Farmakologjia e çrreguMmit të koagulimit të gjakut

Çrregullimet kryesore të koagullimit. të gjakut janë: hemoragjia

(gjakderdhja) dhe tromboza. Inhibimi i hemostazës shkakton hemorogji
spontane, kurse stimulimi i saj shkakton krijimin e trombit.
Koagulimi i gjakut është proces i komplikuar kaskad i reaksioneve proteolitike
dhe rezultat i fundit i kësaj është krijimi i fibrinës së pa tretur. Në çdo fazë të
koagulimit faktorët e ndryshëm të koagulimit i nënshtrohen proteolizës me ate
edhe vetë faktori shndërrohet në proteazë aktive.
Sistemi intrinizik i koagulimit është ai i cili faktorët e nevojshëm të
koagulimit gjenden në gjak, kurse sistemi ekstrinzik është ai i cih për procesin e
koagulimit nevojitet faktori indor (tromboplastina, faktori III).

Sistemi intrinizik

ka
XH---------------f> XIL-a Sistemi ekstrinzik
HMW-k
i
------------->XI _a
X!------- vn-a^ VII
HMW-k

IX
I -► IX-a
III
XH,XIa,Ka

Ca+
i Ca+

x--------------1 'X-a
Ca++,Vm,PL
->Trornbin Ila
Protrombin II
Fibrinogjen I -> Fibrinë Fe tretur
Y xm
Fibrinë I”e patretur
F^iktorët e nënvizuar sintetizohen nën ndikimin e vitaminës K. Procesi
i koagulimit fillon me aktivizimin e faktorit Hageman (XII) nën ndikimin e
kalikreinës (Ka) në prezencën e kininogjenit (HMW-k). Faktori XH-a nën
prezencën HMW-k aktivizon faktorin XI. Faktori Xl-a në prezencën të Ca H' në
mënyrë proteolitike aktivizon faktorin IX në
IX-a.

277
 Faktori IXa dhe Vlll-a në prezencë të Ca 'f dhe miceleve fosfolipidike
(PL) aktivizojnë faktorin X në X-a. Faktori X-a, V, Ca** dhe PL aktivizojnë
protrombinën në trombinë, kurse kjo shumë shpejt shkëput dy peptide të vogla
nga molekula e madhe e fibrinogjenit duke e shndërruar në fibrinë F i cili është
ende i tretshëm por nën ndikhnin e faktorit XIII fibrina I’ shndërrohet në
fibrinë F’ të pa tretur.
Faktorët e koagullimit
I - fibrinogjeni H -
protrombina III -
tromboplastina IV-
joneteCa^
V - proakcelerina-faktori labil aktivator
(Ac) vn - prokonvertina
VUI - faktori antihemofilik (globulina antihemofilike)
IX - faktori ChRISTMAS (autoprotrombina II)
X - faktori Stuart-Power (autoprotrombina Hf)
XI - tromboplastina e plazmës (PTA)
XH - faktori Hageman
XUI - Fibrinë-faktori stabilizues
HMV-k - faktori Fitzgerald (kininogjeni me peshë të lartë molekulare)
PRE-k - faktori Fletcher-prekalikrein KA - kalikreina
PL - fosfolipidet e trombociteve
Bamat me veprimhë hemoestazën e çrregulluar të gjakut ndahen në:
a) bamat kundër trombogjenezës
b) bamat me veprim hemostatik Bamat
kundër trombogjenezës ndahen në:
® bama me veprim antikoagulant
® bama me veprim fibrinolitik ® bama kundër
agregacionit të trombociteve Bamat me veprim
antikoagulant ndahen në dy gmpe:
® inhibitorët e biosintezës së protrombinës ®
heparina
Inhibitorët e biosintezës së protrombinës janë këto bama:
a) Derivatet e kumarinës:
® etil biskumacetati
® acenokumarol ©
fenprokumon ©
fepromaron ©
varfarin - natrium

278
 b) Derivatet e
indandionit 0 fenindion
Farmakokinetiaka - inhibitorët e biosintezës së protrombinës resorbohen mirë
nga sistemi gastrointestinal, biodisponimi është i lartë, tek varfarina është deri
100%. Gjysëm koha plazmatike është 24 h (acenokumarol) deri 15 h
(fenprokumon). Veprimi terapeutik fillon pas 1-4 ditë, kurse veprimi zgjat 3-10
ditë pas dozës së fundit.
Mënyra e veprimit - këto substanca janë antagonist të vitaminës K, pengojnë
sintezën e faktorëve të koagulimit të varur nga vitamina K (II, VII, IX dhe X).
Në të vërtet këto substanca inhibojnë karboksilimin e këtyre faktorëve, ulet
afiniteti për jonin e Ca++ i cili shërben si urë lidhëse me fosfolipidet dhe
pamundësohet veprimi i tyre.
Efektet anësore - Varfarina e kalon barierën placentare dhe mundet të shkaktojë
hemoragji serioze tek fetusi dhe defekte serioze në zhvillimin e frytit (zhvillimi
jo normal i kockave), prandaj këto barna nuk aplikohen gjatë graviditetit.
Indikimi i përdorimit - këto substanca përdoren në këto raste:
- për prevencë dhe mjekim të trombozave
- për prevencën e krijimit të trombit në fibrilimin atrial
- tek infarkti akut
- për prevencë të reinfarktit
Dozimi - terapia fillon me një dozë prej 300 mg etil-biskumacetat ose 10 mg
varfarinë dy ditë nga-një dozë pastaj jepet doza sipas kohës 'së protrombinës.
Terapia antikoagulante është efikase kur koha e protrombinës është 3-4.5 herë
më e gjatë se koha e protrombinës së kontrollit (nëse për përcaktimin e kohës së
protrombinës përdoret tromboplastina humane). Në kohët e fundit marrëdhënia
(raporti) midis kohës së protrombinës tek pacienti dhe atij të kontrollit shprehet
me të ashtuquajturën INR (marrëdhënia intemacionale e normalizuar e kohës së
protrombinës). Nëse nga aplikimi i këtyre substancave paraqitet hemoragjia
atëherë duhet të ndërpritet terapia duhet aplikuar transfuzion me gjak të freskët
ose plazmë dhe vitamin K. Antagonizmi i shpejtë arrihet edhe me aplikimin e
plazmës së freskët të ngrirë ose koncentrat i faktorit IX.
Kundërindikimi - nuk përdoren tek pacientët me ulcus peptidik, në gjakderdhjet
cerebrale, endokarditet, sëmundjet e heparit, kolitet ulceroze, në graviditet për
shkak të veprimit teratogjen dhe gjakderdhjes tek fetusi dhe në të gjitha rastet
me mundësi për hemoragji.
Interaksioni me barna tjerë
a) bamat që ulin efektin e tyre antikoagulant
- bamat që indukojnë enzimet mikrozomale të heparit (barbituratet, grizeo-
fulvina etj).

279
- bamat që iidhin derivatet e kumarinës në sistemin gastrointestinal
(holestiramina)
- kontraceptivët hormonal (nisin përqëndrimin e faktorëve të koagullimit dhe
kështu pakësojnë veprimin antikoagulant të derivateve të kumarinës).
b) hamat që rrisin efektin e tyre antikoagulant
- substancat që pengojnë absorbimin e vitaminës K (cefalosporinat e gjeneratës
së tretë dhe parafini i lëngët)
- substancat që lidhen për proteinave plazmatike të njejta (antireumatikët,
sulfonamidët, kiofibrati dhe acidi salicilik).
Heparina - është acidi më i fortë me natyrë organike që sintetizohet në
organizmin e njeriut. Ajo lirohet nga granulat e mastociteve bashkë me
histaminën dhe serotoninën.
Në bazë të peshës molekulare heparina mund të jetë:
a) heparinë me peshë molekulare të lart 5000-30000
b) heparmë me peshë molekulare të ulët 2000-9000
Heparina me peshë molekuiare të lartë shpejton aktivitetin e antitrombinës III.
Antitrombina 131 edhe në kushte normale inhibon aktivitetin e trombinës dhe
disa proteazave faktorë të koagullimit. Heparina me peshë molekulare të ulët e
inhibon faktorin X të aktivizuar por dobët ndikon në antitrombinën H[ dhe
kështu kjo ka efekt më të dobët antikuogulant se heparina me peshë molekulare
të lartë. Heparina nuk e kalon barierën placentare dhe nuk kalon në qumësht.
Jndikimi i përdorimit të heparinës
- heparinarizimi akut. bëhet në rast të operacioneve në zemër dhe gjatë
hemodializës tek të sëmurët nga veshkët
- për prevenim nga trombozat e venëve pas operacionit (jepen 5000 UI, tri
herë në ditë).
Kundërindikimi - heparina është e kundërindikuar tek pacientët e ndieshëm
ndaj saj, hemofilia, trombocitopenia, tensioni i lartë, endokardit bakterial,
lezionet ulçerative të sistemit gastrointestinal etj. Heparina nuk pëprdoret gjatë
dhe pas intervenimeve kirurgjikale në tru, sy dhe në medullën spinale.
Efektet anësore - gjakderdhja është efekt më serioz por mund të paraqiten edhe
alopecia, diareja, trombocitopenia dhe reaksionet alergjike. Antagonist i
heparinës është protaminë-sulfati reagon shpejtë nëse jepet në mënyrë
intravenoze.
Kontrolla e dozimit me heparinë - koha normale e koagullimit është 5-7
minuta, kurse gjatë trajtimit me heparinë duhet të jetë rreth 15 minuta. Metodë
tjetër për kontrollin e dozimit me heparinë është përcaktimi i kohës parciale të
tromboplastinës (PTT). Terapia është optimale nëse PTT është më e gjatë 1.5-2
herë nga koha e kontrollës.

280
 Hirudina - është antikoagulant /që e sekreton Hirudo medicinalis.
Hirudina është inhibitor i fortë dhe specifik i trombinës. Ka veprim të dobët në
trombocite dhe në kohën e gjakderdhjes aplikohet në mënyrë parenterale, kurse
veprimi përcillet me anë të PTT.

