ქართული არქიტექტურის ზოგადი ხასიათი IV-VII საუკუნეებში.

შენობათა ტიპები. მშენებლობის ტექნიკა

IV-VII საუკუნეები დიდად მნიშვნელონანია არა მარტო ქართული ხუროთმოძღვრების,
არამედ საერთოდ ქართული კულტურის განვითარებაში. გადაუჭარბებლად შეიძლება ითქვას,
რომ სწორედ მაშინ ჩამოყალიბდა საბოლოოდ ეროვნული კულტურის სახე. ქრისტიანობის
მიღების შემდეგ საქართველოს, რა თქმა უნდა. არ შეუწყვეტია კავშირი წინა აზიასთან, რომელსაც
იგი თავისი ფესვებით ეკუთვნის, მაგრამ უფრო მჭიდროდ დაუკავშირდა დასავლურ კულტურას.
მისთვის დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა კონტაქტებს ბიზანტიურ სამყაროსთან.
იმდროინდელი ქართული ნივთიერი კულტურის მაღალი დონის ყველაზე თვალსაჩინო
მაჩვენებელი სწორედ ხუროთმოძღვრებაა. მჭიდროდაა დაკავშირებული არქიტექტურასთან
დეკორაციული ქანდაკებაც - ტაძრების ფასადთა რელიეფები (ქვისა), საკულტო სტელები. გადარჩა
აგრეთვე მოზაიკური შემკულობის რამდენიმე ნიმუშიც.
ქრისტიანულმა ეკლესიამ ხუროთმოძღვართ სრულიად გარკვეული ამოცანა დაუსახა. უნდა
შექმნილიყო საგანგებო შენობა, რომელიც ბევრ მლოცველს დაიტევდა და სარწმუნოებრივი
რიტუალის ჩასატრებლად გამოდგებოდა. ახალი ამოცანის ამოხსნა, ცხადია, ერთბაშად ვერ
მოხერხდებოდა. როგორც წერილობითი წყაროები, ისე უძველესი გადარჩენილი ნიმუშების  
დაკვირვება მოწმობს, რომ თავდაპირველად მლოცველები მაინც ეკლესიის გარეთ იდგნენ.
ეკლესიაში მხოლოდ მღვდელი შედიოდა. ამიტომ გასაგებია, რომ სულ პირველი ეკლესიები
ძალიან მცირე ზომისაა. სინამდვილეში ეს მხოლოდ მინიატურული სამლოცველოებია, რომლებიც
მხოლოდ თანდათან იქცა მეტ-ნაკლებად ტევად ეკლესიებად, V ს-ის ბოლოს კი უკვე საკმაოდ
დიდი ტაძრების შენებაც დაიწყეს. როგორც ცნობილია, ევროპასა და წინა აღმოსავლეთში ძველ
ქრისტიანულ ხანაში გავრცელებული იყო საეკლესიო ნაგებობათა ორი უმთავრესი სახეობა.
ა) წაგრძელებული უგუმბათო შენობა, ე.წ. ბაზილიკა, რომლის წარმოშობის შესახებაც სხვადასხვა
თეორიები არსებობს.
ბ) ცენტრული -მრგვალი, მრავალწახნაგა (ჩვეულებრივ, რვაწახნაგა), ჯვარისებრი შენობა,
რომელიც ყოველთვის გუმბათით არ იხურებოდა.
საქართველოშიაც, ქრისტიანულ საკულტო არქიტექტურაში, აგრეთვე ვხვდებით ამ ორ
სახეობას - წაგრძელებულ უგუმბათო შენობებსა და ცენტრულ შენობებს.
ქართული ცენტრული ტაძრების ბირთვს (სულ მცირე გამონაკლისით) შეადგენს კვადრატი,
რომელზედაც აღმართულია გუმბათი და რომლის გარშემოც ვითარდება ჯვარისებრი გეგმა (სხვა
ტიპები - გამონაკლისია, ან გარდამავალ საფეხურს შეადგენს). კვადრატზე დამყარებული
გუმბათის თემა გენეტიკურად უკავშირდება, ქართული ხალხური არქიტექტურის ტრადიციებს,
კერძოდ, გლეხური „დარბაზის" ტიპს. ამგვარად, კვადრატზე დასმული გუმბათის თემა,
რომელმაც, არსებითად, გადამწყვეტი როლი შეასრულა მთელი აღმოსავლურ - ქრისტიანული
საკულტო არქიტექტურის განვითარებაში, საქართველოსთვის ღვიძლი და ტრადიციული იყო. ეს
გარემოება მკაფიოდ იჩენს თავს საქართველოში სარწმუნოებრივი არქიტექტურის ჩასახვისთანავე.
ბაზილიკის ტიპი, ე.ი. ხაზგასმით გამომჟღავნებული სიგრძივი ღერძის მქონე შენობა,
რომელიც აგებულია გარკვეული ელემენტების რიტმული განმეორებით, ქართველი
ხუროთმოძღვრებისათვის უცხო იყო: მაგრამ ამ ტიპს ნერგავდა ოფიციალური.
საქართველოში შემუშავდა ბაზილიკის თავისებური ვარიანტი, რომელსაც ქართველმა
მეცნიერებმა „სამეკლესიიანი ბაზილიკა" უწოდეს: გარედან, თავისი "პროფილით" იგი არ
