მიტოქონდრიული დაავადებები

მიტოქონდრია ეუკარიოტული უჯრედის ციტოპლაზმური ორგანელაა,

რომელსაც საკუთარი დნმ აქვს, ასევე - რეპლიკაციისა და თვითრეპროდუქციის
უნარი და ამდენად, გარკვეული ავტონომიურობაც გააჩნია. ენდოსიმბიოტური
თეორიის მიხედვით მიტოქონდრია (ისევე როგორც ქლოროპლასტიდები)
თავდაპირველად დამოუკიდებლად მცხოვრები პროკარიოტული ორგანიზმს
წარმოადგენდა, ეუკარიოტულ უჯრედებში მისი ინფიცირების შემდეგ კი
ჩამოყალიბდა ენდოსიმბიოზი, რის შედეგად მიტოქონდრია ეუკარიოტული
უჯრედების ინტეგრალური ნაწილი გახდა.

მიტოქონდრიებში ხორციელდება აერობული ჟანგვითი პროცესები, რა

დროსაც ჟანგვითი ფორფორილირების გზით საკვები ნივთიერებების ენერგია
გარდაიქმნება სარეზერვო მაკროერგულ ნივთიერებათა ენერგიად –
ადენოზინტრიფოსფორმჟავად (ატფ). ატფ მიტოქონდრიების შიდა მემბრანაზე
აკუმულირდება.

ადამიანის უჯრედში რამდენიმე ათასი მიტოქონდრიაა. თითოეული მათგანი

წრიული ორჯაჭვიანი დნმ-ის ერთი მოლეკულით წარმოდგენილ გენეტიკურ მასალას
შეიცავს. უჯრედში მიტოქონდრიული დნმ-ის ათასობით ასლია, განსაკუთრებით
უხვად კი იმ ორგანოების უჯრედებში, რომელთა მოთხოვნილება ენერგიაზე

1
შედარებით მაღალია, მაგალითად - თავის ტვინსა და კუნთებში. ამდენად,
მიტოქონდრიული გენომის ცვალებადობით განპირობებული დაავადებები
უპირატესად ნერვულ სისტემას, ჩონჩხის და გულის კუნთებს აზიანებს.

ადამიანის მიტოქონდრიული დნმ 16.6 კბ (1 კილობასი = 1000 ფუძეთა წყვილი)

წრიული ორჯაჭვიანი დნმ-ის ერთი მოლეკულაა. მიტოქონდრიული დნმ-ის
ჯაჭვებში გუანინი და ციტოზინი არათანაბარი რაოდენობით არის წარმოდგენილი
და ამდენად მიტოქონდრიული დნმ-ის იმ ჯაჭვს, რომელშიც გუანინი მეტი
რაოდენობითაა ეწოდება მძიმე ჯაჭვი, ხოლო მეორე ჯაჭვს, რომელშიც ციტოზინია
მეტი რაოდენობით ეწოდება მსუბუქი ჯაჭვი.

მიტოქონდრიული დნმ-ის რაოდენობრივი შეფარდება ბირთვულ დნმ-თან 1%-

ია. ის მაღალკომპაქტურია და წარმოდგენილია დაბალი სიხშირის განმეორებადი
თანმიმდევრობებით – 16 559 ნუკლეოტიდური თანმიმდევრობა. მიტოქონდრიულ
დნმ-ზე იდენტიფიცირებულია 37 სტრუქტურული გენი (5 523 კოდონი), მათგან 2
გენი კოდირებს რ-რნმ-ს (12s და16s), 22 გენი კოდირებს – ტ-რნმ -ს და 13 გენი
კოდირებს ციტოქრომი-b-ის და ციტოქრომ ოქსიდაზას სუბერთეულებს.
ციტოქრომის ეს სისტემა მონაწილეობს ჟანგვითი ფოსფორილირების რეაქციათა
ჯაჭვში. უნდა აღინიშნოს, რომ მიტოქონდრიულ დნმ-ში არ არის ან ძალიან მცირე
რაოდენობითაა არამაკოდირებელი უბნები. მიტოქონდრიულ დნმ-ში მაღალი
სიხშირით არის წარმოდგენილი ადენინი და ციტოზინი განსხვავებით ბირთვული
დნმ-ისგან, სადაც უფრო ხშირია თიმინი და გუანინი. ადამიანების უმრავლესობაში
2
სხვადასხვა მიტოქონდრიიდან იზოლირებული დნმ იდენტურია, რასაც
ჰომოპლაზმია ეწოდება.

