12.

SINIF
KONU ANLATIMLI
1. ÜNİTE: DÜZGÜN ÇEMBERSEL HAREKET
2. Konu: DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ
3. Konu: AÇISAL MOMENTUM
4. Konu: KÜTLE ÇEKİMİ VE
KEPLER KANUNLARI

ETKİNLİK VE TEST ÇÖZÜMLERİ

 2 Dönerek Öteleme Hareketi

3 Açısal Momentum

4 Kütle Çekimi ve Kepler Kanunları

3.
1. Ünite 2, 3 ve 4. Konular
Etkinlik A’nın Çözümleri

1.

(a) (b)

Açısal momentumun korunumuna göre;

I1 · ~1 = I2 · ~2

Bükülü bacakların eylemsizlik momenti daha küçük- I

I·~ = · ~2
tür. Eylemsizlik momenti küçülünce zorlanmadan ko- 2
şarız. ~2 = 2~ bulunur .
Nihat Bilgin Yayıncılık©

Buna göre patencinin açısal hızı 2 katına çıkar.

2. 4.

Adamın kolları açıkken eylemsizlik momenti daha

büyüktür. Bu durumda dengesi daha zor bozulur. Bir
başka ifadeyle adam dengesini sağlamak için kolla-
Sporcu bacaklarını bükerse eylemsizlik momenti rını açar.
azalır. Bunun sonucunda da dönüş hızı artar.
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 3

5. 8. Dışarıdan bir tork uy-

~
gulanmadığı için açısal m
r
momentum korunur.
Buna göre;
Bir frizbiye yandan bakarsak kalın-kavisli kenarla- L1 = L2
rının bir uçak kanadının ön kenarına benzediğini hava
I1 · ~1 = I2 · ~2
görürüz. Kanadın kavisli üst yüzeyi uçağın havalan-
masını sağlar. Aynı şey frizbi için de geçerlidir. Hava, 2 2 r
mr 2 · ~ = m ( ) 2 · ~ 2
frizbinin kavisli üst yüzeyinden geçerken hızlanır ve 5 5 2
frizbinin üstünde düşük basınç alanı oluşturur. Friz- ~2 = 4~ bulunur.
binin altından hava daha yavaş geçerek yüksek ba-
sınç alanı oluşturur. Bu iki basınç alanı arasındaki
fark frizbinin havalanmasını sağlar. Yani, frizbinin
şekli havalanmasına yardım etmektedir. Bu durumu
daha net görebilmek için frizbiyi ters çevirerek fırla-
tın. Gözlemlerinizi arkadaşlarınızla paylaşın.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

6. Suyla dolu olan tekerin eylemsizlik momenti daha

büyüktür. Bu nedenle suyla dolu tekeri döndürmek
daha zordur.

9. Makaranın potansiyel enerjisi

kinetik enerjiye dönüşür.
1 1
mgh = I · ~2 + m · v2
2 2
1 1
mgh = I · ~2 + m · r2 · ~2
2 2
1 1
mgh = I · ~2 + 2I · ~2
2 2
3 3 L2
7. Başlangıçta öğrenci ve levha ha- mgh = I · ~2 =
2 2I
reketsiz olduğu hâlde, tekerlek yu- 3 L2
karıya doğru yönelmiş bir başlan- mgh = ·
2 1
mr 2
gıç açısal momentumuyla yatay bir 2
düzlem içinde dönmektedir. Bisik-
m 2 r 2 gh
let tekerleği ters yönde döndürül- L2 =
3
düğünde, levha, toplam açısal mo-
Soruda verilenleri yerine yazalım.
mentumun sabit kalmasını
sağlamak için dönmeye başlar. ( 2 · 10 – 2) 2 · ( 2 · 10 – 2) 2 · 10 · 0, 3
L2 =
levha 3

m2
L = 4 · 10 – 4 kg s olur .
 4 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

10. m1 m2 12. Kepler’in periyotlar kanunu;

F F
R3
= sabittir. Buradan;
T2
d R 3K R 3L
=
T 2K T 2L
m1 m2
4F 4F R3 64 R 3
=
2
3 T 2L
d
TL = 24 y ı l bulunur .
2

İki cisim arasındaki kütle çekim kuvveti;

Etkinlik B’nin Yanıtları
m1 · m2
F=G·
d2
1. küçüktür.
bağıntısı ile verilir. Buna göre, kuvvet uzaklığın kare-
si ile ters orantılıdır. Kütleler arasındaki uzaklık yarı- 2. eylemsizlik momenti
ya indirilirse kütle çekim kuvveti 4 katına çıkar.
3. eylemsizlik momenti

4. dönme torkun
yönü yönü
Nihat Bilgin Yayıncılık©

5. a : açısal momentum ( L )

b : yarıçap vektörü ( r )

6. artar, artar

7. – F

8. açısal, açısal

Etkinlik C’nin Yanıtları

11. M 1. Y 3. D
L
2. a. Y 4. D
S
2S G
K b. D 5. D

c. D 6. Y
N

Kepler’in alanlar kanununa göre Güneş etrafında

dolanan bir gezegen eşit zaman aralıklarında eşit
alanlar tarar. Buna göre yarıçap vektörü, S alanını
40 günde tararsa 2S alanını 80 günde tarar.
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 5

3.
Test 1’in Çözümleri
1.
I1 I2 I3

,
2
,
m
2,

m Bir ip cambazı, eylemsizlik momentini artırmak için

m
uzun bir sırıkla hareket eder. Uzun sırık cambazın
dönmeye karşı direncini artırarak, ona, kendini ayar-
layabilmesi için zaman kazandırır.
Kütlesi m ip uzunluğu r olan bir sarkacın eylemsizlik
momenti I = mr2 bağıntısıyla bulunur. Bir başka Yanıt A dır.
ifadeyle,eylemsizlik momenti ip uzunluğunun kare-
siyle doğru orantılıdır.
Buna göre I1 > I2 > I3 tür
Yanıt C dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

4.