განსხვავდება ჩვეულებრივი სამნავიანი ბაზილიკისაგან, მაგრამ შიგნით ნავები ერთმანეთისაგან
ბოძებით კი არ არის გაყოფილი, არამედ კედლებითაა გათიშული. ე.ი., არსებითად, აქ ერთ
შენობაში გაერთიანებული სამი დამოუკიდებელი სამლოცველოა.
სამნავიანი და სამეკლესიიანი ბაზილიკის გვერდით, საქართველოში იმთავითვე შემუშავდა
უგუმბათო ნაგებობათა კიდევ ერთი, უმარტივესი სახე: ერთნავიანი (ანუ ცალნავიანი) ეკლესია,
რომელიც იარსებებს ძველი ქართული ხუროთმოძღვრების განვითარების მთელ მანძილზე.
სოფლის მცირე სამლოცველოთა უმეტესობა ამ ტიპს მიეკუთვნება, თუმცა არსებობს საკმაოდ
მოზრდილი ერთნავიანი ეკლესიებიც.
თავისი "შინაარსით“ მისი ხუროთმოძღვრების საფუძვლად დადებული ძირითადი იდეით,
უმთავრესი შემადგენელი ნაწილების განლაგების მხრივაც, ქართული ეკლესია, რა თქმა უნდა,
მთლიანად და სავსებით ემხრობა მთელ ქრისტიანულ სამყაროში მიღებულ ნორმებს; ფუნქციური
თვალსაზრისით იგი ემთხვევა სხვა ქრისტიანული (უპირველეს ყოვლისა მარლთმადიდებელი)
ქვეყნების ეკლესიას. აღმოსავლეთისკენ მიმართული, ნახევრწრიულ აფსიდიანი საკურთხეველი,
სადიაკვნე და სამკვეთლო მის ორსავ მხარეს (გარდა უძველესი ეკლესიებისა, სადაც ეს სადგომები
ჯერ კიდევ არ არის), მლოცველთა დარბაზი (განსხვავებული სახისა ზემოთ ჩამოთვლილი
ტიპების მიხვდვით) - ესაა ძირითადი შემადგენელი ნაწილები ყოველი ქართული ეკლესიისა.
სამშენებლო ტრადიციების სიძველემ და სიმტკიცემ იმაშიაც იჩინა თავი, რომ IV-V
საუკუნეებში, როდესაც ქართული ხუროთმოძღვრება ახალი იდეური და მხატვრული ამოცანების
წინაშე დადგა, მას უკვე სავსებით შემუშავებული ჰქონდა ტექნიკური ხერხების არსენალი - ეს
ეხება საშენ მასალათა გამოყენებასა და დამუშავებას, ეხება კონსტრუქციებსაც.
ყველა მონუმენტური შენობა ქვით შენდება, კირის ხსნარის გამოყენებით. ეკლესიების
კედლები, ფასადის მხრიდანაც და შიგნიდანაც, ნაშენია კარგად გათლილი წესიერი ფორმის
კვადრებით, რომლებიც წესიერ ჰორიზონტალურ რიგებს ქმნის (გამონაკლისია მხოლოდ კახეთი,
სადაც რიყის ქვას იყენებდნენ); ამოვსება ქვა-ყორე-ბეტონისაა, მცირე სიგანისა. კედლის მასალის
შერხევისას ხუროთმოძღვრები მარტო პრაქტიკული მოსაზრებით კი არ ხელმძღვანელობდნენ,
არამედ ესთეტიკურითაც; ისინი გულგრილად კი არ ეკიდებოდნენ ქვის ფერსა და ფაქტურას,
არამედ საგანგებოდ არჩევდნენ მას, ზოგჯერ უფრო ადვილად მისაწვდომ ქვას თმობდნენ და მას
შორიდან ეზიდებოდნენ, თუკი ამ მხრივ უფრო შესაფერისად მიაჩნდათ. აგურს, როგორც საშენ
მასალას, კარგა ხანს მეორეხარისხოვანი ადგილი ეჭირა, მხოლოდ ბევრად უფრო გვიან XVI- XVIII
საუკუნეებში დაიმკვიდრა მან საქართველოს ზოგიერთ ნაწილში მთავარი ადგილი.
ბიზანტიისთვის დამახასიათებელი მონაცვლეობა ქვისა და აგურისა, ქართულ ეკლესიებში გვიანა
ხანამდე უცნობია.
სახურვის მასალად იხმარება ქვის ფილები და კრამიტი. სადგომთა გადასახურავად
საეკლესიო შენობებში მიღებულია კამარები და გუმბათები, მალის გადასახურავად უმეტესად
თაღები; საკმაოდ ადრე ვრცელდება კამარის სხვადასხვა სახეები. შეკრული კამარა, რომელიც
ზოგჯერ სფერული გუმბათის მაგივრობას წევს. ნახევარწრიული და ჯვაროვანი კამარები;
ამგვარად, საქართველოში V-VII საუკუნეებში უკვე გავრცელებულია კონსტრუქციები, რომლებშიც
შუა საუკუნეთა ევროპაში მხოლოდ რომანულ ეპოქაში მოიკიდებს ფეხს. დაახლოებით VIII ს-მდე
კვადრატულ საფუძველზე გუმბათის დასამყარებლად ხმარობენ ტრომპებს.