მიტოქონდრიული დნმ-ის მუტაციის სიხშირე ბირთვულთან შედარებით 10-ჯერ

მაღალია. მიტოქონდრიული დნმ-ის მუტაცია მემკვიდრეობით გადაეცემა მხოლოდ
დედისგან ან აღმოცენდება, როგორც ახალი სომატური მუტაცია de novo.

უჯრედის გაყოფის დროს მიტოქონდრიებიც რეპლიცირებენ, ისინი იყოფიან და

მუტანტური და არამუტანტური მიტოქონდრიები შემთხვევითად ნაწილდებიან
შვილეულ უჯრედებში. შედეგად მუტანტური და ნორმალური მიტოქონდრიები
სხვადასხვა თანაფარდობით მიიღება: უჯრედების ნაწილი მუტანტური
მიტოქონდრიების მქონეა, მეორე ნაწილი - ნორმალურის. ამ მოვლენას
ჰეტეროპლაზმია ეწოდება. ჰეტეროპლაზმური ინდივიდის სხვადასხვა ქსოვილში
მუტანტური მიტოქონდრიების შემცველობა შეიძლება ძლიერ განსხვავდებოდეს, რაც
ოჯახის შიგნით დაავადების გამოვლენის სპექტრს განაპირობებს.

3
 განვითარებად ოოციტში მიტოქონდრიული დნმ-ის რაოდენობა თავდაპირველად
მცირდება და შემდეგ ამპლიფიცირდება და მკვეთრად იზრდება. ჰეტეროპლაზმური
დედის შთამომავლებში მუტანტური დნმ-ის განსხვავებული პროპორციებია.
დედები მუტანტური დნმ-ის მაღალი შემცველობით უფრო მაღალი სიხშირით
წარმოქმნიან მუტანტური დნმ-ების მქონე მიტოქონდრიებს, შესაბამისად მაღალი
იქნება დაავადების მანიფესტაციის ალბათობა მუტანტური დნმ-ების დაბალი
შემცველობის მქონე დედების შვილებთან შედარებით.

მიტოქონდრიულ გენებში ახალი მუტაციის სიხშირე საკმაოდ მაღალია.

მიტოქონდრიულ დნმ-ში იდენტიფიცირებულია 100-მდე წერტილოვანი მუტაცია და
100-ზე მეტი გენური რერანჟირება. მუტაციები განაპირობებენ მიტოქონდრიულ
დაავადებებს, რომლისთვის დამახასიათებელია მიტოქონდრიული სუნთქვის ჯაჭვის
დისფუნქცია. მიტოქონდრიულ სუნთქვით ჯაჭვში 70-ზე მეტი ცილოვანი ფაქტორი
მონაწილეობს, მათგან 13 - მიტოქონდრიული გენომითა არის კოდირებული,
დანარჩენი კი - ბირთვული გენომით. 1000-მდე ბირთვული გენი მონაწილეობს
მიტოქონდრიული ცილების სინთეზში. ამდენად, მიტოქონდრიული დაავადებების
მიზეზი შეიძლება იყოს იმ ბირთვული გენების მუტაციებიც, რომლებიც
მიტოქონდრიების ფუნქციურ ფაქტორებს კოდირებენ.

კერნს-საირის სინდრომი - Kearns-Sayre Syndrome (KSS). პათოლოგიური

მდგომარეობის სიხშირეა 1: 100 000. განპირობებულია მიტოქონდრიული დნმ-ში
დიდი ზომის (5კბ) დელეციით და შედეგად ოქსიდაციური ფოსფორილირების
რეაქციის ბლოკირებით. დაავადება იწყება 20 წლის ასაკამდე - პროგრესირებადი

4
ექსტერნალური ოფთალმოპლეგიით, რაც გამოხატულია თვალის კუნთების
სისუსტით, რომელიც შეიძლება დასრულდეს პარეზით - თვალის მოძრაობის
ფუნქციის სრულ ბლოკირებამდე.

თვალის კუნთების სისუტე განაპირობებს ფტოზს - ქუთუთოს დაშვებას.

აღინიშნება აგრეთვე ატიპიური პიგმენტური რეტინიტი, ბადურას დეგენერაცია და
ოპტიკური ნერვის ატროფია, რაც მხედველობის დაქვეითებას განაპირობებს.