2.

Şekil I Şekil II

I = mr2 bağıntısına göre yarıçap azaldığı için eylem-

Ι1 Ι2 Ι3
sizlik momenti azalır. O hâlde I. yargı yanlıştır.
Dışarıdan tork oluşturulmadığı için açısal momen-
Eylemsizlik momenti, bir kolumuzu ya da bacağı-
tum değişmez.
mızı uzattığımızda artar. Buna göre patencinin her
üç pozisyondaki eylemsizlik momentleri arasında; L = I.ω bağıntısında I eylemsizlik momenti azaldığı,
I3 > I2 > I1 ilişkisi vardır. L açısal momentumu değişmediği için ω açısal hızı
artar. Buna göre II. yargı doğrudur.
Yanıt B dir.
Cevap B dir.
 6 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

5. 7. F = m · a bağıntısını kullanarak
m
Newton = kg · yazabiliriz.
s2
m
N · m · s2 = kg · · m · s2 = kg · m2
s2
Eylemsizlik momenti

I = m · r2

Öğrenci merkeze doğru yürürken I = mr2 bağıntı- olduğundan kg · m2 eylemsizlik momentinin birimi-
sana göre r azaldığı için I azalır. O hâlde I. yargı dir.
yanlıştır. Yanıt A dır.
Açısal momentumun korunumuna göre dış kuv-
vetler tork oluşturmuyorsa açısal momentum sabit
kalır. Buna göre II. yargı doğrudur.
L = I.ω bağıntısında, L sabit I azalıyorsa ω açısal
hızı artar. Bu nedenle III. yargı yanlıştır.
8.
Cevap B dir.
L v P

m
Nihat Bilgin Yayıncılık©

6. – L1
L1
Şekilde L ile gösterilen açısal momentumun vek-
törünün yönü hareket süresince değişmez. I. öncül
doğrudur.

L ile P vektörleri daima diktir. II. öncül doğrudur.

L = P · r = mvr bağıntısı ile bulunur. III. öncül doğru-

tabure tabure dur.

Yanıt E dir.
Şekil I Şekil II

I. Tekerlek ters çevrildiğinde dönme yönü değişmiş

olur. Toplam açısal momentumun sabit kalması
için tabure, bisikletin tekerleriyle ters yönde dön-
meye başlar. 9.
20 m/s
II. Şekil I de gösterilen yönde döndürülen bisiklet
tekerinin açısal momentumunun yönü sağ el ku- O r = 100 cm m = 100 g

ralına göre yukarı yönlüdür. (L1).

III. Toplam açısal momentumun sabit kalması için

Noktasal bir cisim için açısal momentum;
tabure ile bisiklet tekeri zıt yönde döner.
L=m·v·r
Şekil II de tekerleğin negatif olan açısal momentu-
munun öğrenciden kaynaklanan pozitif açısal mo- bağıntısı ile bulunur.
mentuma eklenmesi gerekir. Ancak bu şekilde top- L = 0,1 · 20 · 1
lam açısal momentumun korunması mümkün olur. L = 2 J·s bulunur.
Yanıt D dir. Yanıt B dir.
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 7

10. ~ L 12.
v
F
m m
ip

Çembersel hareket yapan cismin açısal momentu-

Sağ elin dört parmağı dönme yönünde büküldüğün-
mu L = m · v · r bağıntısı ile bulunur. Çembersel
de yana açılan başparmak açısal momentum vektö-
hareketin ilk durumunda yarıçap r, ikinci durumunda
rünün yönünü gösterir.
2r alınırsa;
Buna göre m kütleli cisim sayfa düzleminde dönü-
L1 = m · v · r
yorsa, açısal momentum ve açısal hız vektörlerinin
yönü sayfa düzleminden dışa doğrudur. Ayrıca çiz- L2 = m · v · 2r
gisel hız ve merkezcil kuvvet vektörleri de şekilde
L2 = 2L bulunur.
gösterilmiştir.
Yanıt B dir.
Yanıt B dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

11.
~

13. P
r m
v

7 L

Eylemsizlik momenti I, açısal momentumu L olan

1 L2
bir cismin kinetik enerjisi, E k = · dir. Buna
2 I
göre cismin açısal momentumu;
Hız vektörü ile çizgisel momentum vektörü aynı yön-
1 L2 lüdür. Buna göre P nin yönü şekildeki gibi olmalıdır.
Ek = ·
2 I
Açısal momentumun yönü sağ el kuralı ile bulunur.
1 L2 Sağ elin dört parmağı v nin yönünü gösterecek şe-
16 = ·
2 50
kilde elimizi ayarlarsak, L nin yönü şekildeki gibi 7
L = 40 J · s bulunur . olarak bulunur.
Yanıt D dir.
Yanıt E dir.
 8 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