Barnat me veprim fibrinolitik (trombolitik)

Për mbajtjen në mënyrë intakte sistemin vaskular në gjak ekziston edhe

sistemi fibrinolitik përveç sistemit koagullues. Të dy këto sisteme në kushte
fiziologjike janë në drejtpeshim dinamik. Fibrinolitikët munden ta largojnë
trombin e krijuar, kurse antikoagulantët pengojnë krijimin e tij. Sistemi
fibrinolitik në organizëm përbëhet nga plazmina (fibrinolizina) e cila është një
enzim me veti proteolitike me afinitet të theksuar ndaj fibrinës dhe fibrinogjenit
si dhe plazminogjeni (profibrinolizina) e cila është prekursor joaktiv i
plazminës. Si fibrinolitikë (trombolitikë) përdoren këto bama: streptokinaza,
urokinaza, alteplaza (aktivator indor i plazminogjenit t-PA) dhe anistreplaza
(kompleksi plazminogen-streptokinazë i anizoluar -APSAC).
Streptokinaza - është proteinë me masë molekulare 48000 e cila
sintetizohet nga kultura e streptokokut hemolitik grupa C. Kjo lidhet për
proaktivatorit plazminogjen dhe në atë formë komplekse katalizon dhe e
shëndrron plazminogjenin joaktiv në plazminë aktive. Plazmina shkakton
fibrinolizë dhe tretje të trombit.
Resiztenca ndaj streptokinazës - paraqitet tek personat të cilët më përpara kanë
pasur infekcion me" streptokok P-hemolitik mundet të vijë deri te krijimi i
antitrupthave ndaj streptokinazës. Në këto raste aplikimi i streptokinazës është i
mundur por me doza më të mëdha se ato të rëndomta.
Doza terapeutike - streptokinaza aplikohet në mënyrë intravenoze prej 250.000
UI për 30 minuta dhe pastaj vazhdohet me dozë prej 100.000 UI në 60 minuta
për mbajtjen e efektit të arritur. Në infarktin e miokardit doza është 1.500000
UI për 60 minuta, në mënyrë intrakoronare aplikohet doza prej 4000-280.000
UI në minutë.
Kontrolla e mjekimit - bëhet duke e llogaritur kohën trombinike e cila është
adekuate nëse është për 2-4 herë më e gjatë se ajo e kontrollës dhe kjo kohë
është e shprehur në sekonda. Gjatë mjekimit me streptokinazë kjo kohë
kontrollohet në çdo 4 orë nga fillimi i infuzionit. Tromboliza tek infarkti akut
paraqitet pas 60 minutash tek embolia pulmonare gjatë 12 orëve pas aplikimit të
streptokinazës, kurse për mjekimin e trombozës së venëve të ekstremiteteve të
poshtme dhe pelvisit streptokinaza duhet aplikuar 3-5 ditë.

281
Indikimi i përdorimit:
- infarkti akut i miokardit
- tromboza e venëve të thella të ekstremiteteve
- tromboza akute e arterieve
- embolia pulmonare
- tromboza e valvulave artificiale të
zemrës Kundërindikimi:
- gjakderdhjet akute
- insulti cerebrovaskular
- hipertensioni arterial
- mjekimi me streptokinazë gjatë 3 muajve të kaluar
Efektet e padëshiruara - gjakderdhjet në sistemin gastrointestinal dhe urinar në
këto raste duhet të ndërpritet mjekimi me streptokinazë dhe duhet të jepet
plazmë e freskët ose gjak ose përdoret antidoti i streptokinazës epsilon acidi
amino-kapronik dhe acidi para amino benzoik (PAMBA). Mundet të paraqiten
edhe reaksione alergjike. Për shkak të natyrës proteinike dhe molekulës së
madhe streptokinaza ka veti antigjenike, prandaj riapiikimi gjatë dy vjetve të
ardhshme mundet të shkaktojë reaksione alergjike.
Urokinaza - sintetizohet në veshkë dhe eliminohet nëpërmjet urinës ka
natyrë proteinike dhe paraqitet në dy forma: me masë molekulare prej 55.000
dhe 32.000, kjo e dyta krijohet nga e para me anë të proteolizës. Urokinaza
shndërron plazminogjenin joaktiv në plazminë aktive. Ka veti të vogla
antigjenike aplikohet edhe të sëmurët që janë alergjik ndaj streptokinazës.
Urokinaza ka afinitef'ndaj plazminogjenit të trombit më shumë se sa ndaj
plazminogjenit në sistemin e qarkullimit, për shkak të kësaj më rrallë shkakton
efekte të padëshiruara hemoragjike se streptokinaza.
Dozimi - jepet me dozë prej 4.400 Ul/kg/h gjatë 12 orëve dhe aplikohet në
mënyrë intravenoze dhe intrakoronare, tek të sëmurët me infarkt akut jepet me
dozë prej 2000-24000 UI.
Anistreplaza (APSAC) - është joaktiv pas aplikimit intravenoz
aktivizohet me anë të deacilimit. Për shkak të kësaj efekti fibrinolitik paraqitet
me vonesë por zgjat 4-6 orë, kurse tek streptokinaza më pak se një orë. Ka
efekt trombolitikë më të fortë se streptokinaza dhe urokinaza.
Doza terapeutike - është 30 UI aplikohet në mënyrë intravenoze për 5 minuta
është e përshtatshme për terapi trombolitike të hershme, tek infarkti akut
mundet të jepet që nga shtëpia e të sëmurit. Jepet në të gjitha rastet ku është e
indikuar edhe streptokinaza.
Alteplaza (aktivatori indor i plazminogjenit) - është aktivator natyral i
plazminogjenit e cila është e lidhur për fibrinës dhe ndikon në tromb, kurse
dobët ndikon në sistemin e qarkullimit. Nuk ka veti antigjenike dhe rrallë jep
efekte të fibrinolizës sistemike. Përfitohet me teknikën e inxhinjerisë gjenetike.

282
 Barnat me veprim antillbrinolitik

PAMBA (acidi epsilon amino-kapronik dhe acidi para-amino-

metilbenzoik) - është antagonist kompetitiv i enzimeve që aktivizojnë
plazminogjenin. Aplikohet në mënyrë orale dhe parenterale. Përdoret në raste të
aktivitetit të shtuar fibrinolitik (në trauma, abruptio placentae, në procedurat
kirurgjikale gjatë by pass-it në zemër dhe në karcionoma të ndryshëm
posaçërisht ai i prostatës).
Acidi traneksamik - sipas natyrës kimike është analog i acidit amino-
kapronik. Për inhibimin e fibrinolizës aplikohet në mënyrë orale 15 mg/kg dhe
pastaj mjekimi vazhdon me dozë prej 30 mg/kg në çdo 6 orë.
Aprotinina - është inhibitor i proteazës së serinës dhe inhibon
fibrinolizën e cila vjen si rezultat i veprimit të plazminës. Ajo gjithashtu
inhibon veprimin e kompleksit plazminë-streptokinazë. Përdoret kryesisht tek
pacientët që operohen për “by pass”.
Efekti i padëshiruar është anafilaksa.

Barnat kundër agregacionit të trombociteve

Agregacioni i trombociteve përveç çrregullimit të koagulimit të gjakut
është faktor i rëndësishëm në krijimin e aterosklerozës dhe tromboembolisë.
Funksionin e trombociteve e rregullojnë tre lloje substancash. Grupin e parë e
përbëjnë substancat të cilat krijohen jasht trombociteve por që veprojnë
nëpërmjet receptorëve që gjenden në membranën ' e trombociteve
(katekolaminat, kolagjeni, trombina dhe prostaciklina). Grupin e dytë e
përbëjnë ato substanca që krijohe në trombocite por veprojnë në receptorët
membranor të trombociteve (ADP-adnozin-difosfat, prostaglandinet D-2 dhe E-
2 dhe serotonina). Grupin e tretë e përbëjnë substancat që krijohen në
trombocite dhe veprojnë në vetë trombocitin (tromboksan A-2, AMP-c, GMP-c
dhe jonet e kalciumit). Në bazë të këtyre mekanizmave që folëm më lartë
përdoren këto barna me veprim kundër agregacionit të trombociteve:
Acidi acetil-salicilik - është inhibitor i ciklooksigjenazës dhe në këtë
mënyrë inhibon sintezën e tromboksanit i cili ka veprim agregativ dhe
prostaciklinës e cila ka veprim antiagregativ. Acidi acetil salicilik pengon edhe
krijimin e protrombinës prandaj nuk jepet me antikoagulantet oral. Për qëllime
kundër agregacionit jepet me dozë 100-300 mg një herë në ditë.
Tiklopidina dhe klopidogreli - ulin agregacionin e trombociteve duke
inhibuar veprimin e ADP-ës (adenozinë difosfati ndikon në ekspresionin e
receptorëve të trombociteve II-b/IH-a). Për dallim nga aspirina, këto substanca
nuk kanë efekt në metabolizmin e prostaglandinave. Tildopidina jepet me dozë
250 mg dy herë në ditë.

283
 Abciksimab dhe eptifibatidi - janë antitrupa monoklonik të cilët
blokojnë receptorët Ilb/IIIa të trombociteve dhe kështu pamundëson lidhjen e
fibrinogjenit për këtyre receptorëve dhe substancave tjera me veprim agregativ.
Aplikohet gjatë intervenimit kirurgjikal në raste të angioplastikës dhe jepet
bashkë me aspirinën dhe heparinën me dozë 0.25 mg/kg për 10 minuta.
Dipiridamoli - është inhibitor i fosfodiesterazës dhe kështu rrit AMP-
ciklike në trombocite dhe me atë inhibon agregacionin e trombociteve.

Substancat me veprim hemostatik

Bamat me veprim hemostatik (bamat që ndalin gjakderdhjen) ndahen në:
® hemostatikë sistemik ® hemostatikë lokal
Në gmpin e substancave me veprim hemostatik sistemik bëjnë pjesë: vitamina
K, faktorët e plazmës (faktori VIII, faktori IX) fibrinogjeni dhe argininë-
vazopresina.
Vitamina K (për këtë substancë kemi folur më parë).
Faktorët e plazmës - mungesa e faktorëve të koagulimit shkakton gjakderdhje.
Gjakderdhja spontane paraqitet kur aktiviteti i këtyre faktorëve ulet për 5% nga
vlera normale. Mungesa e faktorit Vm shkakton hemofihnë klasike (hemofilia
A), kurse mungesa e faktorit IX paraqet hemofilinë B (sëmundja Christmas)
Faktori VIII - përgatitet për terapi në dy forma:si krioprecipitat dhe
koncentrati i liofilizuar i faktorit VIII. Krioprecipitati përgatitet nga gjaku i
dhumesit individual dhe rreziku nga hepatiti dhe AIDS-i është më i vogël,
kurse koncentrati i liofilizuar i faktorit VIII përgatitet nga gjaku i më shumë
dhuruesëve dhe rreziku nga këto sëmundje realisht është më i madh.
Indikimi i përdorimit - indikimi kryesor i përdorimit të faktorit Vm është
hemofilia dhe sëmundja von Willebrand. Në dozë prej 50 njësish e rrit 100%
aktivitetin e faktorit Vm në plazmë. Femrave me Rh negativ duhet dhënë vetëm
Rh negativ krioprecipitat.
Faktori EX - ekziston koncentrat i përgatitur i plazmës që përbën
protrombinë, faktorin IX dhe X si dhe sasi të ndryshme të faktorit VII. Ky
preparat përdoret për terapi në gjakderdhjet që shkaktohen nga prezenca e
antitmpthave ndaj faktorit IX.
Fibrinogjeni - përgatitet nga gjaku dhe përbën 15% të globulinës
antihemofili- like. Përdoret në gjakderdhjet që vijnë si pasojë e sindromit
fibrinolitik pas lindjes, pas operacionit në mushkëri, pankreas, prostatë si dhe
pas operacionit të karcinomave. Fibrinogjeni i thatë tretet në solucion
fiziologjik dhe jepet ngadalë.
Efektet anësore - janë reaksionet alergjike dhe anafilaktike.

