BIGARREN ERREPUBLIKA

Primo de Riveraren diktadura (1923-31) diktadura militarra izan zen, Alfontso XIII.a erregearen
onespenarekin. Lehen etapa (1923-25) direktorio militar bat izan zen, geroago Direktorio Zibil
bihurtu zena (1925-30) eta, azkenik, Primo de Riverak uko egin ondoren, erregeak Berenger jarri
zuen haren ordez, karguan luze iraun ez zuena.

Bere gobernuaren amaiera, "Dictablanda" bezala ezaguna, Donostiako Itunak (1930) bizkortu zuen,
alderdi errepublikarren arteko bilera bat monarkiari amaiera emateko asmoz. Aznarrek, Berengerren
ordezkoak, udal hauteskundeak deitzea erabaki zuen, baina probintziako hiriburuetako emaitzak ez
ziren monarkikoak. Orduan, erregea erbesteratu egin zen eta Espainiako II. Errepublika aldarrikatu
zen 1931ko apirilaren 14an.

Erregea erbesteratu ondoren, behin-behineko gobernu bat eratu zen, Donostiako Itunaren
sinatzaileek osatua (Alianza Republicana, Acción Republicana, P. Radical Socialista, Acción Catalana,
PSOE, ORGA eta Derecha Liberal Republicana). Behin behineko gobernuak arazoak izan zituen
Katalunian, elizan eta langile mugimenduan. Katalunian Companys-ek eta Macia-k Kataluniako
Errepublika aldarrikatu zuten eta gobernuaren erantzuna Autonomia Estatutu baten promesa izan
zen. Elizan elizako pertsonai esanguratsu batzuk gobernuaren antiklerikalismoa kritikatzen zituzten
eta Espainiatik kanporatzen dituzte (Segura kardinala eta Mateo Mugika). Langile mugimenduan CNT
eta UGT zeuden bakoitzak bi joerarekin, gainera CNT-k “erregimen libertarioa” aldarrikatu zuen BCN-
n.

1931ko ekainaren 28an Gorte Konstituziogileetarako hauteskundeak egin ziren. Sufragioa

unibertsala izan zen gizonezkoentzat, baina emakumeak diputatu aukeratuak izan zitezkeen, Clara
Campoamor, Victoria Kent eta Margarita Nelkenen kasuan bezala. Hauteskundeek behin-behineko
gobernuan zeudenei ematen diete garaipena. Manuel Azaña gobernuko presidente bihurtu da.
Gobernu honetan eskubideak eta askatasunak zabaltzen dira (Estatu laikoa, 23 urtetik
gorakoentzako sufragio unibertsal maskulinoa eta femeninoa, ezkontza zibila, dibortzioa, seme-alaba
guztien legezko berdintasuna, hezkuntzarako eta lanerako eskubidea eta jabetza pribatua interes
publikoaren mende jartzea).

Estatu eta elizaren arteko estatuaren finantziazioa galdu zen, hezkuntzan jarduteko debekua eta
tolerantzia erlijiosoa banatu zen. Gobernu autonomoak eratzeko aukera zegoen autonomia
estatutuen bidez, botere banaketan lehendakaria 6 urtez egon zitekeen eta 2 aldiz Ganbara
deuseztatu. Botereak 3 dira: LEGEGILEA: ganbara bakarra (Kongresua), BETEARAZLEA: Gobernuak
Gorteen aurrean erantzunkizuna zuen eta JUDIZIALA: independentea.

Biurteko erreformistak (1931-1933) N. Alcalá Zamora, M. Azaña eta Ezkerreko koalizioa zeuden,
modernizazioa eta demokratizatzea zuten helburu horretarako hainbat arloetan erreformak egin
zituzten. Hezkuntza arloan analfabetismoa murriztea zuten helburu neurri laikoak ezarriz, hezkuntza
mota desberdinak zituzten liberala laikoa, mistoa eta aurrerakoia esaterako. Hartu zituzten neurriak
hauek izan ziren: elizaren kanporaketa hezkuntzatik, irakaskuntza plan berriak eta eskolen eraikuntza
berria. Ondorioaz elizaren desadostasuna izan zen ez zutelako eskolak itxi nahi eta hezkuntzaren
laikotasuna ez zen guztiz lortu.