3.
Test 2’nin Çözümleri r

~ L h
1. r
v m
çivi a
m yatay
K

Çemberin K noktasında sahip olduğu dönme ve öte-

leme kinetik enerjilerin toplamı L noktasında potan-
siyel enerjiye dönüşür.
1 1
Sistem sürtünmesiz olup dışarıdan bir tork uygulan- mv 2K + I ~ 2K = mgh
2 2
madığı için açısal momentum korunur. I. yargı doğ-
rudur. 1 1 v 2K
mv 2K + mr 2 = mgh
2 2 r2
Eylemsizlik momenti I = mr2
olup dönme yarıçapının
karesi ile doğru orantılıdır. İp çiviye dolanıp yarıçap vK = gh
azalacağı için eylemsizlik momenti de azalır. II. yargı
vK = 10 · 0, 4
da doğrudur.

Açısal momentum korunduğu için L = m · v · r bağın- vK = 2 m/s bulunur .

tısına göre çizgisel hızın büyüklüğü artar. Bu neden-
Yanıt B dir.
le III yargı da doğrudur.
4.
Yanıt E dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

r
m1 = m
T

m2 = m

Silindir bir tam devir yaptığında 2rr kadar yol alır-

ken 2rr kadar da ip boşalması olur. Bu durumda m2
kütleli cisim 4rr kadar yol alır. Silindirin öteleme hızı
2. ip v ise dönme hızı da v olur. m2 kütleli cismin aynı sü-
A B
rede aldığı yol, silindirin aldığı yolun iki katı olduğun-
2r dan hızı 2v olur.
3r
1 1 1
m 2 gh = m v2 + m v2 + I~2
2 2 2 2 1 1 2

1 1 1 1 v2
Kasnaklar aynı zincire bağlı olduğu için, çizgisel hız- mgh = m ( 2 v ) 2 + mv 2 + · mr 2 ·
2 2 2 2 r2
larının büyüklükleri eşittir. Buna göre, açısal momen-
tumları oranı; 5 2 v2
gh = v +
2 4
vA
LA IA · r IA rB 11 2
A gh = v
= = ·r 4
LB vB IB A
IB · r 4
B v2 = gh
11
LA 2 3 2
= · = 1 bulunur . v= gh bulunur .
LB 3 2 11

Yanıt A dır. Yanıt D dir.

 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 9

5. ~ 7. ~

A A O
X Y
m 2m

r rr r Bir nokta etrafında dönen çubuğun eylemsizlik mo-

K L
menti I = m · r2 ile orantılıdır.
A deliğinden kürenin içine giren merminin yine bu O-X ve O-Y çubuklarının eylemsizlik torkları IX ve
delikten dışarı çıkabilmesi için kürenin bu süre için- IY olmak üzere;
de yarım devir yapması gerekir. Bir başka ifadeyle,
IX = m · 42 = 16m
mermi şekilde gösterilen (r + r + rr) yolunu alırken
küre de K noktasından L noktasına yuvarlanma hare- IY = 2m · 22 = 8m
ketiyle gelir. Merminin v hızı sabit olduğuna göre, olarak yazılabilir. Cisimlerin O noktasına göre açı-
v . t = r + r + rr bağıntısını yazabiliriz. sal momentumları;
Yuvarlanma hareketi yapan kürenini hızı v´ ise; L=I·~
vʹ · t = r · r
LX = 16m · ~
yazabiliriz. Bu iki bağıntıyı oranlarsak;
LY = 8m · ~
vl · t rr
=
v·t 2r + rr olarak bulunur. Buna göre
3 LX
vl = v bulunur . = 2 olur.
5 LY
Nihat Bilgin Yayıncılık©

Yanıt C dir. Yanıt B dir.

6. M v
r

K
v
r 2
L
r

8. L
Dönerek ilerleyen tekerlek üzerindeki bir noktanın
P
hızı; o noktanın çizgisel hızı ile tekerin öteleme hızı-
v
nın vektörel toplamına eşittir.
m
O r
M noktasının çizgisel hızı tekerin öteleme hızına eşit
olup v dir. Bu durumda K noktasının çizgisel
v
hızı olur.
2
Çizgisel momentum vektörü her zaman yarıçap vek-
v 3v
vK = v + = törüne dik olup çizgisel hız ile aynı yöndedir.
2 2
vL = v + 0 = v Sağ elin dört parmağı dönme yönünde yörünge üze-
Buna göre; rinde tutulursa dört parmağa dik olan baş parmak
açısal momentum vektörünün yönünü gösterir.
vL 2
vK = 3 bulunur.
Yanıt E dir.
Yanıt B dir.
 10 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

9. Çizgisel momentum vektörü ile yarıçap vektörünün 11.

çarpımına açısal momentum denir.

Yanıt A dır. v1
m1
R v2

m2
2R

3R

v3
m3

Açısal momentum L = mvr bağıntısı ile bulunur.

Üç uydunun açısal momentumları eşit olduğuna
göre;

L1 = L2 = L3

2m · v1 · R = m · v2 · 2R = mv3 · 3R

yazabiliriz. Buna göre, v3 < v1 = v2 dir.

10.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

Yanıt D dir.