284
 Argininë - Vazopresina - ky bar rrit aktivitetin e faktorit VHI në plazmë
tek pacientët me hemofili të lehtë A. Ndërhyxjet e vogla kirurgjikale si
ekstraksioni i dhëmbit mundet të kryhet me aplikimin e këtij bari pa patur
nevojë për dhënien e faktorit VIH.
Hemostatikët lokal - hemostaza lokale arrihet duke e përdor barin që siikakton
kagullimin e gjakut në vendin e aplikimit.
Për këtë qëllim përdoren këto bama:
Shkuma e fibrinës - përbëhet nga fibrina e gjakut të njeriut aplikohet në
mënyrë lokale në gjakderdhjet e imta të cilat nuk mund të ndalen me ligatura.
Këto gjakëderdhje quhen gjakderdhje parenkimatoze dhe shkaktohen gjatë
operacioneve në mëlçi, mushkëri, veslikë dhe prostatë. Ky bar aplikohet në
vendin e gjakderdhjes dhe pas një kohe resorbohet,
Sf'ungjeri xhelatinoz - përgatitet në formë tamponi nga xhelatina sterile
edhe ky preparat përdoret kundër gjakderdhjeve parenkimatoze dlie gjatë
operacioneve neurokirurgjikale, pas 2-3 javë resorbohet.
Celuloza e oksiduar (Surgicel) - përgatitet nga celuloza e oksiduar, ndal
shpejtë gjakderdhjet parenkimatoze dhe resorbohet pa ndikim në procesin e
epitelizmit.
Trombina - aplikohet vetëm në mënyrë lokale (kursesi në mënryrë
intravenoze). Përdoret në formë pluhuri ose soiucioni për ndaljen e
gjakderdhjeve kapilare në kirurgji, urologji,gjinek.ologji, ORL dhe
stomatologji.
Ormpresina^(ornitina-vazopresina) - përdoret në mënyrë lokale dhe
bashkë me anestetikët lokal në mënyrë infiltrative me dozë prej 5-10 UI.
Kundërindikimi i përdorimit është graviditeti dhe insuficienca koronare.

285
 Përmbledhje
1. Bamat me veprim koagulant (hemostatik):
a) sistemik (vitamina K, faktori VHI, IX dhe plazma)
b) lokal (trombina, shkuma e fibrinës, celuloza e oksiduar dhe sfungjeri
xhelatinoz)
2. Bamat me veprim antikoagulant:
a) bamat kundër trombogjenezës:
© me aplikim oral (antagonistët e vit.K: derivatet e kumarinës dhe
indandionit)
© me aplikim parenteral (heparina dhe himdina)
b) bamat kundër agregacionit të trombociteve:
® inhibitorët e COXi (aspirina)
© inhibitorët e COX2 (koksibët: celekoksib dhe rofekoksib)
® inhibitorët e ADP (tiklopidina dhe klopidegroli)
© blokatorët e receptorëve të trombociteve Hb/HIa (abciximab,eptifibatid)
3. Bamat me veprim fibrinolitik (trombolitik):
® streptokinaza, urokinaza, alteplaza, anistreplaza
4. Bamat me veprim antifibrinolitik:
© fibrinogjeni, PAMBA, acidi traneksamik, aprotinina

286
 Farmakologjia e hormoneve

Hormonet janë substanca biologjikisht aktive të cilët sintetizohen dhe

lirohen nga një ind dhe pastaj nëpërmjet gjakut barten dhe ndikojnë në organe
dhe inde të caktuara. Khnikisht përdoren si terapi substuticionale në raste të
mungesës së tyre.
Hormonet e hipotalamusit - këto hormone tajohen nga qehzat
neurosekretore (nga neuronet neurosekretore të hipotalamusit) si që janë:
Somatoliberina (GRH-growth reieasing hormone) - i cili Uron
hormonin e ritjes është polipeptid prej 40-46 aminoacidesh.
Somatostatina - inhibon sekretimin e hormonit të rritjes, është
poUpeptid i përbër nga 14 aminoacide. Ky hormon tajohet edhe në pankreas
dhe inhibon tajimin e insulinës.
Në klinik përdoret forma analoge e këtij hormoni e sintetizuar me emrin
Oktreotid (Sandostatin) për mjekimin e akromegalisë dhe disa tumorëve
endokrin.
TRH (thyrotropin releasing hormone) - kimikisht është tripeptid:
glutamat-histidin-prolin-NH^.
CRH (kortikohberina) - liron kortikotropinën është polipeptid me 41
aminoacide përdoret për qëllime diagnostike.
GnRH (gonadotrop releasing hormone) - liron gonadotropinat (FSH
dhe LH) është dekapeptid.
PIH (hormoni inhibues i prolaktinës) - është dopaminë për dallim nga
tjerët hormone të hipotalamusit.
Hormonet e adenohipofizës - nën ndikimin e neuroneve të
hipotalamusit adenohipoliza tajon këto hormone: ACTH (adeno-kortikotrop-
hormon), FSH (hormonin që stimulon folikulet), LH (hormonin luteinizues)
TSH (hormoni tireoid stimuUzues ose tireotropinën), prolaktinën dhe hormonin
e rritjes (somatotropinë).
Prolaktina - është polipeptid prej 199 aminoacidesh tek njerëzit
kodohet nga gjeni i vendosur në kromozomin e 6. Fiziologjikisht stimulon
krijimin e qumështit (laktacionin). Shkaqet e hiperprolaktinemisë janë
adenomat e hipofizës (prolaktinoma) që shkaktojnë galaktore, amenore dhe
hipogonadizëm. Inhibimi i sekretimit të prolaktinës arrihet me blokimin e
receptorëve të serotoninës (me anë të metergolinës) ose me anë të stimulimit të
receptorëve dopaminergjik.
Hiperprolaktinemia mundet të paraqitet edhe si efekt anësor i neuroleptikëve
dhe antiemetikëve (metoklopramid) ose nga përdorimi i disa blokatorëve
adrenergjik (rezerpina dhe a metil dopa). Prolaktina ndikon nëpërmjet tirozinë-
kinazës dhe ekzistojnë dy izoforma të receptorëve të prolaktinës.

287
 Bromkriptina (Bromergon) -> është agonist i receptorëve
dopaminergjik pasi dopamina është inhibitor i prolaktinës kjo substancë
(bromkriptina) inhibon sekretimin e prolaktinës. Është derivat i acidit lizergjik
dhe përdoret për mjekimin e amenogalaktores idiopatike, prolaktinomit, për
inhibim të laktacionit fiziologjik pas abortit ose vdekjes së foshnjës.
Somatotropina (hormoni i rritjes) - tajimin e tij e stimulon GRH, kurse
e inhibon somatostatina (GIH). Është polipeptid i përbër nga 191 amino- acide,
vepron nëpërmjet G-proteinave, ul lipolizën, kurse rrit përdorimin e glukozës
dhe aminoacideve. Ulja e këtij honnoni paraqet ngecje në rritje (nanosomi
pituitare), kurse sekretimi i tepërt deri në pubertet paraqet gjigantizmin, kurse
tek të rriturit akromegalinë.
Për mjekimin e nanosomisë pituitare përdoret somatotropina humane e
përfituar me anë të teknologjisë së ADN-ës (Genortropin, Humatrope,
Norditropin). Jepet në mënyrë intramuskulore 0.1 mg/kg tre herë në javë.
Kundërindikimi i përdorimit - është procesi intrakranial ekspanziv. Tajimi i
tepruar tek të rriturit paraqitet shpeshëherë nga adenomi i hipofizës dhe
paraqitet si akromegali. Për mjekimin e saj përdoret bromkriptina, për arsye se
dopamina pakëson tajimin e somatotropinës.
Nga ajo që u përshkrua më lartë sliihet qart se somatotropina ndikon në rritje
edhe atë në rritjen longitudionale të kockave dhe kjo arrihet duke stimuluar në
hepar sintetizimin e somatomedinës dhe faktorë tjerë të rritjes të ngjashëm me
insulinën: IGF-I dhe IGF-II.
Somatomedina ndihmon në përdorimin sa më të mirë të sulfateve nga indi
kërcor dhe kjo pason rrtë rritje të eshtrave.
Hormonet e neurohipofizës - nga kjo tajohen dy hormone:
a) vazopresina (hormoni antidiuretik)
b) oksitocina
Vazopresina lirohet si rezuitat i rritjes së osmolaritet të plazmës dhe për shkak
të uljes së tensionit arterial. Ndikon nëpërmjet receptorëve: V-i dhe V~ 2.
Nëpërmjet V~2 receptorëve rritet AMP-ciklike në kanalet përmbëledhëse të
nefronit duke rritur permeabilitetin për resorbimin e ujit, kurse nëpërmjet V-2
receptorëve vepron në mënyrë vazokonstriktore kryesisht në qarkullimin
splanhik. Si që shihet vazopresina ka efekt antidiuretik. Mungesa e këtij
hormoni shkakton diabetin insipid. Vazopresina në formë farmaceutike gjendet
si solucion ujor ose vajor dhe në formë aerosoli për përdorimin në rnukozën e
hundës. Si solucion (në formë ampulash) jepet i.v. ose i.m.
Aplikimi terapeutik:
- përdoret në diabet insipidus
- përdoret kundër gjakderdhjeve në sistemin gastrointestinal (në varikozitetet e
ezofagut dhe divertikulozat e zorrës së trashë).

288
 Dezmopresina (Minirin) - është'analog i vazopresinës me veprim të
zgjatur O’epet 2-3 në ditë). Është 2000 herë më i fortë me veti antidiuretike se
vazopresina ndikon në V-2 receptorët përdoret për mjekimin e diabetit insipid
kronik dhe disa koagulopative (hemofilia-A dhe sëmundja von Willebrand).
Kur jepet para gjumit pakëson urinimin e natës, prandaj mund të përdoret edhe
në eneuresis noctuma.
Oksitocina - është nanopeptid i përbërë nga nëntë amino-acide.
Shkakton laktacion dhe kontrakcion të utemsit edhe atë të pjesës së sipërme,
kurse relakson cerviksin. Në doza të mëdha shkakton hipertension.
Aplikimi terapeutik:
- përdoret në rastet e preeklamsisë (kur termini i lindjes është afër)
- në abortusin jo komplet
- për kontrollimin e gjakderdhjes pas lindjes Efektet anësore:
- hipertensioni
- ruptura e utemsit (me dekurs të mundshëm të vdekjes së nënës dhe fëmijës).
Nuk duhet të jepet bashkë me simpatomimetikët. Për aplikim terapeutik
përdoret oksitacina e sintetizuar në formë ampulash (syntocinon) por edhe në
formë spreji nazal dhe tabletave bukale (resorbim nëpërmjet mukozës së gojës).

Gjëndra tiroide (glandula thyroide)

TRH (thyreotropin releasing hormone) ndikon në tajimin e tireotropinës
(TSH).
TSH (tireotropina ose hormoni tireoid stimulues) tajohet nga adenohipofiza dhe
vepron nëpërmjet receptorëve membranor dhe adenililciklazës. Stimulon hyrjen
e jodit në qelizë.
Gjëndra tiroide tajon këto hormone:
o T4 (tetra jod-tironinë ose tiroksina)
o T3 (trijod tironina)
® kalcitonina
Biosinteza e hormoneve tireoid - tiretropina stimulon hyrjen e jodit në qelizë i
cili hyn në formë të jonizuar aty oksidohet nga peroksidaza në formë
molekulare (J-?) dhe lidhet për tirozinës në monojod-tirozinë. Me kondenzimin
e dy molekulave të dijod-tirozinës krijohet tetrajod-tironinë, kurse monojod-
tirozina dhe dijodtirozina krijojnë trijodtironinën.
Nën ndikimin e tireotropinës bëhet proteoliza (ndarja e hormoneve nga tireog-
lobulina dhe kalojnë nga koloidi në qelizat e folikulit dhe prej këtu në
qarkullimin sistemik.

