‫بسم هللا الرحمن الرحیم‬

‫اوصاف یک کتاب درسی پوهنتونی و چگونگی نوشتن آن‬

‫نویسنده‪ :‬پوهاند دکتور الف ځدران‬
‫کتاب درسی یکی از عناصر بسیار مهم نصاب تعلیمی و تحصیلی (‪ )Curriculum‬در دوره‬
‫های تعلیمی‪ -‬تربیتی و تحصیلی می باشد‪ .‬قبل از تحریر یک کتاب درسی در نظام معارف و‬
‫نظام تحصیالت عالی الزم دیده می شود که در قدم نخست روی نصاب تعلیمی و تحصیلی‬
‫تصمیم اتخاذ گردد و هر دیپارتمنت در هر پوهنځی و پوهنتون تعداد کورسها و مضامین و‬
‫کردیدتهای مربوط آنها را مطابق به نیازمندی های کشور و مردم‪ ،‬بازار کار و نیازمندی‬
‫جهانی و در مطابقت به نصاب های تعلیمی‪ -‬تربیتی و نصاب های تحصیلی کشور های‬
‫همسایه و کشور هایی که در سطح رشد و انکشاف خود به کشور ما برابر باشند‪ ،‬باید ساخته‬
‫شود‪.‬‬
 ‫ادامه دارد‪...‬‬
‫استفاده از تجارب و دانش علمی و نظری مردمان دیگر کشور های جهان در ساختن نصاب‬
‫تعلیمی‪ -‬تربیتی و نصاب تحصیلی ارزش زیاد دارد‪ .‬پس از تصمیم گیری پیرامون نصاب‬
‫تعلیمی در وزارت معارف و نصاب تحصیلی در وزارت تحصیالت عالی و تعیین تعداد‬
‫ساعات درسی و تعداد کریدت های هر مضمون از جانب دیپارتمنت های مربوط پوهنتون‬
‫ها‪ ،‬الزم دیده می شود که برای هر مضمون از جانب متخصصان مربوط به رشته های‬
‫مورد نظر مفردات درسی (‪ )Syllabus‬مضامین ساخته شود‪ .‬مفردات درسی هر مضمون‬
‫باید مطابق تعداد ساعات درسی و تعداد کریدت آنها عیار گردد‪.‬‬
 ‫ادامه دارد‪...‬‬
‫در ساختن مفردات درسی باید از تسلسل عمودی (‪ )Vertical Sequences‬و تسلسل افقی‬
‫(‪ )Horizontal Sequences‬استفاده به عمل آید‪ .‬یعنی در تحریر فصل های یک کتاب‬
‫درسی در قدم نخست کار از موضوعات ساده به پیچیده پیش برده شود و در قدم دوم ارتباط‬
‫بین مضامین باید رعایت گردد تا محتویات یک مضمون در آموزش محتویات مضمون دیگر‬
‫در ارتباط بوده و کمک نماید‪ .‬مثًال در کتاب درسی حساب صنف اول نخست شاگردان به‬
‫تحریر اعداد یک رقمی‪ ،‬سپس دو رقمی و بعدًا سه رقمی و در اخیر چندین رقمی آشنا ساخته‬
‫شوند‪ .‬در فصلهای بعدی اول عملیۀ جمع‪ ،‬سپس عملیه تفریق تدریس شود و بعدًا در پرتو فهم‬
‫عملیۀ جمع و تفریق‪ ،‬ضرب و تقسیم تدریس شود و این اعداد و عملیه ها به درسها و کتابهای‬
‫درسی دیگر باید ارتباط داده شود‪.‬‬
‫در تحری ر ی ک کتب درس ی پوهنت ونی خ وب اوص اف و‬
‫خصوصیات ذیل باید در نظر گرفته شود‪:‬‬
‫یک کتاب درسی خوب پوهنتونی باید در ابتدأ کتاب طرز استفاده از کتاب درسی را به‬ ‫‪.1‬‬