Sağ elin dört parmağı yelkovanın hareket yönünü 12. ~

gösterecek biçimde açılırsa dört parmağa dik olarak
X
açılan baş parmak açısal momentumun yönünü gös-
3~
terir. ( 7 L )
3r
Yanıt B dir. Y

X dişlisinin açısal hızı ~ alınırsa Y ninki 3~ olur.

Açısal momentumların büyüklüğü eşit olduğundan;

LX = LY

IX · ~ = IY · 3~
IX
= 3 bulunur.
IY
Yanıt C dir.
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 11

4. Kütlesi M, yarıçapı R olan bir gezegenin çekim alanı

Test 3’ ün Çözümleri (çekim ivmesi);
M
1. Cismin kütlesi m, Dünya’nın kütlesi M olsun. Bir cis- g = G·
R2
min ağırlığı gezegenin o cisme uyguladığı kütlesel bağıntısı ile bulunur. Buna göre;
çekim kuvvetinden ileri gelir. Yani;
M1
G· 1
GMm
mg =
2
g1 R 21
12
R g2 = M2
=
8
dir. gʹ, gezegenin çekim ivmesi olmak üzere cismin G·
2 2
gezegendeki ağırlığı; R 4
2
G · 32 · Mm GMm g1
mgl = = 2·
( 4R ) 2 R2 g2 = 2 bulunur .

mgʹ = 2 · 750 = 1500 N olur.

Yanıt C dir.
Yanıt E dir.

2. Dünya için çekim ivmesi;

4
g= · rG · R · d
3
bağıntısı ile bulunur. Gezegen için çekim ivmesi;
Nihat Bilgin Yayıncılık©

4 R
gl = · rG · ( ) · 4d
3 2
4
gl = · rG · 2R · d
3

olur. Dikkat edilirse gʹ = 2g dir. Yani gezegenin

çekim ivmesi, Dünya’nınkinin 2 katıdır. Bu nedenle
cisim, gezegende Dünya’nınkinin yarısı kadar, yani 5. İlk gezegendeki çekim ivmesi;
h
kadar yükselebilir. g1 = G ·
M
2
R2
Yanıt B dir. dir. İkinci gezegendeki çekim ivmesi;
4M 16 M
g2 = G · = G·
R 2 R2
( )
2
3. m kütleli cisim ile ilk gezegen arasındaki çekim kuv-
bulunur. Buna göre birinci gezegende çekim ivmesi
veti;
g ise ikinci gezegendeki 16g dir. Düşey yukarı doğru
F1 = G
Mm atılan bir cismin uçuş süresi;
R2
dir. Aynı cisim ile ikinci gezegen arasındaki çekim 2 · v0
t= g dir.
kuvveti ise;
Buna göre;
2 Mm
F2 = G 2 · v0
4R2
dir. Bu kuvvetlerin oranı; t1 g
= = 16 bulunur.
t2 2 · v0
F2 1
= bulunur. 16 g
F1 2
Yanıt D dir Yanıt E dir.
 12 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

6. 8. m
gezegen
vL M r
vK = v
Dünya
r L
Güneş
r r K

Gezegen Güneş’in çevresinde dolanırken araların-

K uydusunun çizgisel hızı; daki çekim kuvveti merkezcil kuvvete eşit olur.

m · v2 M·m Fmerkezcil = Fç ekim

= G·
2r 4r2
mv 2 M·m
M r = G· 2
2v2 = G · r r

v2 M
bulunur. L uydusunun çizgisel hızı; r = G· 2
r
m · v 2L M·m v2
= G· Merkezcil ivme r olduğundan
3r ( 3r ) 2
M
1 M amerkezcil = G · bulunur.
v 2L = ·G· r r2
3 Yanıt C dir.
2
2v
v 2L =
3
Nihat Bilgin Yayıncılık©

2
vL = v
3

Yanıt A dır.

9.
m
Ay
d
M
7. Güneşi gezegene birleştiren yarıçap vektörü eşit
zamanlarda eşit alanlar tarar. Bunun için gezegen
Güneş’e yaklaştığında çizgisel hızını artırır. Dünya
v2
Kepler’in periyotlar kanununa göre
M
G L
d 31 d 32
=
v3 v1 T 21 T 22
K
d3 8d3
=
2
Buna göre T T 22

v3 > v1 > v2 olur. T2 = 2 2 T bulunur .

Yanıt E dir.
Yanıt B dir.
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 13

10. 12. Uyduların yörünge yarıçapları eşittir. Bütün uydular

R3
için oranı sabit olduğundan periyotları da eşit
G T2
R 2r
K olur. ~= bağıntısına göre açısal hızları da
T
L
P eşit olmalıdır.
v2 m2
I. Kepler’in alanlar kanununa göre yarıçap vektö-
rünün eşit zaman aralıklarında taradığı alanlar
eşittir. Bu nedenle I. yargı doğrudur.
II. Kepler’in periyotlar kanunu;
Dünya v1
R3
= sabit
T2 m1
biçiminde verilir. Buna göre R büyürse T de
büyür. II. yargı da doğrudur.
I. m1 , m2 kütleli uydular aynı ~ açısal hızı ile
III. P-R arasındaki ortalama hız, K-L arasındaki
dolandıkları için;
ortalama hıza eşit olmalıdır. Bu nedenle III.
2r
yargı yanlıştır. ~=
T
Yanıt D dir. bağıntısına göre T periyotları eşittir.