აღინიშნება კარდიომიოპათია, ჩონჩხის კუნთების ჰიპოტონია და ატაქსია. სახის,

კისრისა და ყელის კუნთების ჰიპოტონია მეტყველებისა და ყლაპვის გაძნელებას
იწვევს.

მიოკლონური ეპილეფსია დაფლეთილი წითელი ფიბრილებით - Myoclonic

Epilepsy with Ragged Red Fibers (MERRF). პათოლოგიური მდგომარეობა, რომელიც
ძირითადად ნერვულ სისტემას და კუნთებს აზიანებს. დაავადება ბავშვთა და
ახალგაზრდა ასაკში ვლინდება. კუნთის ქსოვილის ჰისტოლოგიურ პრეპარატზე
აღინიშნება წითლად ღებვადი დაფლეთილი ფიბრილების დეპოზიტები. კლინიკურ
სურათში წამყვანია პროგრესირებადი მიოკლონური ეპილეფსია, მიოპათია, ატაქსია,
5
პერიფერიული ნეიროპათია, პროგრესირებადი დემენცია. აღინიშნება აგრეთვე
სმენის დაქვეითება და მხედველობის ნერვის ატროფია. ტვინის post mortem ანალიზი
აჩვენებს მძიმე ნეიროდეგენერაციას.

შემთხვევათა 80% გამოწვეულია მიტოქონდრიული ტ-რნმ-ის მაკოდირებელი

გენის-MT-TK მუტაციით. მუტაციის შედეგად მიტოქონდრიაში ირღვევა ცილების
წარმოქმნა, ჟანგვითი პროცესები და ენერგიის პროდუქცია. იშვიათად დაავადების
ეთიოპათოგენეზი დაკავშირებულია სხვა მიტოქონდრიული გენების მუტაციებთან -
MT-TL1, MT-TH, MT-TS1.

ლეის სინდრომი - Leigh syndrome (LS). პათოლოგიური მდომარეობა წარმოადგენს

კუნთების ჰიპოტონიით მიმდინარე პროგრესირებად ნეიროდეგენერაციას
დამახასიათებელი ფსიქომოტორული რეგრესიით. დაავადების სიხშირეა 1:40 000,
თუმცა გაცილებით მაღალი სიხშირით გვხვდება ზოგიერთ პოპულაციაში.

შემთხვევათა უმრავლესობაში დაავადება სიცოცხლის პირველ წელსვე ვლინდება

ღებინების, დიარეისა და კვებითი ქცევის აშლილობით. აღინიშნება კუნთების
ჰიპოტონია, დისტონია, ატაქსია, პერიფერიული ნეიროპათია და მოძრაობის
გართულება. ხშირად დამახასიათებელია თვალის მამოძრავებელი კუნთების პარეზი,
ნისტაგმი და მხედველობის ნერვის ატროფია. სუნთქვის გართულება და

6
რესპირაციული პათოლოგია ადრეული ბავშვობის ასაკში (2-3 წელი) სიკვდილის
უხშირესი მიზეზია. ზოგჯერ აღინიშნება კადიომიოპათიაც. დამახასიათებელია
ოპტიკური ნერვის ატროფია, ბაზალური განგლიების, თალამუსის, შავი
სუბსტანციისა და ტვინის ღეროს ნეიროპათია და დემიელინიზაცია. დაავადება
ძალიან მძიმეა და დაკავშირებულია ადრეულ ლეთალობასთან.

ლეის სინდრომის შემთხვევათა უმრავლესობა ბირთვული გენების მუტაციით

არის განპირობებული, 20%-ში გამოვლენილია მუტაციები მიტოქონდრიულ
გენომში. მათგან ნახევარი წარმოადგენს მიტოქონდრიული გენის-MT-ATP6
მუტაციას. აღნიშნული გენი ჟანგვითი ფორფორილირების V კომპლექსის ცილოვან
ფაქტორებს კოდირებს.

ლებერის მემკვიდრეობითი ოპტიკური ნეიროპათია - Leber's Hereditary Optic

Neuropathy (LHON). დაავადების სიხშირე ევროპულ პოპულაციებში არის 1:40 000.
პირველად აღიწერა თეოდორ ლებერის მიერ 1871 წელს. განპირობებულია 11778
პოზიციაში გენის-ND4, 3460 პოზიციაში გენის- ND1 ან 14484 პოზიციაში გენის-ND6
წერტილოვანი მუტაციებით. დაავადება იწყება 10-20 წლის ასაკში. პირველი ნიშანია
მხედველობის დაბინდვა ერთ ან ორივე თვალში. აღინიშნება საშუალო ან მძიმე
ოპტიკური ნეიროპათია, ბადურას განგლიური უჯრედებისა და აქსონების
დეგენერაცია, რაც შეიძლება ფერადი მხედველობის დაქვეითებისა და მხედველობის
სული დაკარგვის მიზეზი გახდეს.