‫استاد و محصالن بیان کند‪.‬‬
‫یک کتاب درسی خوب باید در ابتدأ کتاب اهداف عام کتاب درسی مضمون را در خود‬ ‫‪.2‬‬
‫داشته باشد‪.‬‬
‫یک کتاب درسی خوب باید دارای رؤوس مطالب منظم و درست باشد‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫یک کتاب درسی خوب باید دارای یک مقدمه رسا و جامع باشد‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫یک کتاب درسی خوب باید در ابتدأ هر فصل اهداف آموزشی داشته باشد‪.‬‬ ‫‪.5‬‬
 ‫ادامه دارد‪...‬‬
‫‪ .6‬یک کتاب درسی خوب باید در اخیر هر فصل دارای یک خالصه و نتیجه گیری مطالب‬
‫فصل باشد‪.‬‬
‫‪ .7‬یک کتاب درسی خوب باید در اخیر هر فصل و اخیر کتاب سؤاالتی داشته باشد تا‬
‫ارزیابی نماید که محصالن چه مقدار از معلومات فصل را آموخته اند‪ .‬کتاب درسی‬
‫خوب باید سؤاالت برای تمرینات نیز داشته باشد‪.‬‬
‫‪ .8‬یک کتاب درسی خوب باید در اخیر کتاب تعدادی از سؤاالتی را در خود داشته باشد که‬
‫محصالن مبنی بر آن در بین خود مناقشه کنند‪.‬‬
‫‪ .9‬متن هر فصل کتاب درسی باید حاوی مطالب مربوط و عمدۀ فصل مورد نظر بوده و‬
‫دارای یک مقدمه‪ ،‬متن‪ ،‬خالصه و نتیجه گیری باشد‪.‬‬
‫‪ .10‬یک کتاب درسی خوب باید مصور باشد‪.‬‬
 ‫ادامه دارد‪...‬‬
‫‪ .11‬یک کتاب درسی خوب باید دارای جدولها‪ ،‬شکل ها و دیاگرامها باشد و آنها تعبیر و‬
‫تفسیر شده و نام داشته باشد‪.‬‬
‫‪ .12‬یک کتاب درسی خوب باید به عبارت روان‪ ،‬سلیس و به عبارت دری و پشتوی معیاری‬
‫افغانی نوشته شود‪.‬‬
‫‪ .13‬یک کتاب درسی خوب باید دارای مفاهیم و اصطالحات عمدۀ بسیار زیاد مربوط به هر‬
‫فصل و رشتۀ مورد نظر باشد‪.‬‬
‫‪ .14‬مف اهیم و اص طالحات عم ده در متن فص ل بای د بول د‪ ،‬برجس ته ی ا رنگ ه ش ود‪ .‬ب رای‬
‫اصطالحات مهم انگلیسی معادل آن به زبان های ملی دری و پشتو داده شود‪.‬‬
‫‪ .15‬هر اصطالح باید در جایی که برای اولین بار به کار گرفته می شود‪ ،‬تعریف گردد‪.‬‬
 ‫ادامه دارد‪...‬‬
‫‪ .16‬در وقت تحریر کتاب درسی باید از استعمال زیاد کلمات مترادف احتراز شود‪.‬‬
‫‪ .17‬در وقت استفاده از کتب‪ ،‬آثار‪ ،‬مجالت و گزارشهای تحقیقات دیگران باید بسیار امین بود و از سرقۀ‬
‫ادبی (‪ )Plagiarism‬باید احتراز کرد‪ .‬برای احتراز از سرقۀ ادبی می توان از این سه طریقۀ ذیل‬
‫استفاده نمود‪:‬‬
‫نخست‪ ،‬شما می توانید خصالصه گیری کنید و به سبک ‪ APA‬این چنین مأخذ را نشان دهید (غبار‪.)1371 ،‬‬
