Alfonso XII.

aren erregealdia eta Maria cristinaren erregeordetza

1. Sandhurts
Sei urteko demokratikoaren porrota sistema politiko egonkorra sortzeko eta arazoak konpontzeko
ezintasunaren aurrean Espaina herri atzeratu eta ez jakintsu batean bilakatu zen, eta estatu kolpe baten
ostean Borboidarren berrezarkuntza erabaki zuten.
Erregea Sandhurtseko eskola militarran zegoen 1874an Serranok bizirauteko errepublika aldarrikatu
zuenean. Orduan, abenduak 1ean Alfonso XII.na Sandhurts-eko agirian proposatu zuen monarkia
konstituziogile bat, espainolentzat, katolikoa eta liberala. Ejerzitoa eta burgesia alde egin zuten.
Orduan, abenduak 29an Martinez Campo erregearen aldeko estatu kolpea eman zuen Sagunton, eta
Canovas hartu zuen erregentzia Serranoren dimisioaren ostean.

2. 1876.ko konstituzioa
Canovas arduratu zen Kubaren 10 urteetako gerrari amaiera ematen Zanjon-en bakea sinatuz eta Kuba
eta Puerto Ricorentzako legedi berezia eman zen. III. Gerra karlistari 1878ko kontzertu
ekonomikoarekin amaitu zuen eta gerra Kantonala Serranoen eskutan utzi zuen.
Alfonso XII. Ren itzulera prestatu zuen, eliza eta kataluniaren burguesa eskuratzen eta iritzi publikoa,
ejerzitoa eta administrazioa kontrolatzen. 1875ko urtarrilak 14ean alfonso heldu zen, eta gorte
konstituziogilearen hauteskundeak egin ziren sufragio unibertsalaren bidez.
1876eko konstituzioa adierzi zuten, Canovas idatzia. Liberala eta irekia zen eta bi erakunde nagusi
zeuden: Gorteak eta monarkia. Estatua monarkia konstituziogile konfesional katolikoa zen, eta banako
eta gizarte eskubideak eman ziren, elkartzeko eta biltzeko eskubidea. Konstituzioa 1931 arte iraun zuen.
1885an Alfonso hil zen, eta El Pardoko ituna sinatu zen, Maria Cristina Hasburgokoa, Sagasti eta Canovas-
en artean.

3. Canovas-en sistema politikoa eta hauteskundeak

Konstituzioa onartzen zuen bi alderdien arteko txandaketa, alderdi liberal kontserbadorearen eta alderdi
liberal aurrerakoiaren artekoa. Lehengoa Canovas-ekoa zen, eta plutokrazian oinarrituta zegoen.
Bigarrena, Sagastarena zen, tradizionalista.
Sistema kanobistaren helburua aberriaren batasuna, iritzi publikoaren kontrola, Kubako gerraren amaiera,
euskal herriko foruen amaiera eta batasun nazionalaren kontzientziaren sorrera zen, kode bakar batekin.
Txandaketa politikoa baketsua izateko hauteskundeen emaitzak kontrolatzen zituzten nekazal munduan
kazikeen bidez, laukitxoen, iruzurraren, lazaroen, bortizkeriarekin eta botoen salerosketarekin, eta
aldatzeko sistema hau zen: Lehenengo erregea aldatzen zuen gobernuburua, eta ganbarak itxi ostean
hauteskundeak deitzen ziren. Ospatu ostean, ganbarak betetzen ziren. Esan beharra dago 1890an Sagasta
sufragio unibertsala legeztatu zuela, baina herriaren partaidetza ez zen kontuan hartzen.
 4. kazikismoa
Kazikismoa gertakisun soziopolitiko bat da gizarte itxi eta errotuta batean ematen dena. Kazikeak
herriaren pertsona garrantsitzuak dira, apaiza bezala, eta herria eta politikaren zubi gisa jokatzen du.
Haiek, hautagaiari laguntza emateko herriarengan zuten influentzia erabiltzen zuten, txandaketa
politikoa mantentzeko. Haien leloa “lagunentzat mesea, areriontzat legea” da.