II. v çizgisel hızı;

v=~·R
bağıntısıyla verilir. m1 , m2 kütleli uydular için ~
Nihat Bilgin Yayıncılık©

ile R eşit olduğundan v1 = v2 dir.

III. Merkezcil kuvvet bağıntısı;

v2
F= m
R
11.
dir. Cisimlerin kütleleri farklı olduğu için merkezcil
uydu
m kuvvetleri de farklı olur.
M R
Yanıt D dir.

Dünya

13. Yarıçapı R, özkütlesi d olan bir gezegenin çekim

ivmesi;
R yarıçaplı yörüngede çembersel hareket yapan m 4
g = G· r ·R · d
kütleli bir cisme etki eden merkezcil kuvvet;
\
3
sabit
v2 4r2 R
F= m =m 4
R T2 bağıntısı ile verilir. Bağıntıdaki G · r kısmı sabit-
3
bağıntısıyla bulunur. Uyduya etki eden merkezcil lerden oluştuğuna göre;
kuvvet, çekim kuvvetinden kaynaklanır. g1
Fmerkezcil = Fç ekim d1 R1
= g
d2 2
4r2 R M·m R2
m = G·
T2 R2
2
bağıntısına göre T periyodunu bulabilmek için r ve d1 3 4
= = bulunur .
G den başka M ile R nin de bilinmesi gerekir. d2 1 3
2
Yanıt C dir. Yanıt C dir.
 14 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

14. 15.
gezegen
R
v1
G
m1

R
Dünya v2
2R
I. Gezegenler Güneş çevresinde elips biçiminde M m2

bir yörünge üzerinde dolanır. Bu nedenle geze-

v3
gen bazen Güneş’e yaklaşır, bazen de uzaklaşır. 3R
Çekim kuvveti uzaklığın karesiyle ters orantılı ol- m3
duğundan, Güneş’in gezegene uyguladığı çekim
kuvveti değişir. Gezegenler ile Dünya arasındaki çekim kuvveti;

II. Gezegen Güneş’e yaklaşırken çizgisel hızı bü- F = G·

M·m
yür, uzaklaşırken küçülür. Bir başka ifadeyle, ge- R2
zegenin yörünge hızı değişkendir. bağıntısıyla bulunur. Dünyanın uydulara uyguladığı
III. Yarıçap vektörünün birim zamanda taradığı alan- çekim kuvvetleri eşit olduğuna göre m3 > m2 > m1
lar eşittir. dir.

Yanıt E dir. Yanıt A dır.

Nihat Bilgin Yayıncılık©
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 15

4. Güneşlerine olan ortalama uzaklıkları R1 ve R2

Test 4’ ün Çözümleri olan ik gezegen aynı güneş çevresinde T1 , T2 peri-
yodu ile dolanıyorsa Keppler’in periyotlar kanununa
1. Kütlesi m, yarıçapı R olan bir gezegende yer çeki- göre;
mi ivmesi;
R 31 R 32
m = = sabit yazabiliriz.
g = G· T 21 T 22
2
R
bağıntısıyla bulunur. Kütle 4 katına, yarıçap 2 katı- Dünya’nın Güneş’e olan uzaklığını 4 birim dersek,
na çıktığında yer çekimi ivmesi değişmeyeceğinden uydunun Güneş’e olan uzaklığı 1 birim olur. Buna
cismin ağırlığı da değişmez. göre;
Yanıt E dir. 43 13
=
2
( 12 ) T 22

T2 = 1, 5 ay bulunur .

Yanıt D dir.

2. Kütlesi m, yarıçapı R olan bir gezegende yer çeki-

mi ivmesi;
m
g = G·
R2
bağıntısıyla bulunur. Kütle 4 katına, yarıçap 2 katı-
Nihat Bilgin Yayıncılık©

na çıktığında yer çekimi ivmesi değişmeyeceğinden

cismin ağırlığı da değişmez.

Yanıt B dir. 5. G evrensel çekim sabiti, r yerin yarıçapı, M yerin küt-

lesi olmak üzere yer çekimi ivmesi;
m
g = G·
R2
bağıntısıyla verilir. Buradan;

G r2
3. B g = bulunur.
M
R Yanıt B dir.
A g
4
R
g
m

6. Her üç gezegende ağırlıkları eşit olarak verilmiştir.

m m1 · g1 = m2 · g2 = (m1 + m2) · g3
g = G· bağıntısına göre çekim ivmesi yerin küt-
2
R m2 g2
m2g2 = ( g 1 + m2) · g3
lesiyle doğru, yer merkezinden olan uzaklığın kare-
siyle ters orantılıdır. Bu nedenle Yerin merkezinden g1 · g2
1 g3 =
2R uzaklıkta yer çekimi ivmesi e iner. g1 + g2
4
Yanıt A dır.
Yanıt C dir.
 16 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