‫ثانی ًا‪ ،‬نقل قول کنید که دو نوع است‪ :‬اول‪ ،‬نقل قول مستقیم مثًال‪ :‬مالتوس می گوید "نفوس انسان به شکل‬
‫تصاعد هندسی و محصوالت زراعتی به شکل تصاعد حسابی رشد می کند" (مالتوس‪ ،1870 ،‬ص‪.)25 .‬‬
‫نقل قول غیر مستقیم مثًال‪ :‬به نقل قول از ماتوس‪ ،‬ځدران نوشته است که "نفوس انسان به شکل تصاعد‬
‫هندسی و محصوالت زراعتی به شکل تصاعد حسابی رشد می کند" (ځدران‪ ،1395 ،‬ص‪.)45 .‬‬
‫ثالثا‪ ،‬به عبارت خود نوشتن(‪ : )Paraphrase‬یک مقاله یا یک فصل کتاب را که مثًال ده صفحه باشد‪ ،‬دقیقًا‬
‫بخوانید و مطالب آن از خود کنید و این مطالب را به عبارت خود بنویسید‪ .‬حاجت به ارائه مأخذ ندارید‪ .‬با‬
‫مطلب اصلی از دست داده نشود‪.‬‬
 ‫ادامه دارد‪...‬‬
‫‪ .18‬یک کتاب درسی خوب باید در اخیر کتاب دارای یک فهرست منظم منابع و مآخذ باشد‪.‬‬
‫‪ .19‬در یک کتاب درسی خوب باید در سراسر کتاب از یک روش ارائه مآخذ در متن و‬
‫فهرست منابع و مآخذ در اخیر استفاده شود‪.‬‬
‫‪ .20‬در تحریر یک کتاب درسی خوب باید در اخیر هر فصل یک خالصۀ همان فصل در‬
‫نظر گفته شود‪.‬‬
 ‫ادامه دارد‪...‬‬
‫در تحریر یک کتاب درسی خوب به یک مفهوم چندین اصطالح و واژه ندهید‪ .‬برای یک مفهوم یک‬ ‫‪.21‬‬
‫اصطالح یا واژه را به کار ببرید تا مغالطه صورت نگیرد و نوشتۀ تان اقتصادی باشد‪.‬‬
‫در نوشتن کتاب درسی مسئله جنسیت (‪ )gender‬رعایت شود‪ .‬هر وقت باید کلمۀ محصالن و متعلمان‬ ‫‪.22‬‬
‫را به کار گیرید نه محصلین و متعلمین که تنها داللت به مذکر و مؤنث نه کرده بل به هر دو داللت‬
‫نماید‪ .‬اصطالح محصالن و متعلمان معنای دختران و پسران‪ ،‬هر دو را می دهد‪ .‬بهتر است بنویسید‬
‫خانم ها و آقایان نه زنان و مردان‬
‫در نوشتن خود از جانب داری از زبانها احتراز کنید‪ .‬در کاربرد اصطالحات قانون اساسی را رعایت‬ ‫‪.23‬‬
‫نمایید‪.‬‬
‫وقتی ادعا می کنید‪ ،‬در بارۀ ادعای خود استدالل کنید‪ .‬برای اثبات استدالل خود اطالعات و ارقام ارائه‬ ‫‪.24‬‬
‫کنید‪ .‬در غیر آن ادعای تان جایی را به خود نمی گیرد‪.‬‬
‫کلمۀ می تواند را در اخیر جمله نیاورید‪ .‬مثًال‪ :‬محصالن ادعا کرده می توانند‪ .‬بهتر است بنویسید‬ ‫‪.25‬‬
‫محصالن می توانند ادعا کنند‪.‬‬
 ‫ادامه دارد‪...‬‬
‫بهتر است در وقت تألیف کتاب درسی به شیوۀ منظم تحت نظر استاد رهنما کار کنید و هر فصل کتاب و اثر تان‬ ‫‪.26‬‬
‫را به استاد رهنما به طور جداگانه برای خواندن و اصطالح کردن بدهید‪ .‬مفاد این کار نخست این است که اگر‬