289
Mënyra e veprimit - në plazmë T 3 dhe T4 j'anë të lidhur në mënyrë reverzibile
për një proteine (TBG-thyroxine binding globulin), kurse një pjesë e vogël
është e lirë. Kur hyn në qelizë disocohen nga kjo proteinë dhe T-4 dejodizohet
në T3 (hyjnë nëpërmjet difuzionit ose transportit aktiv) pastaj në bërthamën
qelizore lidhet për receptoxit specifik dhe forcon sintezën e m-ARN dhe kështu
rritet sinteza e proteinave dhe enzimeve. Këto hormone gjithashtu stimulojnë
Na/K-ATP-azën dhe harxhiniin e oksigjenit.
Efekti i veprimit - efektet kryesore fiziologjike janë:
a) stimulojnë kalorigjenezën
b) rrisin metabolizmin e lipideve, proteinave dhe karbohidrateve
c) regullojnë ujin dhe elektrolitët
d) stimulojnë sistemin kardio-vaskualr
e) stimulojnë sistemin nervor qendror
Hipotiroidizmi - manifesthet si miksedem dhe kretenizëm (tek fëmijët) me këto
simptoma:
© ulje të metabolizmit © ngadalësim në rritje dhe
zhvillim © çrregullim i metabolizmit të ujit dhe
elektrolitëve © depresion i SNQ
© ulje të aktivitetit të muskujve skeletor
® hiperkolesterolemi
® ulje dhe ngadalësim i parametrave cirkulator Hipertireoidizmi -
rnanifestohet si tireotoksikozë, Morbus' Basedow dhe Morbus Graves.
Shkaktari i këtyre sëmundjeve nuk është sqaruar deri në fund por dihet se tek
këto të sëmurë në limfocitet e tyre sintetizohet imunoglobulina tiroido-
stimuluese e cila nëpërmjet receptorëve në të cilët lidhet ose vepron TSH-ja,
stimulon gjëndrën tiroide në sintetizimin e tepruar të këtyre hormoneve.
Imunoglobulina tiroido stimuluese vepron shumë më gjatë se TSH-ja.
Iiipertireoidizmi manifestohet. me këto simptoma:
© rritje të metabolizmit © nervozë
dhe ekscitabilitet © djersitje
© takikardi, rritje pulsi dhe tensioni
© ndieshmëri ndaj katekolamineve
© egzoftalmus
Indikimi i përdorimit të këtyre hormoneve - përdoren në hipotireoidizëm,
kryesisht përdoret levotiroksina e sintetizuar (T4). Tek fëmijët prej 1-6 muaj
doza terapeutike është 10-15 ug/kg në ditë, kurse tek të rriturit doza është 1.7
pg/kg në ditë.

290
 Substancat me veprim antitireoid
Në këtë grup substancash bëjnë pjesë:
Q substancat që ulin sintezën e T3 dhe T4 (metimazoli dhe propiltiouracili)
© substancat që pengojnë marrjen e jodit: perkloratet (C10~4) dhe
tiocianidet (SCN')
© substancat që shkatërrojnë indin gl. tyroide (J131)
© substancat që pengojnë reaksionin e indeve ndaj këtyre hormoneve ((3-
blokatorët)
Dozimi - metimazoli aplikohet në mënyrë orale me dozë ditore prej 20-60 mg,
kurse propiltiouracili jepet prej 100-150 mg.
Efektet anësore - nga këto bama paraqiten dermatiti, ethet,atralgjia, vaskulitisi,
limfadenopatia, hipoprotrombinemia, leukopenia dhe agranulocitoza.
Jodi radioaktiv (J131) jepet në formë të natrium radiojodidit me dozë prej 30
mikrokyri për qëllime diagnostikue, për qëllime kurative rreth një mijë herë më
shumë, shpesh aplikohet në mënyrë orale. Përdoret për mjekimin e karcinomit
të gjëndrës tiroide, në raste hipertireoidizmi dhe si test diagnostifikimi për
tireotoksikozën dhe miksedemën.

Hormonet me veprim në metabolizmin e kockave

(Hormonet e gjëndrës paratireoide)

Hormoni paratireoid (parathormoni) - është polipeptid i përbërë prej

84 amino-acidesh, për veprim biologjik janë të nevojshme vetëm 34
aminoacidet e para. Nuk kontrollohet nga hipofiza por nga përqëndrimi i Ca ++
në plazmë ( hipokalcemia e rrit përqëndrimin e tij, kurse hiperkalcemia e ul).
Ky hormon rritë kalciumin në plazmë duke mobilizuar atë nga kockat. Edhe pse
përveç Ca++ nga kockat lirohen edhe fosfatet anorganike ato nuk rriten në
plazmë sepse veshkët i eliminojnë me urinë. Gjithashtu ky hormon rrit
reabsorbimin e Ca++ në tubulat e veshkëve dhe kështu pengon eliminimin e tij.
Kalcitonina - tajohet nga qelizat parafolikulare të gjëndrës tireoide nga
gjëndra paratireoide dhe nga timusi nga C-qelizat. Kalcitonina blokon
resorbimin e kalciumit dhe fosfateve. Sipas kësaj kalcitonina ul përqëndrimin e
kalciumit dhe fosfateve në plazmë.
Kalcitonina (Miacalcic) përdoret në klinikë në këto raste:
© në hiperkalciumemin e shkaktuar nga hiperparatireoidizmi © në
hiperkalciumemin idiopatike tek fëmijët © në helmimin me vitaminën D ©
në metastazat osteolitike © në sëmundjen e Paget-it

291
Bamat tjerë që pengojnë destruktimin e jndit kockor në sëmundjet siç janë:
Morbus Paget (Osteitis deformans), metastazat në kocka nga karcinomi i
mames ose prostatës dhe osteoporoza tek gratë pas menopauzës janë
bisfosfonatet. Në bisfosfonate bëjnë pjesë:
° Alendronat - përdoret vetëm në osteoporozë me doza 10 mg në ditë ®
Etidronat - në osteoporozë jepet 400 mg në ditë për 14 ditë; 76 ditë tjera
kalcium karbonat tableta 1.25 gr në ditë. Në M. Paget jepet me doza 5-10
mg/kg për 3-6 muaj.
® Klodronat - në lezionet nga maligniteti i kockave jepet me dozë 1.6- 3.2
gr në ditë ose në infuzion 300 mg në ditë për 7-10 ditë e Pamidronat -
jepet me protokol të posaçëm në hiperkalcemi, metastaza të kockave ose
M. Paget.

Pankreasi endokrin
Pankreasi endokrin përbëhet nga ishujt e qelizave Langerhans të cilat
qeliza janë katër llojesh edhe ato:
A (a) - qeliza që sintetizojnë glukagon
B (P) - qeliza që sintetizojnë insulin, C-peptide, proinsulin dhe amilin
D (8) - qeliza që sintetizojnë somatostatin F (PP) - qeliza që sintetizojnë
polipeptidet e pankreasit (PP)
Insulina - ka natyrë proteinike e përbërë nga 51 amino-acide të ndarë
në dy zingjir A dhe B dhe në mes veti të lidhur me lidhje disulfide.
Në qelizat B (P) përpara sintetizohet proinsulina e lidhur për C-peptideve pastaj
deponohet në granuleTihe hidrolizohet në insulinën dhe C-peptide.
Rregullimi i sekretimit të insulinës - lirimin e insulinit e mundësojnë këto
substanca: hiperglikemia, leucina, arginina, glukagoni,derivatet e sulfonil uresë,
trupat ketonik, gastrina, sekretina, izoprenalina dhe blokatorët a adrenergjik
(fentolamina). Kurse e inhibojnë noradrenalina dhe adrenalina (a- efektet) si
dhe diazoksidi. Hiperglikemia rrit nivelin intraqelizor të ATP-ës dhe kjo mbyll
kanalet e K1 ATP si rezultat i kësaj zvogëlohet dalja e K + nga qeliza që
shkakton depolarizim të B-qelizave dhe hapjen e kanaleve voltike të Ca ++ i cili
ndikon në sekretimin e insulinës nga vendi i deponuar. Përveç kësaj në
sekretimin e insulinës ndikojnë edhe AMP-c, IP3 dhe DAG.
C-peptidet - nuk kanë aktivitet farmakologjik por në bazë të tyre
mundet të llogaritet sasia e liruar e insulinës endogjene.
Farmakokinetika - pas kalimit në sistemin e qarkullimt të gjakut shpejtë meta-
bolizohet, gjysëm koha biologjike është 3-5 minuta mirëpo efekti zgjat disa orë.
Biotransformimi i insulinës bëhet duke shkatërruar lidhjet disulfide dhe ndarje
e A dhe B zinxhirëve. Eliminimin e insulinës e bëjnë hepari 60% dhe veshka
35-40%.

292
Farmakodinamika - insulina lidhet për rbceptorit të saj edhe ate për a-nën
njësisë. Pëmdryshe receptori i insulinës përbëhet nga 2a dhe 2(i nën njësi. Pas
lidhjes së insulinës për receptorit formohet kompleksi insulinë-receptor i cili
intemalizohet në qelizë dhe autofosforizohet nga tirozinë kinaza intrinzike.
Pastaj fosforizohet proteina e ashtuquajtur substrat i receptorit të insulinës (IRS-
1) i cili nëpëmijet fosfoinozitid 3 kinazës ( e rëndësishme për mobilizimin e
bartësve të giukozës) dhe MAP-kinazës (mitogen activated protein) luajnë rol të
rëndësishëm në veprimin metabolik dhe mitogjen të insulinës (sintezën e
proteinave, rritjen qelizore dhe ndarjen e saj). Përveç kësaj rrage të veprimit të
insulinës ajo vepron edhe nëpërmjet fosfolipazës C dhe krijimit të DAG,
IP3,acidi arahidonik dhe aktivizimit të proteinë kinazës C. Veprimi fiziologjik i
insulinës:
Në hepar - inhibon gykogjenolizën, inhibon krijimin e keto acideve nga
acidet yndyrore dhe amino-acidet, inhibon krijimin e glykozës nga amino-
acidet, stimulon deponimin e glukozës në glikogjen dhe potencon sintezën e
triglicerideve dhe lipoproteinave me dendësi shumë të vogël.
Në muskuj....rrit sintezën e proteinave dhe glikogjenit.
Në indin adipoz (dhjamor) - potencon deponimin e triglicerideve dhe
transportin e glukozës.
Duke u nisur nga këto veprime të saj për pasoj do të paraqiten këto parametra
biokimik:
0 hypoglikemia
0 rritja e laktateye dhe piravateve (rritje e glukozo 6 fosfatit)
© ulje e fosfateve joorganike (për shkak të fosforizimit të glykozës
harxhohen më shumë fosfate)
© ulje kaliumit (me deponimin e glikogjenit deponohet edhe kaliumi)
Insulina ka rëndësi të madhe edhe në molekulat transportuese (bartësit) e cila e
lehtëson lëvizjen e glukozës nëpër membranën qelizore. Ato (bartësit,
transporterët) njihen me emrin GLUT dhe kanë rëndësi në etiologjinë dhe
manifestimin e diabetit. Me anë të biologjisë molekulare janë identifikuar
GLUT-1 - GLUT-7. Defekti në GLUT-2 (bën transportin e glukozës në qelizat
P të pankreasit) ulë tajimin e insulinës dhe është karakteristike për diabetin
insulinë jo të varur (tip II i diabetit) GLUT-4 është i rëndësishëm për uljen e
glykemisë (këto transporter bartin glukozën në muskuj dhe indin adipoz).
Dozimi dhe forma farmaceutike - insulina jepet tek diabeti tip I (diabeti i varar
nga insulina). Kjo formë e diabet.it paraqitet tek moshat e reja,në gjak mungon
insulina dhe qelizat p të pankreasit nuk reagojnë në stimulusët insulinogjen,
kurse glukagoni është i rritur.
Dozimi është individual.