პირველი ქართული ეკლესია, რომელიც IV საუკუნის 30-იან წლებში ააშენა მირიან მეფემ
საქართველოს განმანათლების წმინდა ნინოს მითითებით, აღარ გადარჩენილა. მეორე
ეკლესიისაგან, რომელიც იქვე ააგო ვახტანგ გორგასალმა (V საუკუნის მეორე ნახევარში),
გადარჩა ცალკეული ნაწილები, ამჟამად ჩართული სვეტიცხოველის დღევანდელ კორპუსში.
1970-71 წლებში ჩატარებულმა მუშაობამ გამოავლინა, ცალკეულ ფრაგმენტებთან ერთად,
გორგასალისეული ეკლესიის მთელი მოხაზულობა და მირიანისეული სამლოცველოს კვალიც.
ქართველი მატიანეები იმ ადრინდელ ხანაში ყოველთვის აღნიშნავდნენ ეკლესიის აშენების
ფაქტს, მატიანეების ცნობით, პირველი ქართველი ქრისტიანი მეფე მირიანისა და მისი
მემკვიდრეების ბაკურის, მირდატისა და სხვათა დროს, მცხეთის გარდა, ეკლესიები აუშენებიათ
ერუშეთში, მანგლისში, ბოდბეში, წილკანში, ნეკრესში, რუსთავში, წუნდასა და თუხარისის
ციხეში, ესე იგი ისტორიულ პროვინციებში ქართლში, კახეთსა და მესხეთში. თითქმის ყველა ამ
ჩამოთვლილ პუნქტში ეკლესია დღესაც არსებობს, მაგრამ ყველა უფრო გვიანდელია.