‫استاد رهنما یک فصل را خوب اصالح کند و با شما مشوره نماید‪ ،‬اغالط و اشتباهات فصل اول تان در فصل های‬
‫بعدی تکرار نمی شود‪ .‬ثانی ًا‪ ،‬باالی استاد رهنما فشار وارد نمی شود و فصل ها را به طور جداگانه دقیق ًا می‬
‫خواند‪ .‬استاد رهنما در اخیر که کتاب یا اثر تکمیل شد‪ ،‬آن را یک بار به طور کل مطالعه کند و اصالح نماید‪.‬‬
‫پیش از تسلیم کردن یک فصل یک کتاب درسی‪ ،‬اثر یا مقاله علمی تان به استاد رهنما‪ ،‬فصل‪ ،‬اثر یا مقالۀ تان را‬ ‫‪.27‬‬
‫به یکی از دوستان دانشمند خود بدهید‪ ،‬که باری آن را دقیق ًا بخواند‪ ،‬نظر بدهد و اصالح کند‪ .‬این کار به اعتبار‬
‫شما می افزاید‪.‬‬
‫قبل از تسلیم کردن یک فصل کتاب درسی‪ ،‬اثر علمی یا مقاله به دوست و استاد رهنمای تان فصل اثر یا مقالۀ تان‬ ‫‪.28‬‬
‫را خود تان به طور کل یک بار دقیقًا مرور کنید و اصالح نمایید‪ ،‬بعدًا به دیگران بدهید‪ .‬عمومًا استادان این کار را‬
‫نمی کنند‪.‬‬
‫دانشمندان و مربیان به این باور اند که یک فصل یک کتاب درسی مثًال کتاب درسی دورۀ ثانوی معارف باید ‪25‬‬ ‫‪.29‬‬
‫صفحه و کتاب درسی پوهنتونی ‪ 35‬صفحه باشد‪.‬‬
‫کتاب درسی دو کریدتی مثًال از لحاظ حجم هشت فصل‪ ،‬چهار کریدتی ‪ 12‬فصل و شش کریدتی دارای ‪ 16‬فصل‬ ‫‪.30‬‬
‫باشد‪.‬‬
 ‫ادامه دارد‪...‬‬
‫‪ .31‬قالب معیاری و حواشی کتاب درسی برای آموزش ارزش دارد‪ .‬بولد یا سایز خط کتاب‬
‫را با ناشر یا مؤلف باید مصلحت کند و از تجارب مردمان دیگر استفاده نمایند‪.‬‬
‫‪ .32‬کتاب درسی پوهنتونی باید به روشی نوشته شود که اصول روش تدریس شاگرد محوری‬
‫در آن رعایت شده باشد یعنی کتاب بتواند محصل را فعال نگاه بدارد‪.‬‬
‫‪ .33‬شرح جامع س وابق تحصیلی‪ ،‬ک اری و ت ألیف و ترجم ۀ مؤلف در اخیر کت اب درسی‬
‫پوهنتونی داده شود‪.‬‬
‫‪ .34‬در نوشتن کتاب درسی باید از افعال متعدی استفاده شود‪ ،‬نه الزمی‪.‬‬
‫‪ .35‬هیچ استاد پوهنتون نباید غیر از رشتۀ خویش به تألیف‪ ،‬ترجمه و تحقیق بپردازد‪.‬‬
‫‪ .36‬کتاب و اثر استادان و دانشمندان دیگر را از خود سازید‪ .‬کتاب و آثار استادان و‬
‫دانشمندان دیگر را بدون اجازۀ وی فوتو کاپی نکنید‪ .‬این کار خالف اخالق علم و دانش‬
‫است‪ .‬حق چاپ کتب و آثار استادان و دانشمندان باید محفوظ بماند و به حق دیگران که‬
‫زحمت کشیده اند باید احترام کرد‪ ،‬ظلم ننمود‪.‬‬
 ‫چهار قاعدۀ طالیی برای نوشتن‬
‫‪Four Golden Rules for Writings‬‬
‫اصول نوشتن خوب می تواند توسط چهار قاعدۀ کلیدی ذیل خالصه شود‪:‬‬