7. I. Keppler’in periyotlar kanunu; 9. I. Kütlesi m, hacmi V olan bir cismin özkütlesi

m
d= dir. Sıcaklık azaldığında V azalacağı
R3 V
= sabit
T2 için d artar. Bu, bilgi olarak doğrudur. Ancak bir
cismin ağırlığının ekvatordan kutuplara doğru gi-
bağıntısıyla verilir. Ay-Dünya uzaklığı değişirse
dildikçe artmasıyla ilgisi yoktur.
Ay’ın Dünya etrafındaki dolanma süresi değişir.
II. Aralarındaki uzaklık R olan m1 ve m2 kütleli iki
II. Dünya-Güneş uzaklığı sabit kaldığı için
cismin birbirine uyguladığı çekim kuvveti
Dünya’nın Güneş etrafındaki dolanım süresi
değişmez. m1 · m2
F = G·
R2
III. Kütle çekim kuvveti;
bağıntısıyla verilir. İki cisim arasındaki R uzak-
m1 · m2 lığı azalırsa F kuvveti artar.
F = G·
R2 III. Dünya tam küre biçimli olmayıp ekvatorda şişkin,
bağıntısıyla verilir. R değiştiğinde Dünya’nın Ay’a kutuplarda basıktır. Bir başka ifadeyle, Dünya’nın
uyguladığı çekim kuvveti değişir. kutuplardaki yarıçapı ekvatordakinden kısadır.
Yanıt C dir. Bu nedenle ekvatordaki çekim ivmesi kutuplar-
dan daha küçüktür.

Yanıt E dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

10.
K v
v
v

M v
v

8.
m1 m2 v v
F1 F2 L

Tekerin öteleme hızı v olsun. Bu durumda teker üze-

d rindeki K, L, M noktalarının çizgisel hızı da v olur.

F1 = – F2 K, L, M noktalarının yere göre hızını bulmak için,

öteleme hızı ile çizgisel hız vektörel olarak toplanır.
Newton’un genel çekim kanununa göre, Uzayda ci- Buna göre;
simler birbirlerini kütlelerinin çarpımıyla doğru, arala-
vK = 2v
rındaki uzalığın karesiyle ters orantılı olarak çekerler.
Şekilde gösterildiği gibi, birinci kütlenin ikinciye uy- vM = 2v
guladığı çekim kuvveti, ikincinin birinciye uyguladığı vL = 0 bulunur.
kuvvete eşit fakat ters yönlüdür.
Yanıt C dir.
Yanıt A dır.
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 17

11. v 13. ~
uydu
2~ L

muydu K

IK R IL
2R
Dünya d

Dişlilerin birim zaman içindeki devir sayıları yarıçap-

v çizgisel hızı ile şekildeki gibi dolanmakta olan uydu larıyla ters orantılıdır. Bu nedenle L dişlisinin açısal
ile Dünya arasındaki çekim kuvveti, uydunun mer- hızı ~ ise K nın ki 2~ olur.
kezcil kuvvetine eşittir. M dünyanın kütlesi, d Dünya-
Dönme kinetik enerjisi;
uydu arasındaki uzaklık olmak üzere;
1
E= I~2
m uydu · v 2 m uydu · M 2
= G· bağıntısıyla bulunur. Dişlilerin dönme kinetik enerji-
d d2
leri birbirine eşit olduğundan;
v2
d= bulunur . 1 1
M I · ~ 2 = I L · ~ 2L
2 K K 2
Buna göre d uzaklığı; uyduğunun hızına dolayısıyla
periyoduna, Dünya’nın yarıçapına ve Dünyanın küt- IK · ( 2~ ) 2 = IL · ~2
lesine bağlıdır, uydunun kütlesine bağlı değildir.
IK 1
Nihat Bilgin Yayıncılık©

Yanıt A dır. = bulunur .

IL 4

Yanıt A dır.

12. ~
K 2~

2R L
R

K dişlisi ~ açısal hızıyla dönerken L dişlisi de 2~

açısal hızıyla döner.
1
Dönme kinetik enerjisi E =
1
I ~2 ifadesini K ve L 14. Yerin çekim ivmesi g, Ay’ınki g dir. aydaki ağırlığı
2 6
dişlilerine uygularsak, 2 N olan L cisminin Dünyadaki ağırlığı;
1 2 · 6 = 12 N
EK = 4I ~2
2
1 olur. Bu iki cismin kütleleri oranı;
EL = I · (2~)2
2
mK 24
EK
m L = 12 = 2 bulunur.
= 1 bulunur.
EL
Yanıt B dir.
Yanıt A dır.
 18 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

15. Dönme ekseni bir ucundan geçen içi dolu m kütleli dir. m ve ~ lar aynı r2 > r1 olduğundan
çubuğun eylemsizlik momenti Ebru’nun açısal momentumu Burcu’nunkinden
1 büyüktür. O hâlde II. yargı doğrudur.
I= m,2
3
III. Eylemsizlik momenti;
dir. Dönme ekseni ortasından geçen içi dolu m küt-
leli çubuğun eylemsizlik momenti; I = mr2

1 bağıntısı ile bulunur. m ler eşit r2 > r1 olduğun-

I= m , 2 dir.
12 dan Ebru’nun eylemsizlik momenti Burcu’nun
~ ~ eylemsizlik momentinden büyüktür. III. öncül de
O1 O2 doğrudur.
X Y Yanıt E dir.
~

Açısal momentumu veren bağıntı L = I · ~ oldu-

ğundan;
LX IX · ~
=
LY IY · ~

1
LX m · ,2
3
= =4 bulunur .
LY 1
m · ,2
12 Yanıt E dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

16. ~
Burcu

r1
17.
m
R
r2
Ebru
yer (yatay)