293
Efektet anësore të insulinës:
a) hypoglikemia (në rast të mbidozimit)
b) alergjia në insulin (krijimi i imunoglobulineve IgA, IgD, IgE, IgG dhe IgM
dhe manifestohet me kruarje, edemë dhe eritemë)
c) rezistenca ndaj insulinës (për shkak të rritjes së IgG-antitrupthave paraqitet
nevoja për rritjen e dozës.
Disa herë është e nevojshme edhe aplikimi i glukokortikoideve (prednizolon)
për suprimimin e krijimit të antitrupthave.
- Lipodistrofia (paraqitet në vendin e aplikimit për shkak të rritjes së resorbimit
të yndyrërave).

Terapia e diabetit mellitus

Për mjekimin e diabetit tip I përdoret vetëm insulina, kurse për
mjekimin e diabetit tip II përdoren në fillim antidiabetikët oral, kurse më vonë
pacientët mund të trajtohen edhe me insulinë.

Ndarja e insulinave
Sipas prejardhjes dhe mënyrës së përfitimit insuhnat ndahen në:
a) insuhna me prejardhje animale (përfitohen nga pankreasi i gjetheve)
b) insuhna humane (HM-të cilat pëfitohen nga bakterja E.coli me ADN
teknologji)
Insulinat humane tanl më përdoren kryesisht në praktikën klinike dhe sipas
kohëzgjatjes së veprimit të tyre ato ndahen në:
a) insuhna me veprim të shpejt dhe të shkurtër -të cilët veprojnë pas 15-30
min. me veprim maksimal 2-4 h dhe me zgjatje të veprimit deri në 8h.
Aplikohet në mënyrë subkutane dhe intravenoze. Për këtë qëlhm përdoren
insulinat: Actrapid HM40, Actrapid HM100, Inutral HM etj.
b) insulina me veprim intermedier-veprimi farmakologjik fihon pas l-2h,
veprimi maksimal pas 5-15h dhe me zgjatje të veprimit deri 24h. Aplikohen
vetëm në mënyrë subkutane. Për këtë qëlhm përdoret më së shumti Insulatard
HM40
c) insuhnat bifazike - janë kombinime e insulinës me veprim të shkurtër dhe
insulinës me veprim intermedier: Insulinë Mixtard 10,20, 30, 50 dhe analogu
Novomix 30. Aplikohen vetëm në mënyrë subkutane.
Mjekimi me insuhn bazohet në dy metoda:
a) metoda konvencionale- përdoret për mjekimin e diabetit stabil dhe në
këto raste jepen dy herë në ditë preparatet insulinike me veprim
intermedier ose preparatet insulinike bifazike.

294
 b) metoda e intenzifikuar- jepet te pacientët me diabet melitus tip I (tek
fëmijtë, të rinjtë, sportistët dhe gratë gravide). Jepen tre doza ditore
para çdo racioni ushqimor insulina me veprim të shpejt dhe një dozë në
mbrëmje insulinë me veprim intermediere.

Antidiabetikët oral
Sipas mënyrës së veprimit antidiabetikët oral ndahen në:
a) stimulatorë të sekretimit të insulinës (stimulatorë të beta qelizave të
pankreasit):
9 derivat e sulfoniluresë (glibenklamidi, glipizidietj.)
© repaglinidet (novonorm, prandine)
b) substancat që ulin rezistencën periferike indore ndaj insulinës:
9 biguanidet (metformina)
o tiazolidindionet (PPAR stimulatorët)
c) inhibitorët e resorbimit të glykozës(inhibitorët e alfa glykozidazës):

0 akarboza

Derivatet e sulfoniluresë (sulfonilkarbamideve)

Këto derivate ndahen në dy gjenerata:

Gjenerata e parë:
© klorpropamidb-
Gjenerata e dytë:
© glibenklamidi ©
glipizidi ©
gliklazidi ©
glikvidoni
Farrnakokinetika - resorbohen mirë nga trakti digjestiv, klorpropamirii ka kohë
gjysëm eliminimi 36 orë, kurse veprimi zgjat disa ditë dhe eliminohet i
pandryshuar nëpërmjet veshkëve.
Farmakodinamika - derivatet e sulfoniluresë lidhen për receptorit specifik i cili
është shoqëruar me kanalin e kaliumit në mernbranën e qelizave [3 të
pankreasit. Dalja e kaliumit pengohet dhe kjo manifestohet me depolariziin
qelizor që mundëson hyrjen e Ca l+ në qelizë dhe lirimin e insulinës.
Indikimi i përdorimit - përdoren për mjekimin e diabetit melitus tip II. Klorp-
ropamidi përdoret edhe për mjekimin e diabetit insipid sepse tek kjo sëmundje,
ky bar ka veprim antidiuretik.

295
Kundërindikimi - nuk përdoren tek diabëti i fëmijëve dhe juvenil, në
katocidozë, në sëmundjet e heparit, veshkëve, në infeksion, alkoolizëm,
pamjaftueshmëri të zemrës, në graviditet dhe laktacion.
Efekte anësore - rritje e HCL, nauze, dhimbje në bark, diare, marrëmendje,
ataksi, ndjeshmëri ndaj alkoolit dhe depresion i funksionit të tireoidesë.
Por më të rënda janë këto efekte anësore: granulocitopenia, hepatiti kolostatik,
ethet, dermatitet dhe fotosenzibiliteti.
Glibenklamidi dhe glipizidi - kanë veprim të fortë hipoglicemik.
Glibenklamidi vepron 24 orë edhe pse gjysëm koha biologjike është shumë më
e shkurtër. Jepet me dozë fillestare 2.5 mg në ditë, kurse ajo mbajtëse është 5-
10 mg / ditë. Efekt anësor është hipoglicemia e cila mund të mbaroj në mënyrë
fatale nëse gjatë veprimit përdoret alkooh.
Glipizidi ka kohë të shkurtër të gjysëm eliminimit 2-4 orë, jepet 30 minuta para
ushqimit në mëngjes me dozë prej 5 mg deri 15 mg njëherë në ditë.
Eliminohet 90% nëpërmjet veshkëve e pa nndryshuar.
Kundërindikimi - dëmtimet e heparit dhe veshkëve munden të japin
hypoglikemi të rëndë.
Biguanidet - më i njohur është metformina, vepron duke rritur efektin
e insulinës në indet periferike, uljen e absorbimit të glukozës nga trakti
gastrointestinal dhe antagonizon faktorët antiinsulinik.
Efektet anësore - paraqitet acidoza laktike e cila është një efekt i rrezikshëm
dhe paraqitet tek sëmundjet e heparit, veshkëve dhe miokardit. Prandaj, duhet
kontrolluar funksionimin e veshkëve gjatë terapisë.
J' f

Inhibitorët e a-glukozidazës

Përfaqësues kryesor është Akarboza, e cila është një oligosaharid e cila

lidhet për a-glukozidazës dhe kështu pengon absorbimin e karbohidrateve
(maltozë, saharozë, amidon por jo të laktozës). Me veprimin e këtillë pengon
në mënyrë postprondiale rritjen e glukozës në gjak. Doza terapeutike është 50-
100 mg dy herë në ditë dhe merret gjatë ushqimit me kafshatën e parë.
Efektet anësore - janë flatulenca dhe diarea.

296
 Bari Doza Vëretje
klorpropamid 250 mg nuk duhet të kombinohet me
salicilatet dhe sulfonamidet
nuk duhet konsumuar alkool
glibenklamid 5mg sepse shkaktohet sindromi
acetaldehidik
gliklazid 80 mg
glikvidon 30 mg
glipizid 5 dhe 10 mg
metforminë 500 mg duhet kontrolluar funksionin e
veshkëve
tek moshat e vjetra mbi 75 vjet
mund të paraqitet acidoza
laktike

Gjëndra mbiveshkore (glandula suprarenalis) - kjo gjëndër

fiziologjikisht përbëhet nga dy pjesë:
a) korja (cortex) e cila tajon glykokortikoide (kortizol), mineralokartikoide
(aldosteron) dhe androgjenet (DHEA-dehidro epi androsteron).
b) palca (medulla) e gjendrës mbiveshkore e cila tajon katekolaminet.
Meqenëse hormonet p koresë së gjëndrrës mbiveshkore kimikisht janë steroide
i quajmë edhe kortikosteroide. Tajimin e hormoneve kortikosteroid e bën
ndikimi i ACTH-ës nën veprimin e CRF (cortikatrop releasing factor ose i
ashtuquajtur kortikoliberin). Në rritjen e sekretimit të ACTH dhe CRF ndikojnë
faktorët emocional ose senzorik të cilët faktorë paraqiten si rezultat i reaksionit
të stresit. Gjithashtu tajimin e ACHT e rrisin edhe interleukinet (1, 2 dhe 3) dhe
faktorët e nekrozës tumorale (TNF) etj.
Kortikotropina (hormoni adrenokortikotrop-ACTM) - ky hormon
është polipeptid tajohet nga adenohipofiza nën ndikimin CRF, stimulon rritjen
dhe sekretimin e hormoneve të koresë së gjëndrës mbiveshkore. Përveç kësaj
ky hormon ka edhe disa veprime tjera: mobilizon lipidet nga indi yndyror,
stimulon forcën kontraktuese të zemrës dhe stimuion melanocitet me pasoj të
hiperpigmentimit. ACTH-ja sot përdoret shumë rrallë në klinik për qëllime
kurative por përdoret për hulumtimin e funksionimit e adrenokorteksit dhe
adenohipofizës.
Glukokortikoidet - për shkak të veprimit të tyre antiinflamator dhe
imunosupresiv janë bama më të përdorshëm në medicinë. Glukokortikoidi
kryesor natyral që tajohet nga gjëndra mbiveshkore është kortizoli.