‫اول‪ .‬کوتاه نویس باشید‪ -‬مختصر و کوتاه نویس باشید‪.‬‬
‫الف‪ .‬تا جایی که ممکن است کلمات کم را به کار گیرد‪.‬‬
‫ب‪ .‬سخن را که گفته اید‪ ،‬آن را تکرار نکنید‪.‬‬
‫ج‪ .‬گل سفید را آرایش ندهید‪ .‬یعنی در نویسنده گی از صنایع بدیعی بسیار استفاده نکنید‪.‬‬
‫د‪ .‬در نوشتن از سرگردانی احتراز کنید‪.‬‬
‫دوم‪ .‬در نویسنده گی خود مؤثر و قوی باشید‪ -‬یک یک‬
‫موقف بگیرید‪:‬‬
‫الف‪ .‬پیام تان را تضعیف نکنید‪.‬‬
‫چیزی نگریید تا گفتن آن ضرور نباشد‪.‬‬
‫ج‪ .‬در نوشتۀ خود از افعال متعدی کار بگیرید‪.‬‬
‫د‪ .‬موضوع را قوی مطرح کنید‪.‬‬
‫هـ‪ .‬از کار برد زبان مبهم احتراز کنید‪.‬‬
‫و‪ .‬از کاربرد کلمات پیش پا افتاده احتراز کنید‪.‬‬
‫ز‪ .‬از کاربرد کلمات و زبان غیر مصطلح بپرهیزید‪.‬‬
‫سوم‪ .‬صحیح و به قاعده بنویسید‪ -‬به تشریحات رسیده گی‬
‫و توجه نمایید‪:‬‬
‫الف‪ .‬اطمینان حاصل کنید که فعل و فاعل و مبتدأ و خبر با هم توافق داشته باشند‪.‬‬
‫ب‪ .‬از ضمایر به شکل درست استفاده کنید‪.‬‬
‫ج‪ .‬کابرد از تشبهات مؤثرانه استفاده کنید‪.‬‬
‫د‪ .‬از حروف مغیره و مقید ها در جای مناسب آن کار بگیرید‪.‬‬
 ‫چهارم‪ .‬با تذهیب و آراسته بنویسید‪ -‬به تشریحات رسیده‬
‫گی و توجه نمایید‪:‬‬
‫الف‪ .‬کالم اتفاقی را به درستی استعمال کنید‪.‬‬
‫ب‪ .‬پیام خود را پارچه پارچه نکنید‪.‬‬
‫ج‪ .‬دویدن را تحریم کنید‪ -‬پیوند مجالت را رعایت نمایید‪.‬‬
‫د‪ .‬از کامه (‪ ،)،‬سیمی کولن (؛)‪ ،‬شارحه‪ ،‬نقطه‪ ،‬ندائیه در وقت نقطه گذاری به درستی‬
‫استفاده کنید‪.‬‬
‫هـ‪ .‬از های فن (‪ )-‬و دش (‪ )/‬به درستی استفاده نمایید‪.‬‬
‫و‪ .‬در انگلیسی اپاسترافی را در جای مناسب آن به کار گیرید‪.‬‬
 ‫قواعد طالیی جمع آوری معلومات و اطالعات‬
‫مصاحبه کننده باید در بارۀ مقصد یا مقاصد درک واضح داشته باشد‪.‬‬ ‫‪.1‬‬
‫مصاحبه کننده باید با مصاحبه شونده رابطه ازادانه و دوستانه خلق نماید‪.‬‬ ‫‪.2‬‬
‫اطالعات را باید از منبع اصلی آن جمع کنید‪.‬‬ ‫‪.3‬‬
‫مصاحبه کننده باید سؤاالت خوب وارسی کردن (‪ )Probing Questions‬بپرسید‪.‬‬ ‫‪.4‬‬
‫مصاحبه کننده باید اطالعات را از جانب افراد و منابع مختلف به اثبات برساند‪.‬‬ ‫‪.5‬‬
‫مصاحبه کننده با مصاحبه شونده عدم توافق و نا سازگاری نشان ندهد‪.‬‬ ‫‪.6‬‬
‫مصاحبه کننده باید تحمل و حوصله مندی داشته باشد و در جریان مصاحبه رویۀ مذهبانه‬ ‫‪.7‬‬
‫در برابر مصاحبه شونده اختیار نماید‪.‬‬
‫و من هللا توفیق‬