Kürenin toplam kinetik enerjisi, dönmeden ve ötele-

meden kaynaklanan enerjilerin toplamıdır.
1 1
E top = mv 2 + I ~ 2
2 2
I. Dünya üzerinde duran bütün cisimlerin Dünya’nın
dönme eksenine göre açısal hızları eşittir. Bu v = ~R
nedenle Ebru ve Burcu’nun açısal hızları eşit 1 1 2
E top = m ~ 2 R 2 + · mR 2 ~ 2
olup I. yargı yanlıştır. 2 2 5

II. Açısal momentum; E top =

1 1
+ ( mR 2 ~ 2)
2 5
L = P · r = mvr
7
E top = mR 2 ~ 2
L = m(~r)r = mr2 · ~ 10
Yanıt D dir.
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 19

18. Yerkürenin kendi ekseni etrafındaki dönme süresinin 20. Merkür Venüs Dünya Mars Neptün
kısalması dönme periyodunun azalması demektir. Kütle 0,3 5,0 6,0 0,6 103,0
2r (x1024 kg)
~=
T Yarıçap 2,4 6,0 6,5 3,2 25,0
bağıntısına göre T küçülürse ~ artar. I. önerme (x106 m)
doğrudur.

Dışarıdan net tork etkisi olmadığından açısal mo- M gezegen

Gezegenler için rgezegen oranlarını bulalım.
mentum (L) değişmez.

I eylemsizlik momenti olmak üzere Açısal momen- 0, 3 · 10 24 2

Merkür için, = · 10 18
tum; 2, 4 · 10 6 16

L = I· ~ 5 · 10 24 5
Venüs için, = · 10 18
6 · 10 6 6
bağıtısi ile bulunur. L sabit ~ arttığına göre I aza-
lır. 6 · 10 24 12
Dünya için, = · 10 18
6, 5 · 10 6 13
Yanıt D dir.
0, 6 · 10 24 3
Mars için, = · 10 18
3, 2 · 10 6 16

103 · 10 24 103
Neptün için, = · 10 18
25 · 10 6 25

Buna göre Merkür’ün kütle çekim kuvvetinden kur-

Nihat Bilgin Yayıncılık©

tulmak en kolaydır.

Yanıt A dır.

19. Kütleleri m1 , m2; aralarındaki uzaklık d olan iki

cismin birbirine uyguladığı çekim kuvveti;
m1 · m2
F = G·
R2
dir. Bağıntıya göre kütleler arasındaki çekim kuvveti
uzaklığın karesiyle ters orantılıdır.
4m
m
F F
K L

4m m
9F
K L 21. Verilenlerden;

d I. Tork " vektörel büyüklüktür.

3 II. Eylemsizlik momenti " vektörel büyüklük değil-
dir.
K ve L cisimleri arasındaki çekim kuvvetinin 9F
1 III. Açısal momentum " vektörel büyüklüktür.
olması için aralarındaki uzaklık d olmalıdır.
3
Yanıt D dir.
Yanıt B dir.
 20 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

22.

3 Ocak G

• Yerküre 3 Ocak’ta Güneş’e en yakın konumda-

dır. Bir gezegen güneşinin çevresinde dolanır-
ken eşit zaman aralıklarında eşit aralıklar tarar.
Bu nedenle gezegenler güneşe yaklaştıkça çiz-
gisel hızları artar.

• Dışardan sisteme bir tork uygulanmadığı için

açısal momentum tüm yörünge boyunca koru-
nur, değişmez.

• İki kütle arasındaki kütle çekim kuvveti kütleler

arasındaki uzaklığın karesiyle ters orantılıdır.
Yerküre 3 Ocak’ta Güneş’e en yakın konumda
olduğundan aralarındaki çekim kuvveti en büyük
değerini alır.

Yanıt D dir.
Nihat Bilgin Yayıncılık©
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 21

X aracı için;
Ünite Tarama Testi (Çözümleri)
vX = g · r · tan a = v

1. olduğuna göre, Y aracı için emniyetli dönüş hızı;

y
v Y = g · 4 r · tan a

v v Y = 2 g · r · tan a = 2 v bulunur .

F
r O Yanıt C dir.
x
L
a r

F a

v
K

Topun çembersel bir yol izlemesine neden olan kuv-

vete merkezcil kuvvet denir. Bu kuvvetin yönü O
noktasına doğrudur. Merkezcil kuvvetin oluşturduğu
merkezcil ivmede O noktasına doğrudur. Çizgisel
hız vektörü çember yayına tam teğet olup, yarıçap
vektörüne diktir. Yarıçap vektörünün yönü ise O
noktasından dışa doğrudur.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

Yanıt A dır.
3. NZ

v
NX
Z
v mg
NY
X yatay
2.
N v
mg
Y
mg

F
X noktası, yatayda olduğundan tepki kuvveti cismin
mg ağırlığına eşittir. Y ve Z noktalarında cisim çem-
α α mv 2
bersel hareket yapmaktadır. r merkezcil kuvvet
olsun Y noktasında;
G = mg
mv 2
NY = mg + r
Sürtünmenin önemsiz olduğu eğimli virajlarda sav-
rulmadan dolanabileceği en yüksek hız; bulunur. Z noktasında;

mv 2 mv 2
NZ = mg – r
F r
tan a = mg = mg
olacağından NY > NX > NZ dir.
v = gr tan a Yanıt B dir.
bağıntısı ile bulunur.
 22 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