297
Në organizëm kortizoli biotransformohet në kortizon i cili në vend të grupit
hidroksil në C-n posedon keto grupën, me aktivitet biologjik shumë të vogël.
Nëse në unazën steroide A aplikohet një lidhje e dyfisht atëherë nga
hidrokortizoni krijohet prednizoloni, kurse nga kortizoni krijohet prednizoni i
cili si i tillë nuk ka efekt farmakologjik por në organizëm shndërrohet në
prednizolon, prandaj përdorimi i tij lokal nuk ka efekt.
Derivati metilik i prednizolonit është metilprednizoloni (urbason), kurse
derivatet e prednizolonit që përbëjnë flour në unazën B janë: triamcinoloni,
deksametazoni, betametazoni dhe fluokortoloni.
Glukotortikoidet janë shumë të nevojshme për mbajtjen gjallë të organizmit.
Pas pamjaftueshmëris së plotë të koresë së gjëndrës mbiveshkore ose pas
ekstirpimit vdekja ndodh pas disa ditësh. Insuficienca e pjesërishme e adreno-
korteksit njihet me emrin sëmundja Addison.
Kortizoli - ky hormon sintetizohet nga kolesteroli nën ndikimin e
kortikotro-pinës (ACTH). Në mungesë të stresit tajohet 10-20 mg/ditë rreth
90% lidhet për a-2 globulinës, kurse 5% është i lirë. Sekretimi i tij ka ritëm
cirkardial (më pak tajohet nga gjysma e natës,gjatë gjumit, kurse më shumë
tajohet në mëngjes rreth orës tetë). Biotransformohet në mëlçi me anë të
konjugimit dhe kështu krijohen derivate hidrosolubile të tij të cilët eliminohen
me anë të urinës.
Rreth 10% metabolizohet duke u ndarë zinxhiri anësor dhe krijohen 11 oksi-
17-ketosteroide të cilët eliminohen me urinë por identifikimi dhe përqëndrimi i
tyre në urinë kanë rëndësi dhe përdoren si parametër për aktivitetin sekretor të
korteksit të gjëndrës mbiveshkore.
Glukokortikoidet sintetik - për arsye praktike këto substanca ndahen në:
a) sipas mënyrës së aplikimit
b) sipas kohëzgjatjes së veprimit
Sipas mënyrës së aplikimit glukokortikoidet ndahen në:
1) glukokidoidet për aplikiin oral, parenteral dhe lokal
o prednizoloni o
prednizoni e metil-
prednizoloni o
triamcinoloni o
betametazoni s
deksametazoni
2) glukokortikoidet me aplikim vetëm lokal
° fluocinoloni o
flumetazoni o
fluokortoloni

298
 disponimi lidhja për tVi el. nga tVi
Bari biologjik % proteinave plazma biologjike
plazmatike % (në orë) (në orë)
Betametazon 72 64 5-6 36-72
Deksametason 78 68 3 36-72
Metilprednizolon 82 50 2-4 12-36
Prednizolon 82 90 2.2 12-36
Prednizon 80 75 3.6 18-36
Kortizol -
95 1.5-2 8-12

299
Farmakodinamika:
a) Veprimi molekular - glukokortikoidet dufundojnë nëpër membranën
qelizore dhe në citoplazmë lidhen për receptorit të tyre i cili receptor gjendet në
një proteinë të veçantë e ashtuquajtur “heat-shock protein” pastaj lirohet nga
kjo proteinë dhe në formë të kompleksit hormon-receptor hyn në bërthamën
qelizore dhe lidhen për një segmenti të ADN-ës i ashtuquajtur “corticosteroid
response element” (CRE) dhe si pasojë e kësaj lidhjeje vjen deri te ekspresioni
i disa gjeneve (ato që posedojnë CRE) dhe krijohet sinteza e m-ARN-ës dhe kjo
e fundit nëpërmjet aparatit ribozomal kryhen sintezën e proteinave.
b) Veprimi antiinfiamator, antialergjik dhe imunosupersiv - glukokortikoidet
inhibojnë funksionin e leukociteve dhe makrofagëve indor duke penguar
procesin e fagocitozës dhe aftësisë për prodhimin e interieukinë- 1, pirogjenit,
kolagjenazës, elastazës, faktorit të nekrozës tumorale dhe aktivatorit të
plazminogjenit. Gjithashtu ata inhibojnë edhe fenomenet e inflamacionit akut
(edemën, deponimin e fibrinës, dilatimin e kapliarëve, migrimin e leukociteve
dhe procesin e fagocitozës) dhe fenomenet inflamatore kronike (proliferimin e
kapilareve, proliferimin e fibroblasteve, deponimin e kolagjenit dhe
cikatrizimin). Ata stabilizojnë membranën e lizozomeve dhe pengojnë lirimin e
substancave vazoaktive (kininet) dhe enzimet destruktive. Glukokortikoidet
pakësojnë ekspresionin e enzimeve ciklo-oksigjenazë (COX-2) dhe stimulojnë
sintezën e një proteine me emrin lipokortinë e cila ul aktivitetin e enzimit
fosfolipaza A-2 i cili enzim nga fosfolipidet krijon acidin arahidonik nga i cili
kiijohen prostaglandinet dhe leukotrienët.
Leukotrienët dhe prosfglandinet (sidomos prostglandina D-2) kanë veprim
bronkokonstriktor. Glukokortikoidet pengojnë hudhjen e transplantanitit sepse
pengojnë lirimin e antigjeneve nga indi i implantuar. Blokojnë enzimin NO-
sintazë i cili enzim është i rëndësishëm në sintezën e oksidit të azotit.
c) Veprimi hematopoetik - glukokortikoidet rrisin numrin e neutrofileve, kurse
pakësojnë numrin e limfociteve (T dhe B), monociteve, eozinofileve dhe
bazofileve.
d) Veprimi metabolik - stimulojnë glykoneogjenezën (krijimin e glykozës nga
proteinet) rrisin glikogjenin në hepar, inhibojnë utilizimin e glukozës në
muskuj, kurse rrisin përdorimin e yndyrërave (lipolizë). Për shkak të rritjes së
glukozës në gjak ato në mënyrë sekondare rrisin ose potencojnë sekretimin e
insulinës. Kanë efekt katabolik mbi'indin limfoid, lidhor, muskular, kockor,
adipoz dhe në lëkurë. Munden të shkaktojnë retencion të Na + kurse shpejtojnë
eliminimin e K+. Është e rëndësishme edhe njëherë të potencohet se veprimi
katabolik në eshtra krijon osteoporozën dhe si pasojë e kësaj edhe fraktura të
ndryshme.

300
Veprimet tjera - glykokortikoidet inhibojnë sekretimin e ACTH, antagonizojnë
vepriinin e vitaminës D, stimulojnë sekretimin e HCl dhe ngacmoinë SNQqë
manifestohet me eufori, gjendje psikotike dhe disa herë edhe me konvulzione.
Indikimi i përdorimit:
Glykokortikoidet përdoren në:
- Morbus Addisoni (insuficienca e gjëndrrës mbiveshkore)
- çrreguilimet alergjike (edema angioneurotike, astma bronkiale,alergjia ndaj
bamave, sëmundja e serumit, urtikaria)
- artritis, burzitis, tenosinovitis
- edema cerebrale
- sëmundjet gastrointestinale (sëmundjet inflamatore të zorrëve, enteriti regji-
onal, koliti ulçerativ etj).
- sëmundjet hematologjike (purpura alergjike akute, leukemia, anemia hemoli-
tike autoimune, purpura trombocitopenike idiopatike, mieloma multipleks etj).
- hiperkalciumemia (e shkaktuar nga karcinomet, sarkoidoza)
- imunosupresioni (pas transplantimit të organeve)
- çrregullimet vaskulare të kolagjenit (arteritis, lupus eritematosus, polimio-
zitis, artriti reumatoid etj).
- sëmundjet e lëkurës (dermatiti atopik, pemfigusi, dermatiti seboroik, lichen
simplex chronicum, mucosis fungoides)
- egzoftalmia malinje dhe tiroiditisi subakut
- sëmundjet neurologjike (skleroza multipleks)
- sëmundjet e syve (uyeiti akut, konjuctiviti akut, horioiditi, neuriti optik)
- sëmundjet e mushkërive (astma, prevenimi i distresit respirator i fëmijëve,
pneumonia aspirative, sarkoidoza)
Dozimi - bazohet në ritmin cirkardial të sekretimit të kortizolit dhe është vënë
re se dozimi më optimal është kur jepen çdo të dytën ditë nga një dozë
terapeutike në mëngjes.
Efektet anësore - përdorimi i glykokortikoideve (deri në shtatë ditë) me doza të
rëndomta terapeutike nuk japin efekte anësore të rëndësishme, por përdorimi i
gjatë i tyre me doza të mëdha japin këto efekte anësore:
- suprimojnë gjëndrën mbiveshkore sidomos sekretimin e ACTH dhe vjen në
shprehje sidomos kur terapia me kortikosteroide ndërpritet menjëherë (simpto-
mi kryesor nga kjo është adinamia) prandaj terapia nuk duhet ndërprerë
mënjiherë por shkallë-shkallë duhet zvogëluar.
- sindromi i Cushing-ut jatrogjen - përdorimi i glykokortikodeve mbi 14 ditë
mundet ta shkaktoj atë që manifestohet me: facies lunata (fytyra e plotë e ajur),
hiperglikemi, osteoporozë,akne, pagjumësi, rritje e oreksit dhe peshës trupore)
- paraqitja e ulçerës peptidike
- paraqitja e infeksioneve hakteriale dhe mykotike
- psikozë, katarakt, glaukoma si dhe ngadalësim i rritjes tek fëmijët

301
 HidrokortizoM tabl. 20 mg, amp. 100 mg dhe 500 mg
PrednizoM tabl. 5 mg dhe 20 mg
MetilpredMzolon tabl 4 mg dhe amp. depot 40 dhe 200 mg/ml
Dexamethason amp. 4 mg, tableta 500 pg
Fluorokortoloq,. tabl. 5 mg dhe 20 mg

Mineralokortikoidet

Mineralokoitikoidet më të njohur janë:

® AidosteroM
® DOCA (dezoksikortikosteron-acetati)
® FludrokortizoM (i cili përfitohet në mënyrë sintetike)
Veprimi ftziologjik - mineralokortikoidet ndihmojnë absorbirmn e Na+ nga
tabulat e veshkëve, kurse forcojnë eliminimin e K +. Dozat e mëdha të tyre
shkaktojnë Mpematriumemi, Mpokaliumemi, alkalozë metabolike rritje të
vëlhmit të plazmës dhe hipertension.
Ulja e vëllimit të plazmës shkakton sekretimin e aldosteronit. Ulja e vëllimit të
plazmës vjen si rezultat i gjakderdhjes, përkufizimi i marrjes së kripës ose
humbjes së natriumit pas përdorimit të diuretikëve. Hipovolemia dhe
MpotensioM potencojnë sekretimin e reMnës e cila (reMna) ndikon në a -2
globulinën cirkulatore dhe liron angiotenzinën I e cila nën veprimin e enzimeve
të veçanta krijohet angiotenzina II.

302
Angiotenzina II është stimulansi kryesor që stimulon sekretimin e aldosteronit.
Indikimi i përdorimit — indikimi i përdorimit të mineralokortikoideve është
insuficienca e gjëndrës mbiveshkore, përdoret fludrokortizoni dhe dozohet 0.1
mg (2-7 ditë në javë).