ნეკრესის მონასტრის (კახეთი) სხვადასხვადროინდელ ნაგებობათა შორის დგას ერთი სულ

პატარა ეკლესია, რომელსაც მკვლევარნი IV საუკუნეს მიაკუთვნებენ და მატიანეთა ცნობებს
უკავშირებენ. ეს ნატეხი ქვით ნაშენი სამნავიანი ეკლესიაა, რომელიც აღმართულია საგანგებო
სუბსტრუქციაზე, რომელშიაც კრიპტა (სამარხი) არის მოთავსებული.

შენობის თავისებურებას ის შეადგენს, რომ მას სიგანე მეტი აქვს სიგრძეზე და არა პირიქით,
შიგნით მას არა აქვს ბოძები, მისი ნავები ფართოდ გახსნილი თითო თაღით უკავშირდება
ერთმანეთს. გვერდის ნავებსაც ღია თაღები ჰქონდა გარეთკენ, ასე რომ, მთელი შენობა გამჭოლი
ფანჩატურუვით იყო, რაც საშუალებას აძლევდა მლოცველთ წირვის დროს გარეთ
დარჩენილიყვნენ. დამახასიათებელია, რომ ნეკრესის მშენებელმა თავისი სამლოცველო მხოლოდ
გარეგნულად დაამსგავსა ბაზილიკას, მაგრამ უგულებელყო ბაზილიკის ისეთი არსებითი
მხარეები, როგორიცაა ხაზგასმული სიგრძივი ღერძი და სივრცის დამანაწილებელი ბოძების
მწკრივი. 

V საუკუნის პატარა ეკლესია კახეთის მეორე მონასტრის – ძველი შუამთის  - ანსამბლში

თითქოს ბაზილიკური თემის განვითარების შემდეგ საფეხურს გვიჩვენებს. ზოგადად კახეთმა
შემოგვინახა ქრისტიანობის პირველი ხანების ხუროთმოძღვრების ყველაზე მეტი ნიმუში
.

ძველი შუამთის ხუროთმოძღვრული გადაწყვეთა რამდენადმე უახლოვდება ქრისტიანული

ეკლესიის ჩვეულებრივ ნორმებს, მაგრამ ბაზილიკის არსი აქ ჯერ კიდევ ვერ არის ნამდვილად
გაგებული. მხოლოდ V საუკუნის მიწურულიდან დაიწყეს საქართველოში ნამდვილი
ბაზილიკების შენება, თუმცა ეს ბაზილიკებიც სავსებით თავისებურია. 

ამ შენობათა პირველი და ყველაზე შესანიშნავი ნიმუშია ბოლნისის სიონი, რომელსაც ერთ-

ერთი პირველი ადგილი უჭირავს ძველ ქართულ ხუროთმოძღვრებაში. მთელი ბაზილიკა –
მასიური, ფართოდ განხრთმული, თითქოს მიწას ჩაბღაუჭებული, სახურავის დამრეცი
კალთებით, მტკიცე კედლებით, რომელთა სისქეE შესასვლელებსა და ღია ლუნეტებში ჩანს –
იშვიათი ძალისა და ურყეობის შთაბეჭდილებას ქმნის.