4. 6.
1 4m m
25 cm r 2r
2
50 cm

1 2

Tekerlek üzerinde bulunan her noktanın açısal hızı m

aynıdır. Dönme hızı ile açısal hız arasında v = ~r r
ilişkisi olduğuna göre;

v1= ~r1
3
v2 = ~r2

yazabiliriz. Buradan; Eylemsizlik momenti bir cismin dönmeye karşın gös-

terdiği direnç olup kütle ve dönme eksenine olan
v1 r1 0, 25 1
bulunur. uzaklığın karesiyle doğru orantılıdır. Bu nedenle;
v 2 = r2 = 0, 5 = 2
Yanıt B dir. I1 = I2 > I3 bulunur.

Yanıt C dir.

5.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

vö = v
X
v
vd =
2
Y vö = v
O v
Y =
2v 7.
~
~
X
vd = v

Y
Dönerek ilerleyen cisimlerin kütle merkezi dışındaki
~
noktaların hem öteleme (vö) hem de dönme (vd)
Z
hızı vardır.

Öteleme hızı, kütle merkezi dahil her noktada eşit

büyüklükte ve aynı yönlüdür. Dönme hızının büyük- Eylemsizlik momenti dönen cismin kütlesi ve dönme
lüğü ise yarıçapla doğru orantılı olarak değişmekte- ekseninden olan uzaklığın karesiyle doğru orantılı-
dir. Buna göre; dır. Cisimler özdeş olduğundan eylemsizlik moment-
3 leri karşılaştırılırken madde dağılımını dönme ekse-
vX = v
2 nine olan uzaklıklarını karşılaştırmak yeterlidir. Buna
vY = 2v göre;

3 IX > IZ > IY
vX v
2 3 2
vY = = bulunur. bulunur.
2v 4
Yanıt D dir. Yanıt B dir.
 DÖNEREK ÖTELEME HAREKETİ – AÇISAL MOMENTUM – KÜTLE ÇEKİMİ VE KEPLER KANUNLARI 23

8. ~
Açısal momentumu veren bağıntı L = I · ~ dir. Bu-
radan;

L1 = I1 · ~1 = 3I · 6~ = 18I~
A
L2 = I2 · ~2 = I · 2~ = 2I~

B L3 = I3 · ~3 = 2I · 3~ = 6I~

bulunur. L1 > L3 > L2 olduğundan III. öncül yanlıştır.

A ve B çubuklarının açısal momentumları eşit oldu- Yanıt A dır.

ğuna göre;

LA = LB

IA · ~ = IB · ~

IA = IB

bulunur. O hâlde I. öncül doğrudur. Verilen bilgilerle

çubukların kütlesi ve özkütlesi karşılaştırılamaz.

Yanıt A dır.
Nihat Bilgin Yayıncılık©

9.
2~

3~ 10.
3r 2r m m
r

6~ 1 2 3 (2)

~
(1)
Dişlilerin birim zaman içindeki devir sayıları yarıçapı
ile ters orantılıdır. 2 numaralı çarkın açısal hızı 2~
Şekil I Şekil II
ise 1 numaralınınki 6~ , 3 numaralınınki 3~ dir.
Açısal hızlar arasında; Başlangıçta hem platform hem de öğrenci durgun ol-
duğundan sistemin toplam açısal momentumu sıfır-
~1 > ~3 > ~2
dır. Öğrenci platform üzerinde harekete başlayınca
ilişkisini yazabiliriz. I. öncül doğrudur. sistem açısal momentum kazanır. Toplam açısal mo-
Buna bağlı olarak frekanslar arasındaki ilişki; mentumun yine sıfır olabilmesi için platform öğrenci-
nin hareketine zıt yönde yani (1) yönünde açısal hız
f1 > f3 > f2 ve açısal momentum kazanır.
olmalıdır. II. öncül yanlıştır. Yanıt D dir.
 24 Ünite 1 Düzgün Çembersel Hareket

11. 12. ~
A

h m

yatay (yer)

Kürenin yatay düzlemde biri dönme, öteki de ötele-

me olmak üzere iki çeşit kinetik enerjisi vardır. Küre- I. Eylemsizlik momenti;
nin sahip olduğu bu toplam kinetik enerjinin tamamı
I = mr2
A noktasında potansiyel enerjiye dönüşür. A noktası-
nın yerden yüksekliğine h diyelim. Mekanik enerjinin olup kütle arttıkça artar.
korunumundan; II. Açısal momentumu;
E ilk = E son
diske bir tork uygulanmadığından L açısal
1 1 momentumu sabit kalır.
mv 2 + Ιω 2 = mg · h
2 2
III. Açısal hızı;
1 1 2 v2
mv 2 + ( mr 2 . ) = mg · h L=I·~
2 2 5 r2
bağıntısı ile bulunur. L sabit kalırken I artıyor.
v2 v2 Bu nedenle ~ azalır.
+ = g·h
2 5
7 2 Eylemsizlik momenti artar, açısal momentum sabit
.v = g·h
Nihat Bilgin Yayıncılık©

10 kalır, açısal hız azalır.

h=7 m bulunur . Yanıt C dir.

Yanıt D dir.