y hábiles vista en la desconsolada esposa y el malogra-
estrategas que habían sabido ganarse el do umetxu, con una promesa de protección y
afecto, la consideración y el asombro de las de afecto sempiternos.
filas de vanguardia y las huestes de retaguar-
dia? Zeruko argiak disdira bekio! --L.
Hoy nos toca agregar un nombre más a la
lista de heroicos defensores de la libertad
euzkadiana. Jose Ugarte Goikoetxea, capitán
de la compañía Euskalduna, afecta a la
columna gipuzkoarra Itxarkundia, ha sucum-
bido en la flor de la juventud en la llanada
alabesa el día primero del corriente mes.
“Jose Urdiña”, el popular tolosarra, fue uno de
los que desde la posición de Zubeltzu colaboro
a la heroica y malograda defensa de la ciudad
de Irun. Él quien al frente de su compañía, se
granjeo el calificativo de “una de las compa-
ñías más fogueadas y valientes de las colum-
nas gipuzkoarras”. Nuestro inolvidable
“Urdiña”, quien se gano la simpatía de los
vecindarios de Loyola, Saturraran, Gernika,
Bermeo y de todas las plazas que han sido
testigo de su carácter afable, campechano y
jovial.
En el pueblo alabes de Legutiano yacen, por
hoy, sus despojos mortales, junto a los de
otros varios de la heroica compañía Euskaldu-
na, cuyos nombres serán dados en crónica
aparte, para que sean grabados en una de las
páginas más vivas y sangrantes de la historia
vasca.
La esposa querida, el umetxu idolatrado de
nuestro querido amigo fueron el único testa-
mento que nos legara en inolvidable conversa-
ción mantenida unos cuantos días antes de
que aconteciera el desenlace fatal.
Al balbucear el “goian bedi”, compendio de

17
 Legutio 1937-1977: prentsa artikuluak
e uzkadi 1936/12/19 guda-otsak
Unas horas con el Itxarkundia al pie de Legu-
tio, la terca aldea arabarra
Dejamos atrás Otxandiano y llegamos hasta
muy cerca de Legutiano. Gudaris del Itxar-
kundia se recrean en la carretera. Se mues-
tran tranquilos. Apenas molesta el enemigo.
Ligero paqueo y tableteo de ametralladoras.
Sin novedad en el frente.
Conversamos animadamente con los bravos y
valientes gudaris. Alegria y optimismo en sus
rostros. Confianza y fe ciega en sus jefes.
“Estamos entusiasmados –nos dicen—de
nuestros jefes. Nos tratan y nos aman como a
verdaderos hijos. Nos predican con el ejem-
plo”.
Tenemos sed de noticias. Preguntamos. –Ese
es Esteibar, el popular “Ixkiña” teniente de la
cuarta compañía –nos cuenta un jabato
gudari--. En la acción de Legutiano se mostro
tan atrevido que entro con siete héroes en el
pueblo y dio la mano al comandante faccioso.
--¿Cómo?—inquirimos. – Es que el coman-
dante faccioso debió de confundirnos con sus
adictos. Pero, rectificado el error, mal pudo
librarse. ¡Cuando no le fusilaron…!
Nos presentan al teniente Errazkin (de la
primera compañía). Fue herido en Legutiano
y tiene aun la bala en el cuerpo. A pesar de
todo conserva su buen humor. “Algún día
vamos a hacer salchichas con el” suelen
gritarle los requetés por las noches. No se
inmuta. Sigue amenizando la soledad de las
noches con las notas melodiosas y viriles del
txistu.
Pasa una yegua. --¿Quién es tranquilo que se
16
en contacto con nuestros batallones
pasea tan ufano en su yegua? –Es Gaztelu, el
jefe de cocina. Su actividad es inusitada. Ha
puesto cocina en todas las secciones y las
inspecciona personalmente.
Paseamos. Topamos con un grupo de tolosa-
rras. Les encontramos algo preocupados.
Inquirimosl os motivos. –Tenemos loco inte-
rés en ser los primeros en ocupar Legutiano.
Queremos rescatar el cadáver de Jose Ugarte,
nuestro “Urdiña”, y la sagrada bandera
euzkadiana que arrebataron de sus manos.
(Joseba Elosegik militarren museo baten
hartu eban ikurriña Irtxarkundiana zan, igul
hau izengo zan)
Un triste recuerdo nos asuela. Nuestro atento
acompañante, teniente Dolhagarai, nos cita
al teniente Lorenzo Muxika, a Jose de
Oyarbide “Motza”; a todos los mártires del
esforzado Itxarkundia. –Su sangre nos anima
a la lucha—replica un “viejo” tostado--. Nos
predicaron con el ejemplo y les imitaremos.
Más tarde nos hemos interesado por él. Es
Enrique de Gimon. Un valiente. Su apellido
honra al ideal. Un hermano fue fusilado (Jose
Javier Guimon Alvarez, tolosarra, 4. Konpai-
niako sargentoa), otro está herido, un tercero
lucha en las avanzadillas y aun queda el
cuarto para Sanidad. A propósito de esto
último. El servicio sanitario del Itxarkundia
está perfectamente atendido y a completa
satisfacción. Los doctores Altzua e Irigoien se
desviven por atender a sus heridos. ….. “Sea
usted menos fusilero”, le gritaban sus amigos.
…..
El comandante Lizaso, del Itxarkundia, es un
 Legutio 1937-1977: prentsa artikuluak

mocetón sano y simpático y un verdadero

“militar”. En la acción de Legutiano pudo
demostrarlo. Tiene un hermano revoltoso, a
quien no puede sujetar. Cuando se apodera de
la ametralladora parece danzar con ella. Lo
demostró en la ofensiva. Su juventud le
impulsaba demasiado lejos y se adentro exce-
sivamente. Felipe, el comandante, tuvo
miedo de él. Le creyó muerto, ofrendo su vida
al Señor de Euzkadi y siguió combatiendo. A
su lado pasan camilleros. “Señor comandan-
te…” –comienzan a balbucear tímida y
melancólicamente. El comandante se apres-
ta a contemplar por última vez al hermano
mártir. Levanta la sabana que cubre al
muerto. ¡No es él! Emoción. Allá lejos se
divisa su silueta “revolucionaria”. “¡Si llego a
tener a mano munición suficiente…!”, grita
intencionadamente.
En el batallón hay navarros. Jóvenes pletó-
ricos de entusiasmo, saben luchar y sabrán
vencer. –Nabarra será nuestra –excla-
man--. Ellos mismos nos abrirán el paso.
--¿Os infunden miedo? –les preguntamos.
–Ayer noche nos anunciaron que los moros
pasarían sobre nuestros cuerpos –nos
relata uno de ellos--. Pero son excesivamen-
te optimistas. Ayer mismo dispararon cohe-
tes en Legutiano para celebrar la toma de
Madrid, de ese Madrid que jamás lo
conquistaran.
El tiempo nos apremia. Pensamos volver.
Una última mirada. A nuestra vera queda
Nafarrate, con su iglesia sin torre y sus
paredes agujereadas. Mas al fondo, Elosu.
Enfrente las ruinas de la terca Legutiano,
con su torre parroquial orgullosa y malin-
tencionada, donde en breve ondeara la bande-
raeuzkadiana, izada por el esforzado Itxar- 18 de diciembre de 1936. ITXASERTZ
kundia.

17