Arlo erijiosoan elizaren gehiegizko boterea murriztea zen helburua eta estatu-Elizaren arteko
banaketarekin lortu zuten. Hori suposatzen du kleroaren aurrekontuaren ezabapena eta elizaren
kanporaketa hezkuntzatik. Haren neurriak dibortzioa, orden erlijiosoen ezabapena (jesuitak),
kontzientzia askatasuna eta hilerri zibilak izan ziren, bere ondorioak estatu-elizaren arteko haustura
totala, N. Alcala Zamora eta M. Mauraren dimisioa izan ziren.

Erreforma militarra armada errepublikaratzea izan zen, Ofizialtasunaren Erretiroaren Legearen

(aurre-erretiroa) eta Asaltoko Guardiaren sorreraren bidez. Eskalafoiak bateratu ziren, Primo de
Riverak emandako igoerak ezabatu ziren, akademia militarrak itxi ziren eta prestakuntza zuten
militarrak lehenetsi ziren. Ondorioz, militarrek euren eragina galdu zuten eta honek oposizioa eragin
zuen.

Lan-erreformaren helburua gizarte-liskarrak saihestea zen, lanaldia 8 ordura murriztuz, soldatak

handituz, etab. Horren ondorioz, enpresaburuek ministroa kargutik kentzea eskatu zuten.
Nekazaritza-erreforma lurrak desjabetzea (latifundioak) eta nekazari-komunitateei ematea izan zen.
Horretarako, Nekazaritza Erreformaren Institutua (IRA) sortu zen. Jabeek legera jo zuten, eta
nekazariek huts egin zuten geldotasunagatik eta familia onuradun urriengatik.

Autonomia-erkidegoen erreformak autonomia handiagoa eman nahi die erkidego eskatzaileei.

Nuriaren Estatutuak (1932) Generalitatearen sorrera, Kataluniako legebiltzarrerako hauteskundeak
eta hizkuntzen koofizialtasuna jaso zituen. Lizarrako Estatutua atzera bota eta geroago onartu zen,
Gerra Zibilean babesa lortzeko. Galiziako Estatutua erabat gelditu zen.

Gobernu honen erorketa, bere erreformen eraginkortasun eta moteltasunarekin, mugimendu

iraultzaileekin eta eskuinaren berrantolaketarekin lotuta egon zen. 29ko krisiak ez zion hainbeste
eragin Espainiari, baina pezeta debaluatu egin zen, migratzaileak itzuli egin ziren eta langabezia
handitu egin zen.

Langileen mugimenduak grebak eta lur-okupazioak antolatu zituen, hala nola Kastilblanco, Arnedo
eta Al Llobregateko gertaerak (1932), manifestariak Guardia Zibilarekin eta Etxe Zaharretako
Gertaerekin aurrez aurre jarri zituena, eta Guardia Zibilaren kuartel bat okupatzeagatik fusilatutako
14 nekazari akabatu zituena. Bitartean, eskuina berrantolatu egin zen CEDA, Renovación Española,
Comunión Tradicionalista eta Falange Española + JONS alderdietan. Alderdi horiek faxistak eta oso
katolikoak ziren.

1933ko hauteskundeetan emakumeek Espainian bozkatu zuten lehen aldia izan zen, CEDA eskuineko
alderdiek irabazi zuten. Victoria Kent eta Margarita Nelken emakumeen boto-eskubidea
atzeratzearen aldekoak ziren, beldur baitziren emakumeak ez ote ziren prest egongo erabaki bat
hartzeko eta senarren edo Elizaren eragina jasango ote zuten. Azken hori betetzen bada, emakumeei
egozten zaie alderdi kontserbadoreen garaipena. Clara Campoamorrek eta Kentek eserlekua galdu
zuten hauteskunde hauen ondoren, eta Nelkenek izapide burokratiko bereziak egin behar izan
zituen, baina bere eserlekua hartu ahal izan zuen.
1933ko hauteskundeetan emakumeek Espainian bozkatu zuten lehen aldia izan zen, CEDA
eskuindarrak irabazi zuen, Radical-Cedista Biurtekoari (1933-36) hasiera emanez. CEDAk kide faxistak
zituenez, A. Zamorak Lerroux izendatu zuen gobernuko presidente. Lehenengo neurriak aurreko
gobernuaren neurriak geldiaraztea izan ziren. Desjabetutako lurrak lurjabeei itzultzen zaizkie,
Sanjurjadako preso politikoei amnistia ematen zaie eta errepublikarrak ez diren militarrak
armadaren postu garrantzitsuenetan kokatzen dira.