ბოლნისის სიონი სამნავიანი ბაზილიკაა საკურთხევლის შვერილი ნახევარწრიული

აფსიდით, ღია თაღოვანი გალერიით და სანათლავი ოთახით სამხრეთის მხარეს.
დამახასიათებელია შემდეგი: სამივე ნავი გადახურულია საერთო ორკალთიანი სახურავით;
ეკლესიის შესასვლელები მოწყობილია არა დასავლეთით, არამედ გრძელ კედლებში
(დასავლეთის შესასვლელი XVII საუკუნეშია გაჭრილი). ბოლნისში თვალსაჩინოა სხვა ნიშნებიც,
რომლებიც არა მარტო ბაზილიკებს ახასიათებს, არამედ საერთოდ იმ ადრეული ხანის შენობებს:
ა) არ არის სადიაკვნე და სამკვეთლო, რომლებიც ჩნდება VI საუკუნიდან; ბ) ეკლესიის შენობაში
ცალკეა გამოყოფილი სანათლავი (როდესაც ეპისკოპოსთა გარდა მონათვლის უფლება
მღვდლებსაც მიეცათ ცალკე სანათლავებს აღარ აკეთებდნენ); გ) შესასვლელის თავზე ღია
ლუნეტებია; დ) თაღებსა და კამარებს ნალისებრი მოხაზულობა აქვთ, საინტერესოა, რომ ეს
ფორმა, რომელსაც ჩვეულებრივ ისლამურ არქიტექტურას უკავშირებენ, საქართველოში ფართოდ
იყო გავრცელებული მხოლოდ VII საუკუნამდე, ე.ი. არაბთა შემოსევამდე, შემდეგ კი
თანდანობით გაქრა.
 ბოლნისის სიონი არა მარტო თავისი ხუროთმოძღვრობითაა საინტერესო: აქ პირველად
ვხვდებით სკულპტურული და ორნამენტული სამკაულების გამოყენებას – ბარელიეფებითა და
ჩუქურთმებით შემკულია ჩრდილოეთის გალერეა, ნავის პილასტრებისა და ბაპტისტერიუმის
ცალკეული ბაზისები და სვეტისთავები. ბოლნისი განსაკუთრებით სახელმოხვეჭილი
იმიტომაცაა, რომ მისმა კედლებმა შემოგვინახა გადარჩენილი უძველესი წარწერები. ერთში
მოხსენებულია მშენებლობის მოთავე – დავით ეპისკოპოსი, მეორეში – სხვა ისტორიული პირები
და მშენებლობის ხანგრძლივობა – მის მიხედვით ირკვევა, რომ ბოლნისის სიონი აუშენებიათ
478-493 წლებში.

ურბნისში (ქართლი) სიგრძივი ღერძი, ე.ი. საკუთრივ ბაზილიკურობა უფრო მკვეთრადაა

გამომჟღავნებული, ვიდრე ბოლნისში:

სამეკლესიანი ბაზილიკის ტიპის პირველი ნიმუშები VI საუკუნის შუა წლებს მიეკუთვნება.

მათი წარმოშობის მიზეზი, როგორც ჩანს, ის იყო, რომ სურდათ დღის განმავლობაში
რამდენჯერმე გადაეხადათ წირვა, და ყოველი წირვისთვის ცალკე საკურთხეველი ჰქონოდათ.
უძველესი ნიმუშების აღნაგობა ელემენტარულია: სამი წაგრძელებული სადგომი ერთიმეორის
გვერდით, ერთმანეთთან  დაკავშირებული კარებით; შუა სადგომი დანარჩენ ორზე რამდენადმე
უფრო მაღალი და ფართოა, რის გამოც გარედან შენობას ნამდვილი ბაზილიკის იერი აქვს.

ცალნავიანი ეკლესია საკულტო ნაგებობის უმარტივესი ტიპია. ეს არის წაგრძელებული

სწორკუთხედი, რომელიც შიგნით, აღმოსავლეთის მხარეს, ნახევარწრიული აფსიდით
მთავრდება. იშვიათ გამონაკლისს გარდა, აფსიდი გარეთ გამოშვერილი არ კეთდება, არამედ
სწორკუთხედის ფარგლებშივე რჩება. არსებობს სწორკუთხა საკურთხევლიანი ცალნავიანი
ეკლესიებიც, მაგრამ ეს ტიპი ფართოდ არ გავრცელებულა. სახურავი ორფერდაა,
აღმოსავლეთისა და დასავლეთის ფასადებზე ფრონტონებს ქმნის. შესასვლელი, ჩვეულებრივ,
სამხრეთით ან დასავლეთითაა, მოზრდილ ეკლესიებში – ორივე მხარეს. სწორედ გეგმისა და
კონსტრუქციის სიმარტივეს მიეწერება, რომ ცალნავიანი შენობის ტიპი დიდად გავრცელდა
სოფლის ეკლესია-სამლოცველოების მშენებლობაში.