7
 ცხრილი: მიტოქონდრიული დაავადებების კლინიკური თავისებურებები

პირველადი კლინიკური
დაავადება თანმდევი კლინიკური ნიშნები
ნიშნები

 ჰიპოტონია
ალპერს-
ჰატენლოშერის  კონვულსია  თირკმლის ტუბულოპათია
სინდრომი
 ღვიძლის უკმარისობა

 სენსორული ატაქსია და
ნიროპათია
ატაქსია-ნეიროპათიის  ეპილეფსია
 სენსორული აქსონური
სინდრომები: MIRAS,  დიზართრია
ნეიროპათია
SCAE,SANDO, MEMSA  მიოპათია
 სენსორული და
ცერებრული ატაქსია

ქრონიკული
 ექსტერნალური
პროგრესული
 მსუბუქი პროქსიმალური
ექსტერნალური ოფთალმოპლეგია
მიოპათია
ოფთალმოპლეგია -  ბილატერალური ფთოზი
CPEO

 იუვენილური
პროგრესირებადი
 ბილატერალური სიყრუე
ექსტერნალური
 მიოპათია
ოფთალმოპლეგია
კერნს-საირის  დისფაგია
 პიგმენტური
სინდრომი - KSS  შაქრიანი დიაბეტი
რეტინოპათია  ჰიპოპარათირეოიდიზმი
 დემენცია
 ცერებრული ატაქსია

 გულის ბლოკადა

პირსონის სინდრომი  ბავშვთა ასაკის  თირკმლის ტუბულარული

8
 პირველადი კლინიკური
დაავადება თანმდევი კლინიკური ნიშნები
ნიშნები

სიდერობლასტური
ანემია

 პანციტოპენია
დეფექტი
 პანკრეასის
ეგზოკრინული
უკმარისობა

 ჩვილთა ასაკის
ჰიპოტონია
 კარდიომიოპათია
ბავშვთა მიოპათია
 კვების მოშლა  ტონი-ფანკონი-დებრეს
რძემჟავა აციდოზით
სინდრომი
 რესპირატორული
პათოლოგია

 სუბმწვავე
ენცეფალოპათია  ბაზალური განგლიების
ლეის სინდრომი
 ცერებრული დაჩრდილვა

სიმპტომატიკა

 ბაზალური განგლიების
 პერიფერიული
დაჩრდილვა
ნეიროპათია
ნეიროგენული
 ანომალური
ატაქსია პიგმენტური  ატაქსია
ელექტრორეტინოგრამა
რეტინიტით - NARP
 პიგმენტური
 სენსომოტორული
რეტინოპათია
ნეიროპათია

მიტოქონდიული  ინსულტი  შაქრიანი დიაბეტი

ენცეფალოპათია
 კონვულსიები  კარდიომიოპათია
რძემჟავა აციდოზით -
MELAS  დემენცია  ბილატერალური სიყრუე

9
 პირველადი კლინიკური
დაავადება თანმდევი კლინიკური ნიშნები
ნიშნები

 წითელი ფიბრილები  პიგმენტური რეტინოპათია

 რძემჟავა აციდოზი  ცერებრული ატაქსია

მიოკლონური
 მიოპათია  დემენცია
ეპოლეფსია
მიოპათიითა და  კონვულსიები  პერიფერიული ნეიროპათია
სენსორული
 ცერებრული ატაქსია  სპასტიურობა
ატაქსიით - MEMSA 

 დემენცია

მიოკლონური
 მიოკლონუსი  ოპტიკური ატროფია
ეპილეფსია
 კონვულსიები  ბილატერალური სიყრუე
დაფლეთილი
წითელი  ცერებრალური ატაქსია  პერიფერიული ნეიროპათია
ფიბრილებით -
 მიოპათია  სპასტიურობა
MERRF

 მრავლობითი ლიპომა

 ბილატერალური
მხედველობის  დისტონია
ლებერის ოპტიკური
ნეიროპათია - LHON უკმარისობა
 კარდიალური სინდრომი

10