Hormonet seksuale
Në hormonet seksuale bëjnë pjesë: estrogjenët, gestagjenet dhe
androgjenët.
Estrogjenët - janë hormone gjinore të femrave të cilët ndihmojnë
zhvillimin e organeve gjinore të femrave dhe karakteristikat seksulae sekondare
të tyre. Estrogjenët natyrorë janë: estradiol, estron dhe estriol. Estrogjenet
sintetike janë: dietilstilbestrol, heksestrol, metestrol etj.
Estrogjenet natyror aplikohen në mënyrë parenterale, kurse ato sintetike në
mënyrë orale dhe kjo është përparësia e tyre.
Estradioi - në fazën e parë të ciklusit menstrual tajohet nga folikulet e
vezoreve kurse në fazën e dytë nga trupi i verdhë (corpus luteum) në kohën e
graviditetit tajohet në fetus dhe placentë. Nga estradioli në hepar krijohen
estroni dhe estrioli. Përqëndrimi më i ulët 50 pg/ml është në fazën e hershme
folikulare, kurse në fazën preovulare 350-850 pg/ml, në plazmë lidhet për a2 -
globulinës. Eliminohet nëpërmjet urinës i konjuguar në formë të glykuronideve
dhe sulfateve.
Farmakodinamika - veprimi molekular është i njejtë si kortikosteroidet. Estro-
gjenet ndikojnë në rritjen dhe pjekurinë e gjinisë femërore ato stimulojnë
zhvillimin e vaginës, uterusit, tubës së Fallopit dhe zhvillimin e
karakteristikave seksulae sekondare. Efekti metabolik i tyre është mbajtja
normale e strukturës së lëkurës dhe vazave të gjakut, ulin resorbimin nga
kockat dhe marrin pjesë në prodhimin dhe funksionimin e disa enzimeve.
Estrogjenet rrisin koagulabilitetin e gjakut duke rritur përqëndrimin e faktorëve
II, YH, IX dhe X dhe pakësojnë përqëndrimin e kolesterolit në plazmë.
Ata gjithashtu në hepar rrisin sintezën e globulinës e cila e lidh tiroksinën,
globulinën e cila lidh hormonet seksuale, substratin e reninës dhe fibrinogjenin.
Për shkak të kësaj rritet përqëndrimi i tiroksinës, estrogjeneve, testosteronit,
hekurit dhe bakrit.
Receptorët e estrogjeneve - gjenden me koncentrim të madh në uterus, vaginë,
gjëndrat e qumështit dhe në disa inde tjera por më pak. Ky receptor gjendet
edhe në karcinomin e mamës dhe në bazë të përqëndrimit të receptorëve është
edhe ndjeshmëria e këtij karcinomi dhe metastazat e tij ndaj estrogjeneve.

303
Indikimi i përdorimit - kryesisht përdoren si terapi substitucionale në këto
raste:
- në pamjaftueshmërin primare të ovariumeve
- në menopauzë
Për terapi substitucionale jepen 5-10 pg estradiol ose etinil estradiol, kurse për
sindromin e postmenopauzës përdoret kombinimi i estrogjeneve dhe
gestagjeneve. Për mbajtjen e ciklit menstrual në rregull përdoren në mënyrë
cikhke (21 ditë estrogjen +7 ditë pauze) ose në formë të kombinuar (23 ditë
estrogjen +5 ditë gestagjenë). Si terapi mjekuese përdoren në osteoporozë, për
suprimimin e laktacionit, në karcinomet e prostatës inoperabile dhe në
metastazat e karcinomit të mames. Mirëpo për ndërprerjen e laktacionit më i
suksesshëm është bromkriptina.
Efektet anësore - estrogjenët oral (stilbestroli) jep anoreksi, nauze dhe vjellje.
Efekt anësor më i rëndë është tromboflebiti, tromboza cerebrale dhe retinale
prandaj duhet të përdoren në doza të vogla. Ato gjithashtu shkaktojnë
hiperpigmentimin, sulmet nga migrena, holestazë, hipertension si dhe
karcinomat e mames, endometriumit dhe vaginës.
Kundërindikimi - nuk përdoren në karcinomin e endometriumit, të mames
(nëse është paraqitur para menopauzës), sëmundjet e heparit dhe komplikimet
tromboembolike.
Gestagjenet - janë substanca hormonale të cilët përgatisin uterusin për
implan-timin e vezës së fekonduar dhe kanë edhe veprime tjera.
Gestagjeni natyral është progesteroni. Gestagjenët sinetik janërlinestrenol,
etisteron, noretisteron dhe medroksiprogesteron.
Progesteroni - ky hormon sintetizohet në vezore, testise, në gjëndrën
mbiveshkore dhe në placentë. Progesteroni është prukursor për sintezën e
estrogjeneve, androgjeneve dhe steroideve adrenokortikale.
Progesteroni sintetizohet kryesisht në corpus luteum dhe në fazën luteale të
ciklit, përqëndrimi në plazmë është 0.5-2 mg/100 ml. Resorbohet mirë nga
trakti digjestiv por shumë shpejt metabolizohet që prej kalimit të parë nëpër
hepar. Gjysëm koha e eliminimit është pesë minuta, prandaj nëse aplikohet në
mënyrë orale është jo efikas përdoret në mënyrë parenterale. Në hepar metabo-
lizohet në pregnandiol i cili konjugohet me acidin glukuronid dhe eliminohet
nëpërmjet urinës.
Farmakokinetika - veprimi molekular është i njejtë si kortikosteroidet.
Progresteroni pakëson kontraktimin e uterusit është i rëndësishëm për fazën
sekretore (faza e dytë) për përgatitjen e uterusit për implantim të vezës së
fekonduar si dhe zhvillimin e placentës dhe prohferimin alveolar të gjëndrës
qumshtore.

304
Veprimet tjera të progesteronit janë:
- rritja e temperaturës trupore (me mekanizma qëndror)
- supresion i ovullimit
- rritja e sekretimit të Na+ (sepse ka veprim kompetitiv me aldosteronin)
Indikimi i përdorimit - indikimi kryesor i gestagjeneve është supresioni i
vezoreve në raste të dismenoresë, endometriozës, hirzutizmit dhe në çrregullim
e gjakderdhjes. Një ampulë prej 150 mg i.m. shkakton anovullim dhe amenore
për tre muajë. Tek vajzat me pubertas precox aplikohet medroksiprogesteroni
me dozë prej 10-20 mg dy herë në javë, kurse tek karcinomat e endometiiumit
apiikohet me dozë prej 600 mg në javë deri në remision. Doza mbajtëse është
450 mg në çdo dy javë ose mujore.
Testi i progesteronit - përdoret për përdëftimin e sekretimit të estrogjeneve.
Nëse ekziston sekretimi atëherë aplikimi i medroprogesteronit prej 10 mg për 5-
7 ditë shkakton gjakderdhje tek gratë amenoroike, kurse nuk shkaktohet
gjakderdhja nëse nuk sekretohen estrogjenet.
Efektet anësore - gestagjenet sintetik shkaktojnë akne, ramje të flokëve, rritje të
qimeve dhe amenore të zgjatur.
Kundërindikimi - nuk përdoren nëse pacienti ka tromboflebitis, çrregullim të
funksionit të heparit dhe gjakderdhje.

Kontraceptivët hormonal oral

Kontraceptivët hormonal oral përdoren për inhibimin e ovullimit edhe
ate në dy mënyra: hë mënyrë të kombinuar estrogjen dhe gestagjen dhe në
mënyrë të kontinuar vetëm estrogjenet dhe aplikohen në mënyrë orale.
Mënyra e veprimit - mekanizmi bazë i veprimit është inhibimi i ovullimit duke
penguar sekretimin e hormoneve gonadotropine kryesisht FSH (hormoni
folikulo-stimulues). Gjithashtu këto preparate ndryshojnë konzistencën e
mukusit cervikal, motilitetin e tubave-Fallop dhe kështu kontribojnë në uljen e
mundësive për shtatëzani (graviditet).
Hormonet kontraceptiv pengojnë zhvilimin e folikuleve në ovarium
kurse corpus luteum nuk ekziston. Ato shkaktojnë hipertrofinë e cerviksit të
uterusit dhe formimin e polipeve, kurse në mame kanë ndikim të atillë që rrisin
vëllimin e tyre dhe ndërpresin laktacionin tek gratë me fëmijë në gji. Në SNQ
ndikojnë në atë mënyrë saqë gratë që i përdorin këto kontraceptivë kanë
ndryshime në sjellje dhe në sferën emocionale. Kontraceptivët hormonal rrisin
aktivitetin e reninës dhe kështu forcojnë sekretimin e aldosteronit gjithashtu
rrisin përqëndrimin e faktorëve të koagullimit (VII, VIII, IX dhe X), kurse ulinë
përqëndrimin e antitrombinës III. Në mëlçi rrisin sintezën e a -2 globulinës dhe
fibrinogjenit, kurse rrjedhjen normale të bilës e pakësojnë dhe rrisin incidencën
e holelitazës.

305
 Përdorimi i këtyre substancave ëstftë karakteristike sepse ato ndikojnë
edhe në metabolizmin e lipideve (rrisin përqëndrimin e triglicerideve,
kolesterolit, fosfolipideve dhe HDL-it, kurse uhn LDL-in). Kanë ndikim edhe
në sistemin kardio-vaskular, rrisin shtypjen sistohke dhe diastolike si dhe
ffekuencën e zemrës, kurse në lëkurë rrisin pigmentimin e saj. Mënyra e
veprimit - kombinimi estrogjen-gestagjen merren nga dita e pestë e ciklusit
(pesë ditë, pas ditës së parë të menstruacionit) deri në ditën 24 të tij. Tre ose
katër ditë pas përdorimit paraqitet gjakderdhja (with drawal bleeding). Efektet
anësore:
a) Efekte anësore të lehta - nauzea, mastalgjia, gjakderdhjet dhe gjatë marrjes
së barit, kokëdhimbje, sulme të shpeshta të migrenës etj.
b) Efektet anësore të mesme - hirzutizmi, mbipesha, pigmentimi, aknet,
infeksioni i vaginës me bakterie.
c) Efektet anësore të rënda - janë tromboembolia, infarkh i miokardit,
apopleksia, icterusi holestatik dhe depresioni.
Të gjithë këto kërkojnë ndërprerjen e terapisë.
Kundërindikimi - nuk përdoren tek gratë që kanë tromboflebit ose
tromboemboli, çrregulhme cerebravaskulare, karcinome të mamës ose
organeve gjenitale. Duhet patur kujdes edhe përdorimi i tyre tek sëmundjet e
mëlçisë, asthmës, migrenës, diabetesit, hipertensionit, neuritisit optik,
epilepsisë dhe pamjaftueshmëris së miokardit me edemë.
Kontracepcioni me progestinë - ky tip i kontracepcionit përdoret tek gratë të
cilët janë të ndieshme ndaj preparateve të estrogjenit. Për këtë qëllim përdoret
progestina në formë kapsulash të cilat implantohen nën lëkurë. Efikasiteti është
evident dhe efekti zgjat 5-6 vjet. Në këtë mënyrë aphkimi nuk ndryshon
metabolizmin e glucideve, hpideve ose tensioni arterial mirëpo paraqitet gja-
kderdhj a j onormale.
Kontracepcioni postkoital - nëse përdoret kjo metodë e kontracepcionit në
diapazon kohor deri më 72 orë, suksesi është efikas deri 99%.
Për kontracepcionin postkoital përdoren këto bama:
- estrogjeni i konjuguar (3x10 mg për 5 ditë)
- etinil-estradioli (2x2.5 mg për 5 ditë)
- dietilstilbestrol (1x50 mg për 5 ditë)
- norgestrel 0.5 + etinil estradiol 0.05 mg (2 tableta për njëherë dhe 2 tableta
pas 12 h)
Efektet anësore - vjellje, kokëdhimbje, vertigo, dhimbje në bark, në mame dhe
shtangime në ekstremitete.