SISTEMAREN AURKARIAK
1. Sozialismoan espainan
1864an LNE langile batasuna Fanelli bidali zuten espainiara, bi zelula eratzeko. Konstituzioa argitaratzean
La Federacion Bartzelonan eta La Solidaridad Madrilen eratu ziren.
1870an LNEko kongresua 90 delegatu lortu zituen, eta hurrengo urtean Pariseko komuna eratu zen,
kriston zapalkuntza jasan zuena.
Marxistak Lafargue Madrilera bidali zuten, eta 1872ko Zaragozako LNEren kongresuan marxistak bota
zituzten anarkistekin istiluak izan zituztelako Parisko komuna zela eta.
1881an FTRE federazio anarkista zailasunez eratu zen, eta bi jarrera eman ziren: Sindikalistak katalunian
eta ekintza zuzeneko aldekoak Andaluzian (La Mano Negra).
1890an atentatuak eman ziren, eta 1893an Martinez Campo bat jasan ostean anarkisten zapalkuntza eman
zen, eta 1896ko Montjuicheko epaiketa eman zen. Bertan, inozenteak zigortu ostean Angiolillo anarkista
Canovas erahil zuen, 1887an.
Beste aldetik marxistak El Arte de Imprimir erakundean biltzen ziren, eta Pablo Iglesias presidentea
izendatu zuten. 1879an PSOE eratu zuten, eta 7 urte geroago El Socialista aldizkaria.
1888ko krisia zela eta UGT sortu zen, Union General de Trabajadores.
1910ean Pablo Iglesias diputatu izatea lortu zuten, sozialisten eta errepublikazaleen batasunaren bidez.

2. Nazionalismoa
III. Gerra karlistan nazionalismoa mugmendu kulturala bat bezala jaio zen.
Estatuak Estatuaren uniformazioa onartzean, Frantzia bezala, antolamendu administratibo ezegokia eman
zen, eskualdeen iritzia ez baitzuten kontuan hartu. Hori, heziketa sistema uniformatzaile bati lotua,
industrializazio eskasarekin eta burgesen 50ko hamarkadan egindako inbertzioak kulturan ekarri zuen
75ko hamarkadan eskualdeetako nortasuna karlismoarekin identifikatzea.
1876ean, foruak ezabatzean bi eskualdetako burgesia garatu zuen.

98ko hondamendia edo krisia

1. Kubako gerra
1892ean José Martí AEBko laguntzarekin kubako alderdi iraultzailea eratu zuen eta filosofia nazionalista
liberala defendatzen zuten. Antonio Maura kubako autonomiaren aurreproiektua aurkeztu zuen, non
ezetza jaso ondoren dimititu zuen. Azkenean, 1945an onartu zuten.
10 urteko gerraren hasiera 1895ko Baireko ohiartzunarekin eman zen, eta oso gogorra izan zen,
gaixotasunak zirela eta.
Martí hil zenean emboskada batean Martinez Campos negoziaketak hasi zituen, baina porrot egin zuen.
Orduan, Canovas Weyler bidali zuen. Honek oso kritikatua izan zenez AEBrengandik kontzentrazio
eremuak egiteagatik, 1897an Canovas hil zenean Sagastak Blanco bidali zuen, Weylerren ordez. 1898ko
autonomia eman zion kubari, espainiarrak zituzten eskubide berak ematen, gobernu propioa, erregeorde
bat eta independentzia ekonomikoa ematen.
Orduan Maineko korazatuaren leherketa gertatu zen, korazatu amerikarra, eta AEBk Espainari
ultimatuma eman zion: Espainak Kuba askatu behar zuen hiru egunetan edo gerran sartzen ziren.

2. Aeb-ren kontrako gerra

1892ean Rizal liga filipinoa eratu zuen Espainako bistanleak kanporatzeko eta independentzia lortzeko.
1896an Manilako probintzien altxamendua eman zenean Espainak Polavieja bidali zuen. Honek Rizal fusilatu
zuen, eta Aguinaldok hartu zuen bere lekua. Espainako gobernua Primo de Rivera bidali zuen
negoziatzeko eta 1897an Biak-na- Bato-ko ituna sinatu zuten.
Orduan estatu batuak gerra deklaratu zion Espainari, eta Espainak Cavite-ko bataila galdu zuen.
Santiagoko bataila gertatu zen. Bataila horretan Cervera badia batean sartu zen probisioak eskuratzeko
eta AEBko itsazontziak irteera ostopatu zuten. Sagastak irteera agindu zuen, eta AEBko itsasontziak
eraso egin zuten. Ondoren, soldadu Espainiarrak Puerto Ricora eraman zituzten.
“Mas se perdio en cuba y volvieron cantando”
“Prefiero honra sin barcos que barcos sin honra”

3. Pariseko bakea (1898)

Estaina eta AEB-ren arteko bake ituna da, non Espainak independentzia ematen dio Kubari, AEGren
gainbegiratzearekin. AEBk Puerto Rico, Fipipinas, Joló, Gram eta Mindanao eskuratu zuen.
Orduan, 1899an Espainak Alemaniari Carlota, Marianak eta Palaoak saldu zion, eta 1900 EEBBri Sabutu eta
Cagayan.