Gurtza- eta eliza-aurrekontua berrezarri da, Elizak hezkuntzarako sarbidea du berriro. Estatuak
hezkuntzan duen finantzaketa murriztu egin da. Katalunian Nuriaren Estatutua mugatzen da eta
Euskal Autonomia Erkidegoan Euskal Estatutuaren idazketa geldiarazten da. Horren ondorioz,
1934ko urrian iraultza bat gertatu zen, CEDAk gobernuan parte-hartze handiagoa izatea eskatzen du
eta 3 ministerio ematen zaizkio. PSOEk eta UGTk greba deitu dute gobernuaren deriba faxistari
erantzuteko.

Katalunian Luis Companysek Kataluniako Errepublika aldarrikatzen du. Batetek Gerra Estatua
deklaratzen du eta Generalitatea bonbardatzen du. 46 hildako, Generalitatearen eta Azañaren
atxiloketa eta Estatutua bertan behera uztea. Asturiasen, UGT, CNT eta PCE elkarlanean ari dira
Iraultza Sozial baterako. Meatzariek meatze-arroa okupatzen dute, eta batzorde iraultzaileak
antolatzen dituzte, hornidura beren gain hartzeko.

Gobernuak Legioa bidaltzen du, ezkerreko alderdien jarduera mugatzen du eta prentsa-askatasuna
mugatzen du. Ezkerrak bat egiten du, indarkeriazko ekintzak areagotzen ditu eta indultua eskatzen
du. Bloke Nazionala (1934) sortu zen, C. Sotelo, A. Goicoechea eta faxisten irudiekin. Uste dute CEDA
moderatuegia dela eta estatu-kolpe baten + estatu faxista baten ezarpenaren aldekoak direla.
1935ean, gobernuak Nekazaritza Erreformarako lege berri bat sortu zuen, desamortizazio-prozesua
geldiaraztea, lurrak itzultzea, finkatuta zeuden batzuk kanporatzea eta langabezia (gizarte-gatazkak)
handitzea dakarrena. Bienio-Radical Cedista-n bi ustelkeria eskandaluren ondorioz amaituko da:
Caso Estraperlo eta Caso Nombela eta hauteskunde orokor berriak deituko dira.

Ezkerreko alderdiak batera aurkezten dira Fronte Popularraren pean (IR, UR, PSOE, PCE, POUM),
CNTk ez du parte hartzen, baina ez du abstentzioa eskatzen, faxismoek gora egin ez dezaten. Berriz
ere sufragio unibertsal maskulinoa eta femeninoa ematen da. Lehen gobernuaren erreformei ekin
nahi diete berriro. Eskuinak ez du hautagaitza bateraturik aurkeztu, Bloke Nazionala eta CEDA
aurkeztu dira. Ezkerreko gobernu bat eratzen da, baina sozialistarik gabe. A. Zamora Errepublikako
presidente bihurtu da eta Azaña Gobernuko presidente, baina dimisioa eman behar du eta Casares
Quirogak gora egin du. Aurreko biurtekoaren erreformei ekin diete berriro, errentariei lurrak
itzultzea, Generalitatea, armadaren berrantolaketa, nekazaritza-legea, desjabetzea errazten du.
1934ko iraultzako presoei amnistia ere ematen die.

Krispazio-giroa, proletarioen erradikalismoa eta kale-liskarrak daude. 1936an Falangea legez kanpo
utzi zen. Gil Roblesek indarkeriaren gorakada salatu du eta Calvo Sotelok estatu kolpe baten aukera
iradoki zuen. Indarkeria-giroak eta Fronte Popularraren erreformek sektore kontserbadoreak J.
Sanjurjo eta E. Mola buru dituen estatu-kolpe bat pentsatzearen aldekoak izatea eragiten dute.
Plana Afrikako armadak lagundutako hiri ezberdinetan aldi bereko adierazpenak egitea zen.
Zurrumurruen aurrean, Errepublikako gobernuak konspiratzaileak Madrildik aldentzea erabaki zuen.
J. Castilloren eta Calvo Soteloren hilketak estatu-kolpea bizkortzen du. Quirogak ez du erabakirik
hartu, porrot egingo duela uste baitu. Martinez Barriok "kontzentrazio gobernu" bat proposatzen du,
baina militarrek ez dute onartzen eta dimititu egiten du. Giralek (medikua) ordezkatu zuen, eta
sindikalistak armatzea erabaki zuen. Sanjurjo hegazkin istripu batean hil zen Espainiara itzuli nahian
zebilela. Estatu Kolpe honek Espainiako Gerra Zibila eragin zuen (1936-39).