306
 inhibitorët dhe antagonistët e hdrmoneve seksuale

Përqafësuesë kryesorë të cilët veprojnë si inhibitor dhe antagonist të

hormoneve seksuale janë:
© Tamoksifeni © Klomifeni © Mifepristoni 0
Donazoli
Tamoksifeni - është antagonist kompetitiv i estrogjenëve në receptorët
e tyre (inhibojnë lidhjen e estradiolit për receptorit të tij). Përdoret në
karcinomin e marneve në periodën e postmenopauzës.
Mifepristoni - lidhet fortë për receptorëve të progesteronit dhe në këtë
mënyrë inhibon lidhjen e progesteronit dhe efektin e tij. Gjithashtu mifepristoni
lidhet edhe për receptorëve të glukokortikoideve. Duke u bazuar në këto
veprime ky bar përdoret në endometrioza, sindromin e Kushing-ut, Ca mamae
dhe në të gjitha karcinomat që përbëjnë receptorë të progesteronit dhe
glykokortikoideve. Sot më shumë përdoret për ndërprerjen e shtatëzanisë së
hershme me dozë 400-600 mg/ditë për 4 ditë, 800 mg/ditë për dy ditë.
Efektet anësore - vjellje, diare ahe shtangime muskulore.
Donazoli - është supresor i ovariumeve. Inhibon sekretimin e LH dhe
FSH në mes të ciklusit. Lidhet për receptorëve të androgjeneve, progesteronit
dhe glykokortikoideve. Përdoret për mjekimin e endometriozës, purpurës
idiopatike trombocitopenike, hemofilisë dhe sëmundjes Christmas.
Efektet anësore - edemat, mbipesha, zvogëlimi i mameve, akne,rritja e qimeve,
thellimi i zërit, kokëdhimbja dhe shtangime muskuiore.

Induktorët e ovullimit
Ekzistojnë dy bama të cilët munden të shkaktojnë ovullimin:
© klomifen-citrat (Clomid, tabl. 50 mg)
® gonadotropina humane e menopauzës (GHM)
Klomifeni - për nga natyra kimike është e njejtë me disa estrogjenë
sintetik (klorotrianiseni). Resorbohet mirë nga trakti digjestiv, prandaj aplikohet
në mënyrë orale.
Mekanizmi i veprimit - klomifeni është agonist parcial për receptorët e estro-
gjenit. Tek gratë forcon sekretimin e gonadotropinave dhe estrogjenit duke
vepruar në hipotalamus forcon prodhimin e faktorëve të cilët lirojnë
gonadotropinat nga hipofiza.
Indikimi i përdorimit - indikimi kryesor është çrregullimi i ovullimit tek gratë të
cilët duan të lindin.Terapia përsëritet çdo muaj ose çdo të dytin muaj derisa

307
gruaja të mbesi me barrë. Doza ditore ështër50-100 mg dhe zgjat pesë ditë dhe
mundet të përsëritet më shumë tre herë.
Efektet anësore - efekti kryesor anësor është rritja e ovariumeve dhe
graviditetiti multipël. Përveç kësaj mund të paraqiten si valë nxehtësie (si tek
menopauza), kokëdhimbja, opstipacioni, alergjia dhe ramje reverzibile të
flokëve.
Kundërindikimi - rritja e ovariumeve, duhet patur kujdes edhe në çrregullimet e
të pamurit.
Gonadotropina humane e menopauzës (GHM) - kjo gonadotropinë
është përzierie e pjesërishme e hormoneve FSH dhe LH të katobohzuar që
përfitohen nga urina e grave në posmenopauzë. Preparatet komerciale njihen
me emrin Menotropin kurse FSH humane njihet me emrin Urofololitropin.
GHM përdoret për stimulimin e ovullimit tek gratë që kanë ovariume
funksionale të afta. GHM mundet të kombinohet me gonadotropinën humane
horionike (GHH) e cila përfitohet nga urina e grave gravide. Kombinimi
GHM+GHH përdoret për stimulimin e avullimit tek gratë; si dhe stimulimin e
spermatogjenezës tek burrat.
Indikimi i përdorimit - kombinimi GHM+GHH përdoret për mjekimin e
sterilitetit tek gratë dhe burrat.
Efektet anësore - rritja e ovariumeve, dhimbje në bark (ascites), tromboemboli
arteriale dhe graviditeti multipël.

Substancat që stimulojnë kontraktimin e uterusit (Uterotonikët)

Për këtë qëllim përdoren: oksitocina, ergometrina, ergotamina dhe
prostaglandmet.
Oksitocina - përdoret për indukimin e lindjes inirëpo mund të japi
rupturë të uterusit dhe asfiksi të fëmijës, prandaj kjo duhet dhënë me kujdes
dhe në kohë të duhur. .Tepet me infuzion të ngadalshëm.
Ergometrina dhe ergotamina - jepen kryesisht në gjakderdhjet
postpartale pasi të hudhet placenta kanë veprim më të gjatë se oksitocina.
Prostaglandinet - kryesisht përdoren për abortus si p.sh. dinoprost
(Prostin F2-alfa) aplikohet në mënyrë intraamnionike, karboprost (Prostin
15M) për aplikim i.m. dhe dinoproston (Prostin E2) për aplikim i.m.

308
 Substancat që inhibojnë kontraktimin e uterusit (Tokolitikët)
Substabcat që inhibojnë kontraktimin e uterasit janë:
® P2 - agonistët adrenegjik ® sulfati i magnezit ®
antagonistët e kalciumit © antagonistët e
oksitocinës ® etanoli
Këto substanca jepen për parandalimin e lindjes së parakohshme.
P-2 - agonistët adrenergjik - që përdoren si tokolitikë janë: ritordina
(pre-par), terbutalina, fenoteroli dhe sulbutamoli.
Sulfati i magnezit - jepet vetëm në mënyrë intravenoze për
parandalimin e lindjes së parakohshme nëse shtatëzëna është në preklamsi. Me
kusht që pacientja të ketë veshka të shëndosha, magnezium sulfati mund të jetë
altemativë në raste kur ekziston kundërindikim i përdorimit të P-2 agonistëve.
Antagonistët e kalciumit - (me shumë përdoret nifedipina) këto ulin
kontra-kcionin e uterasit, por rëndësia e tyre për këtë qëllim ende nuk është
vërtetuar.
Antagonistët e oksitocinës - përdoret Atosiban i cili antagonizon
veprimin e oksitocinës dhe në mënyrë efikase inhibon kontrakcionet e uterasit
(parandalon lindjen e parakohshme).
Etanoli - jepet 10% si infuzion i.v. jepet kur p -2 agonistët janë të
kundërindi- kuar (p.sh. insuficienca e miokardit).

Androgjenët
Androgjenët janë hormone të gjinisë mashkullore të cilët ndihmojnë
zhvilhmin e karakteristikave seksuale sekondare. Sipas prejardhjes ato ndahen
në: natyrale dhe sintetike.
Androgjenët natyral:
© testosteroni © metil-testosteroni
Androgjenët sintetik:
© mesteroloni © fluoksimesteroni
Aplikimi oral i testosteronit nuk është i mundshëm për shkak të dekomponimit
të tij në hepar, prandaj ai aplikohet vetëm në mënyrë parenterale. Preparatet e
testosteronit gjysëm sintetik të esterifikuar munden të aplikohen në mënyrë
orale. Tek meshkujt testosteroni tajohet rreth 8 mg/ditë edhe tek gratë tajohet
por më pak. Tajimin e testosteronit e kontrollon hormoni luteinizues (LH).

309
Vepmni fiziologjik i testosteroriiL - vepriiflet kryesore të testosteronit janë:
- zhvillimi primar dhe sekondar i karakteristikave seksuale mashkullore
- efekti anabolik (shkakon bilans pozitiv të azotit, kaliumit, fosforit dhe
natriumit duke ndikuar ARN-ën ribozomale).
Indikimi i përdorimit - kryesisht përdoret në hipogonadizmin dhe hipipituita-
rizmin mashkullor (rreth 50mg në javë). Tek gratë përdoret në karcinomin e
mamës dhe për ndërprerjen e gjakderdhjeve të postmenopauzës (rëndom i
kombinuar me estrogjenët).
Kundërindikimet e përdorimit janë: graviditeti dhe karcinomi i prostatës. Duhet
patur kujdes tek të sëmurët me sëmundje të zemrës dhe veshkëve (paraqitja e
edemave për shkak të retencionit të Na+).

Supresioni i adrogjenëve për qëllime terapeutike

Për qëllime terapeutike supresioni i androgjenëve është i rëndësishëm
për mjekimin e karcinomit të prostatës për këtë qëliim përdoren këto bama:
Leuprolidi dhe Gozerelina- janë analogë të GnRH (gonadotropin release
hormon), të cilët në filiim stimulojnë sekretimin e hormoneve pastaj ndërpritet
sekretimi i tyre.
Finasteridi - inhibon sintezën e dihidrotestosteronit në prostatë edne atë duke
blokuar enzimin 5-alfa-reduktazë i cih enzim ndihmon në sintezën e
dihidrotestosteronit. Për këtë qëllim aplikohet në mënyrë orale prej 5 mg/ditë,
ka efekt 24 orë por efekti terapeutik paraqitet pas 3-6 muajsh. Ky përdoret edhe
tek adenoma e prostatës. Efektet anësore janë impotenca dhe ulja e vëllimit të
spermës.
Ciproteron-acetati-blokon receptorët e testosteronit. Përdoret tek
hiperseksualizmi me karakteristika të manisë, karcinomi i prostatës dhe
hirzutizmi tek gratë.
Spironolaktoni - është inhibitor kompetativ i aldosteronit por edhe i
dihidrotestosteronit, prandaj përdoret tek hirzutizmi tek gratë.
Flutamidi - ka veprim të fortë antiandrogjen dhe përdoret tek
karcinomi i prostatës për mjekimin e tij.

Efektet anësore janë: gjinekomastia dhe dëmtimi i funksionit të heparit.

Anabolikët
Anabolikët janë steroidë për nga natyra kimike dhe me veçoritë
farmakologjike të ngjashëm me androgjenët. Këto substanca kanë veprim
anabolik dhe vepriin të dobët androgjen. Përdoren kryesisht: nandroloni
(Durabolina me dozë ampula 10 dhe 25 mg) dhe metandienon (Nerobol, tabl. 5
mg).

310
 Emri i barit Emri i mbrojtur Forma farmaceutike
estrogjenët
estradiol Oestradiol amp.lOmg/ml, drag.l.25mg
estriol Ovestin tabl. 1 dhe 2 mg
antiestrogjenët
klomifen Ovulan tabl. 50 mg
gestagjenët
alilestrenol y Gestormone tabl. 5 mg
medroksiprogesteron Dugen, Provera tabl. lOOmg amp.50mg tabl. 5
dhe lOmg
hidroksi-progesteron Progesteron depot amp. 250 mg
linestrenol Endometril tabl. 5 mg
didrogesteron Duphaston tabl. 10 mg
gestonoron Depostat amp. 200mg/2ml
noretisteron Primolut nor tabl. 5 mg
megestrol Megace tabl.40 dhe 160mg,
susp.40mg/ml
androgjenët
testosteron-enantati Testosteron depot amp. 250mg/ml
testosteron-undekanoat Andriol caps 40 mg
mesterolon Proviron tabl. 25 mg
antianrogjenët
ciproteron Androcur tabl. 10 dhe 50 mg

311