4. ERREGENERAZIONISMOA EDO ONBIDERATZEA.

Mugimendu intelektuala izan zen Espainaren gainbera aztertzen zuen aeta hobekuntza bilatzen zuena.
Joakin Costa izan zen garrantsitzuenetariko bat, eta “Despensa, escuela y siete llaves sobre el sepulcro
del Cid” adierazpenarekin bere ideología laburtu zuen.
Politika AEBren porrotaren ostean porrot egin zuen, Parisko ituna, ustelkeria politikoa, kazikizmoa eta
oligarkia zela eta. Hiru pentsalari agertu ziren Espainari mozorroa kendu nahi ziotela. Alde batetik Silvela
“Sin Pulso” idazkian adierazi zuen Espaina hilda zegoela, Antonio Maura masa neutroen partaidetza politikan
defendatzen zuen eta Jose Canalejas eliza eta oligarkiaren boterea mugatu nahi zuen.
Gizartean justizia soziala eta hezkuntzaren beharra azpimarratu zuten herriaren miseria eta kazikismoa
amaitzeko.
Ekonomian industrializazio ahul batean eta emankortasun gabeko latifundioetan oinarritzen zen.

Alfonsoren erregealdia
1. Krisi orientalak
1902ean maiatzak 17an Alfonso XIIIak 1876ko konstituzioa sinatzean zituen botereak mugatu zituen, eta
bi alderdien arteko armonia mantentzeko gobernuaren eta herriare arteko zubi gisa jokatu zuen.
Alderdietan, berrikuntzak eman ziren: Aurrerakoi liberal kontzerbadoreak Canovasen heriotzaren ostean
Silvela jarri zuten boterean, eta alderdia banatu zen; Silvelaren aldekoak eta Villaverderen aldekoak.
Azken honek krisi politikotik ateratzeko proposatu zuen kolonietan zergak igotzea. Silvela hil zenean
boterea Maura hartu zuen.
Beste aldetik, alderdi liberal tradizionalean Sagasta hil ostean boterea Montero Rios eta Seguismundo
Moreten eskutik igaro zen, azkenean Jose Canalejas hartzeko.
Montero Riosen gobernuburutzan 1905ean Katalunian hauteskundeetan Lliga irabazi zuen, sistema
kanobista kolokan jartzen. Orduan CuCut eta La Veu aldizkariak nazioa, erregea eta ejerzitoa kritikatu
zuten, eta ejerzitoak egunkarien aurka egin zuten. Monterok, berma konstituzionalak apurtu zituen eta
ejerzitoaren alde jarri zen. 1906an jurizdikzioen legea argitaratu zuten, non Patria eta ejerzitoaren
kontrako delitoak eskumen militarrera pasatuko ziren.

2. Antonio maura eta jose canalejas

Mauraren gobernuan protekzionismoa aplikatu zen, itsasongitza eta nekazaritza sustatzeko, eta
derrigorrezko botoa jarri zuen. 1907an anarkistak langile alkartasuna sortu zuten Alkartsun katalanoari
aurre egiteko. Haien ideologia antiklerikala eta antimilitarra zen, eta autonomia administratiboaren alde
zeuden. Maurak ikus zuen araso bat bezala.
Bartzelonako aste tragikoa eman zen. 1909an Kabilak Melillatik gertu eraso bat jasarean gobernuak
soldadu erreserbistak bidaltzea erabaki zuen. Hortaz, uztailak 18an, soldaduen itsasontziratzean
Bartzelonaren alde zaharrean istiluak eman ziren
Langile alkartasnak greba orokorra deitu zuten, eta Otsoaren amildegiaren ezbeharraren ostean grebak
erradikalizatu ziren, Langileak ustailak 29ra arte hiriaren kotrola hartu zuten, baina orduan mugimendua
baretu zuten zapalkuntzarekin. Ferrer Guardia, Eskola Modernoaren sortzailea fusilatu zuten Mateo
Morral, erregearen kontrako atentatua egin zuen anarkista(Ena), haren eskolara joan zelako
Aste tragikoaren ondorioz CNTa sortu zen, Jose Canalejas lortu zuen boterea eta Pablo Iglesias
diputatua izatea lortu zuen. Are gehiago kinten erreforma ezarri zen, gerra garaian erredenzioa ez
ordaintzeko eta denak gerrara joateko. Emakumeen gauezko lana arautu zuten eta giltzarrapoaren
legea onartu zen, elizaren aurkakoa.
1911an Marokoko arasoa eman zen, eta kataluniari mankomunitatearen legea onatu zitzaion.
1912an Pardinasek Canalejas hil zuen Puerta del Sol-en eta boterea Romanones hartu zuen.