ფორმების ასეთი თანდათანობითი განვითარებისათვის ამ ბაზილიკებზე არანაკლებ

საინტერესოა გეგმით ჯვარისებური, კიდევ სულ პაწაწინა ეკლესია სოფელ ზეგანის ახლო
(კახეთი).
 masaTa gegma da
sqema ganakveTi
გეგმით და გარეგანი ფორმებით იგი წარმოადგენს სწორ, თანაბარმკლავებიან ჯვარს. მხოლოდ
გადაჯვარედინების ამაღლებული ადგილი გაერთიანებულია ჯვარის აღმოსავლეთისა და
დასავლეთის მკლავებთან და დახურულია ერთი მთლიანი ორგვერდიანი სახურავით, რომელიც
სამხრეთისა და ჩრდილოეთის მკლავების სახურავზე უფრო მაღალია. აღმოსავლეთის და
დასავლეთის თაღები ცოტათი უფრო მაღალია, ვიდრე სამხრეთის და ჩრდილოეთის.
აღმოსავლეთის მკლავი თავდება აფსიდით, ხოლო დანარჩენი სამი მკლავი სწორკუთხიანია.

ეს ტაძრები იქნებ საინტერესო იყოს უმთავრესად იმით, რომ ისინი არ ემორჩილებიან მთელ
ქრისტიანულ მსოფლიოში დამყარებულ ნორმებს;

თუმცა VI საუკუნეში კვლავ ბევრი ბაზილიკა, სამეკლესიანი ბაზილიკა და მცირე

ერთნავიანი სამლოცველო აშენდა, ამ საუკუნის ნახევრიდან საკულტო არქიტექტურის
უმთავრეს თემად თანდათანობით გადაიქცა გუმბათოვანი ტაძრის თემა, რომელმაც ასიოდე
წლის მანძილზე თვალსაჩინო ევოლუცია განიცადა. მაშინდელ გუმბათიან ეკლესიათა
უმეტესობამ ვერ მოაღწია დღემდე. ზოგი სულ დაიღუპა, ზოგი უფრო გვიან ძლიერ
გადააკეთეს, მაგრამ დარჩენილთა მიხედვითაც შეიძლება საკმაოდ ნათელი სურათი
წარმოვიდგინოთ.

ირკვევა, რომ VI-VII საუკუნეებში გუმბათიან ნაგებობათა რამდენიმე ტიპი არსებობს:

ტეტრაკონქის ვარიანტები, `თავისუფალი ჯვრის~ ტიპი – აგრეთვე რამდენიმე ვარიანტით,
`ჩახაზული ჯვრის ტიპი~ და სხვა. ამ ტიპთაგან ადრინდელ ხანაში ყველაზე უფრო
საინტერესო ევოლუცია ტეტრაკონქმა განვლო. ყველა ამ ეკლესიაში VII საუკუნემდე, წრომის
ტაძრამდე, გუმბათი ეყრდნობა უშუალოდ კედლებს და არა ბოძებს. ცალკე მდგომი ბოძები
მანმადე საერთოდ არ გვხვდება. ყველა გუმბათიანი ეკლესია ცენტრულია, ე.ი. მათი ორი
ღერძი – აღმოსავლეთ-დასავლეთისა და სამხრეთ-ჩრდილოეთისა – ან ერთნაირია, ან პირველი
მხოლოდ ოდნავ სჭარბობს მეორეს. ადრინდელი ნიმუშები მცირე და მარტივია.

ეკლესიის გეგმა ელემენტალურია: უბრალო ჯვარი, რომლის მოხაზულობა გარედანაც

მჟღავნდება; ერთი აფსიდი და სამი სწორკუთხა მკლავი. ამგვარად ეს ე.წ. `თავისუფალი
ჯვრის~ ტიპის შენობაა. იმ პერიოდში მოიძებნება მსგავსი გეგმის მქონე სხვა ნიმუშებიც და
აგრეთვე `თავისუფალი ჯვრის~ ტიპის ვარიანტებიც.

VI საუკუნეს ასევე მიეკუთვნება ძველი გავაზის (კახეთი) პატარა ეკლესია: მისი გეგმა უბრალო
ოთხყურას წარმოადგენს, მაგრამ ცენტრი აქაც გუმბათქვეშა კვადრატია. გავაზში მარტივი გეგმაა
– ოთხი ნალისებრი აფსიდი და გუმბათი, შენობის გარეგნობა პირდაპირ იმეორებს შიგა
მოხაზულობას და გარედან ოთხი ცილინდრის რამდენადმე პრიმიტიული შეხამება გამოდის
(ახლანდელი გუმბათი და გარშემოსასვლელი გვიანდელია). ეკლესიის ზომა ძალიან მცირეა. გეგმის
უმარტივესი კომპოზიცია არ იძლეოდა კონსტრუქციულ საშუალებას გუმბათქვეშა ნაწილის
გასაფართოვებლად, ახალი სარწმუნოების გავრცელება და დამკვიდრება კი სწორედ ასეთ
ამოცანას უსახავდა მშენებელთ: საჭირო იყო უფრო ვრცელი და ტევადი გუმბათიანი ტაძრების
შექმნა. ეს ძლიერი ბიძგი იყო ტექნიკურ და კომპოზიციურ სიახლეთა ძიების გზაზე.

ასეთ ძიებათა საყურადღებო და დამახასიათებელი ნიმუშია ნინოწმინდის ეკლესია (საგარეჯოს

რაიონი). მის გეგმაში სწორედ ტეტრაკონქის ტიპის განვითარებასა და გართულებას ვხედავთ.
ხუროთმოძღვრის წინაშე აქ უფრო ძნელი ამოცანა იყო დასახული: მას უნდა შეექმნა დიდი
საეპისკოპოსო ტაძარი და არა სოფლის უბრალო სამლოცველო, მსგავსად ძველი გავაზისა.

გუმბათქვეშა სივრცის გაფართოების მიზნით შენებელმა ცენტრალურ კვადრატს კუთხეები

ჩამოჭრა და ოთხ აფსიდს შორის, შენობის დიაგონალურ ღერძებზე, ჩასვა კიდევ ოთხი მცირე
სადგომი. გუმბათისათვის მან მიიღო რვა საყრდენი და, ამის შესაბამისად, რვა გუმბათქვეშა
თაღი, ესე იგი მას საშუალება მიეცა წინანდელთან შედარებით საგრძნობლად გაეზარდა
გუმბათის დიამეტრიც და, შესაბამისად, მთელი გუმბათქვეშა სივრცეც. ნინოწმინდის
საეპისკოპოსო ტაძარი ტიპიური გარდამავალი ძეგლია (საქართველოში მეორე ასეთი
კომპოზიცია არ მოიძებნება). იგი დიდ მნიშვნელობას იძენს მისი ევოლუციური
თვალსაზრისით განხილვისას, ერთი მხრივ, როგორც უბრალო ტეტრაკონქის განვითარება,
მეორე მხრივ კი, როგორც იმ ჯგუფის ძეგლთა უშუალო წინამორბედი, რომელსაც სათავეში
უდგას მცხეთის ჯვრის ტაძარი, ერთი უმაღლესი მწვერვალთაგანი ქართული ეროვნილი
ხელოვნებისა.

მცხეთის ჯვარი (586/87 – 604 წლები) მდებარეობს მთაზე ძველი დედაქალაქის, მცხეთის
პირდაპირ, იქ, სადაც არაგვი მტკვარს ერთვის. ჯვარში განვითარებული და მხატვრულად
სრულყოფილია ნინოწმინდის კომპოზიცია. გეგმის საფუძველს აქაც კუთხის ოთახებიანი
ტერაკონქი შეადგენს, მაგრამ ეს კუთხის ოთახები რადიალურად კი არ არის განლაგებული,
არამედ აფსიდების ღერძების პარალელურად. 