3. Fulanismo politikoa (1912-1917)

Alderidi kontserbadorean Dato lortu zuen boterea, eta bi jarrerak aurkeztu ziren: Mauristak eta
Datistak. Bestalde, alderdi tradizionalean Romanonez zegoen.
1914an Lehengo mundu gerra eman zen, Espainako ekonomia sustatu zuena Espainak neutraltasun eta parte
ez hartzeko dekretua egin zuelako. Ondorioz, gizartan klaseen arteko desberdintasunak sakodu ziren,
burgesia aberaztu zelako. 1917an AEB gerran sartu zen, eta etekin ekonomikoak pikutara joan ziren.
Bizimodua gareztitu zen eta espekulazioa inflazioa ekarri zuen. Politikak ezin zuen inflazioa kontrolatu,
eta ondorioz, langabezia eta sindikalismoa hasi zen.

4. 1917ko krisia
Inflazioa, gosetea eta korrupzioa eman zen.
Espainako ejerzitoa defentza batzarrak eratu zituen, presupuestoa zela eta, eta Intanteriako eta
Zaldieriako batzarrak eratu ziren, soldaten igoera, begirunea eta aszensuen kontrola lortzeko.
Gobernuak partaideak gartzelatzelatzean beste koartelak 1917ko ekainako manifestuan gobernuari
ultimatuma eman zion. Gobernuak dimititu egin zuen, eta Dato lortu zuen boterea.
Datok batzarrak onartu zituen eta 1918an armada legea egin zuen. Romanonez gorteak itxita zeuzkala
diputatuak eta senatorak bildu ziren Bartzelonan, Kataluniaren autonomia lortzeko, eta uztailaren 19an
Parlamentarioaren Biltzarren bileran kataluniako independentzai eskatu zuten eta gorte konstituziogileen
deialdia txandaketarekin amaitzeko. Greba orokorra pistu zen Datok Romanonez emandako hitza apurtu
zuenean, eta gobernuak erabili zuen ejerzitoa greba zapaltzeko.
Ondorioz, gobernua ahuldu zen, eta sindikatuen beren indarraren kontzientzia hartu zuten.

5. Kontzentrazio gobernua (1918-1923)

Krisialdi ekonomikoa eta gripe espainiarra hedatu zen, eta lan mugimenduak hasi ziren; Santseko batzar
Anarko sindikalista eratu zen, greba eta ekintza zuzenare aldekoak. PSOEn idei iraultzaileak nagusitu
ziren, eta Andaluzia eta Extremaduran lur hartzeak ematen ziren.
La Canadiense greba piztean Anido zapalkuntza erabili zuen, baina 8 ordutako laneguna lortu zuten, eta
Anidoren dimisioa.
Maura berriz boterea lortu zueen, eta Lock Outs eta Ihesen legea aplikatu zuen. Lock Outsen ondorioz
atentatuak ematen ziren, eta gartzelan Ihesen legea baimentzen zuen iheslariak tirokatzea.
1921an Dato hil zuten eta 1923 Salvador Seguian ere, anarkista oso garrantsitzu bat.
Marokkoko arasoa eman zen: Frantzia behar tu zuen Espaina Marokko bitan banatzera, eta Mendebaldea
Damaso Berenguerren eskutan jarri zuen eta ekialdea Fernando Silvestreren eskutan.
Lehengoak legioa eta kintak osatutako ejerzitoa antolatu zuen, eta bertan Millan Astray, Sanjurjo eta
Franco zegoen. Abd-Al-Krim Annual eskuratu zuen, eta 1921an Silvestre aurre egin zion, baona estrategia
faltagatik galdu egin zuen. Gertakizunak Picasso txostenean bildu ziren, errudun Silverstre jarriz.
Defentza batzarrak disolbatu ziren.

6. Primo de riveraren estatu kolpea

1923ean Primo de Rivera Annualeko bataila, PCEren sorrera eta estautaren kontrako iritzi publikoa zela
eta eman zuen. Europan mugimendu faxistak agertu ziren Leninisten aurka.
Orduan, Primo de Rivera Madrilera joan zen, eta gobernuari botere bereizak eskatu zion
terrorismoarekin amaitzeko, eta ezetza jasotzen du, ejerzitoa zatitzen. 1923ko irailak 13an Bartzelonan
estatu kolpea eman zuen irratiaren bidez. Gobernua ezin zion aurre egin, eta Alfonso XIII ez zuen ezer
egin. Azkenean, erregea Primo de Riveraren alde jarri zen, eta gobernua eratzeko ardura eman zion. .
Ezetza jasotzean