მცხეთის ჯვარი – წინა დროის ქართული ხუროთმოძღვრების ძიებათა დამაგვირგვინებელი

და ყველაზე სრულად განმასახიერებელი ნაწარმოები – საფუძველს უყრის განვითარების მთელ
საფეხურს: VII საუკუნეში იქმნება ანალოგიურ ძეგლთა მთელი ჯგუფი, რომლებიც გეგმისა და
საერთო აგებულების მხრივ დიდად უახლოვდება მცხეთის ჯვარს, მაგრამ კერძო დეტალებით
განსხვავდებიან მისგან. ეს ძეგლები საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებშია, რაც მოწმობს, რომ
ქართული ერის კულტურული ერთიანობა წინ უსწრებს მის სახელმწიფოებრივ გაერთიანებას:
ატენის სიონი ქართლშია, ძველი შუამთა კახეთშია, მარტვილი – დასავლეთ საქარრთველოში,
ეგრისში. ჯვარის ტიპი ეს არის კუთხის ოთახებიანი ტეტრაკონქი.
საქართველოს სამხრეთ-დასავლეთ პროვინცია ტაოში VI საუკუნეში აშენდა ერთისა და იმავე
ტიპის ორი მონუმენტური კათედრალი – იშხანსა და ბანაში. მათი გეგმა ტეტრაკონქის თემის
თავისებური ვარიანტია – ტეტრაკონქი მრგვალი გარშემოსავლელით. კონსტრუქციული
თვალსაზრისით ეს ფრიად ორიგინალური და რთული შენობებია. მოგვიანებით, IX და XI
საუკუნეებში, იშხნის ტაძარი საფუძლიანად გადააკეთეს. თავდაპირველი ნაგებობისაგან დარჩა
მხოლოდ აღმოსავლეთის (საკურთხევლის აფსიდი), რომელიც გვიანდელი შენობის ფარგლებში
მოექცა.

VII საუკუნის ოცდაათიან წლებს მიეკუთვნება წრომის ტაძარი (ქართლი), რომელიც უკვე
შეიცავს ბევრ ისეთ ნიშანს, რომლებიც მოასწავებს ქართული საეკლესიო არქიტექტურის
მომავალ განვითარებას. გეგმით იგი მიეკუთვნება ე.წ. `ჩახაზული ჯვრის~ ტიპს, რომელიც იმ
დროს ყალიბდებოდა ახლო აღმოსავლეთის ქვეყნების საკულტო ხუროთმოძღვრებაში.

 გუმბათი აქ კედლებს კი არ ეყრდნობა, როგორც ეს აქამდე განხილულ ყველა ტიპის

ეკლესიებში იყო, არამედ ოთხ ცალკე მდგომ ბოძს. აფსიდი მხოლოდ ერთია, აღმოსავლეთით,
საკურთხევლისა. შემდგომი ევოლუციის თვალსაზრისით მნიშვნელოვანია, რომ საკურთხევლის
აფსიდი შვერილს არ ქმნის და აღმოსავლეთის კედლის სწორ სიბრტყის უკანაა დამალული.
შემდგომ ქართული საეკლესიო  არქიტექტურა შეინარჩუნებს ამ თავისებურებას იმ ძეგლებში,
რომლებიც განვითარების უმთავრეს ხაზს წარმოადგენენ. წრომის ხუროთმოძღვარმა აქ ამოხსნა
ძნელი ამოცანა, რომელსაც შვერილი აფსიდის უგულებელყოფა სახავდა. წრომის შემდეგ
ქართულ არქიტექტურაში საბოლოოდ დამკვიდრდა ჯვრის ოთხივე მკლავის, ესე იგი ოთხივე
ფასადის შუა ნაწილების ფრონტონით დაგვირგვინება. ეს მკლავები სივრცეში, გუმბათის ყელის
გარშემო, გამოსახავს ჯვრის ფორმას. 
 გამოყენებული ლიტერატურა:
 ბერიძე ვ.,ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება; თბ., 1974.
 http://saunje.ge/index.php?id=833&lang=ka;
 http://www.dzeglebi.ge/;
 http://www.ambioni.ge/iv-vi-saukuneta-xurotmozrvrebis-istoriuli-mimoxilva.