Barayti at Baryasyon ng Wika

Mga Pag-aaral sa Barayti at Baryasyon ng Wikang Filipino

a. Linggwistiko at Heograpikong Barayti sa Pilipinas

Mga Ambag na Salitang Ibaloy
 -Ang Ibaloi, na binabaybay ding Ibaloy ay isa sa mga taong indihena (katutubo) o mga
pangkat etniko sa Pilipinas na kapag ipinagsama-sama ay kilala bilang Igorot. Sila ay
naninirahan sa kabundukan ng gitnang bahagi ng Cordillera sa Luzon. Mayroong limamput-
limang libong Ibaloi at karamihan sa kanila ay matatagpuan sa timog bahagi ng probinsya ng
Benguet. Ang kanilang lenggwahe ay “Nabaloi”
 -Ang wika ng Ibaloi ay nag-ugat sa Malayo-Polenesian na sangay ng Austronesyanong wika.
Ito ay may kaugnayan sa wika ng Pangasinan na matatagpuan sa timog-kanluran malapit sa
Benguet.
 -Sa paglipas ng panahon, unti-unting nalilimitahan ang paggamit ng Nabaloi. Ang patuloy na
pagsasawalang-bahala dito ay makakaimpluwensya sa maaaring paglaho ng lenggwahing Ibaloi
sa mga sumusunod na henerasyon.
 -Ang paggamit ng wikang Tagalog, ingles, at Ilokano ay mas nagiging dominante maging sa
bagong henerasyon ng mga katutubong Ibaloi. Ang layunin ng awtor ay subukang iligtas ang
lenggwaheng Ibaloi mula sa tuluyan nitong paglaho.
 -Ang wikang Ibaloy ay malapit na may kinalaman sa lenggwahe ng taga-Pangasinan na kung
saan ito ay sinasalita ng karamihan sa mga taga Sentral at Timog ng Benguet at ng kanlurang
Nueva Vizcaya. Ang mga dayalektong nabibilang dito ay ang Daklan, Kabayan, at Bokod.
 -Ang ponemang Ibaloi ay katulad sa mga ibang wika sa Pilipinas. Marami sa mga uri ng
pananalita ng mga Ibaloy ay kadalasang makikita sa mga titik na /f/, /dz/ at /v/. Ito ay kadalasang
naririnig sa mga lugar ng La Trinidad Valley at mga kalapit na lugar, ngunit naririnig din naman
sa iba pang mga lugar sa komunidad.

Mga Ambag na Salitang Ilokano sa ating Wikang Pambansa

 -Ang Iloko (o Iluko, maari ring Ilokano o Ilocano) ay isa sa mga pangunahing wika ng
Pilipinas. Ito ang wikang gamit (lingua franca) ng halos kabuuan ng Hilagang Luzon lalo na sa
rehiyon ng Ilocos, sa lambak ng Cagayan at sa maraming bahagi ng Abra at Pangasinan. Marami
ring mga nagsasalita ng Iloko sa Nueva Ecija, Tarlac, Mindoro at sa ilang lalawigan sa
Mindanao.
 -Tinatayang may mahigit 9 milyong gumagamit ng wikang Iloko sa Pilipinas. Maraming
bahagi ng mundo, kung saan nadako at namamalagi ang mga Ilokano, ang katatagpuan din ng
malalaking bahagdan ng mga nagsasalita ng Ilkoko katulad sa mga estado ng Hawaii at
California sa Amerika.
 -Ang katawagang Iloko at Ilokano ay walang kaibhan kung ang wikang Iloko ang tinutukoy.
Ang tanging kaibhan nito ay ang wika o salita at ang taong gumagamit ng wika o ang katutubong
nagsasalita. Karaniwang Iloko o Iluko ang tawag sa wika o salita, at Ilokano o Ilocano naman sa
mga tao.

LUZON
 -Kanlurang Ilokano (Western Ilocano) -salitang malalim mna Ilokano, at sinamahan ng Pang-
galatok (Pangasinense)
 -Rehiyon ng Ilocos (rehiyon1)
 • Ilocos Norte – 98%
 • Ilocos sur – 97%
 • La Union – 96%
 • Pangasinan – 90%
 -Gitnang Ilokano (Central Ilocano) – salitang mayroong halong Igorot, Bontok at Apayao,
ngunit Balarila ng wikang Ilokano.
 -Lambak ng Cagayan (rehiyon 2)
 • Lalawigan ng Cagayan – 89%
 • Lalawigan ng Isabela – 88%
 • Lalawigan ng Nueva Vizcaya – 87%
 • Lalawigan ng Quirino – 86%
 -Timog Ilokano (Southern Ilocano) – salitang Ilokano na mayroong salitang Kapampangan at
salitang Tagalog.
 -Gitnang Luzon (rehiyon 3)
 • Ilang bahagi ng lalawigan ng Aurora – 65% (Eastern Ilocano)
 • Lalawigan ng Bataan – 55%
 • Lalawigan ng Bulacan – 49%
 • Lalawigan ng Nueva Ecija – 70%
 • Lalawigan ng Pampanga – 52%
 • Lalawigan ng Tarlac – 84%
 • Lalawigan ng Zambales – 77%
 -Timog Katagalugan (Southern Tagalog) – salitang Caveteño, Calambeño na nahaluan ng
wikang Ilokano.
 -CALABARZON (rehiyon 4A)
 • Lalawigan ng Cavite – 48%
 • Lalawigan ng Laguna – 47%
 • Lalawigan ng Rizal – 45%
 -Timog Katagalugan (Southern Tagalog) – salitang Palawenyo, (Mangyan) Mindoro na
nahulaan ng wikang Ilokano.
 -MIMAROPA (rehiyon 4B)
 • Lalawigan ng Kanlurang Mindoro – 44%
 • Lalawigan ng Silangang Mindoro – 43%
 • Lalawigan ng Palawan – 40%
Mindanao
 -Chavacano, Bisaya (Western Cebuano) – salitang may halong Chavacano Zamboanga, at
nahaluan ng wikang Ilokano at kasama ang ka-Musliman.
-
 • Tangway ng Zamboanga (rehiyon 9)
 • Lalawigan ng Zamboanga Sibugay – 39%
 • Lungsod ng Zamboanga – 38%
 -Bisdak, Bl’aan, Manobo, Muslim (Southern Cebuano) – salitang mababaw na Bisaya
(Bisdak) at mahaluan ng wikang Ilokano at kasama ang ka-musliman.

-SOCCSKSARGEN (rehiyon 12)

 • Lalawigan ng Cotabato – 37%
 • Lalawigan ng Sarangani – 36%
 • Lalawigan ng Sultan Kudarat – 50 %
 • Lalawigan ng Timog Cotabato – 35%
 • Lalawigan ng General Santos – 33%
Luyag at Iba Pang Salitang Pangasinan Tungo sa Pagpapayabong ng Wikang Filipino
 -Ang wikang Pangasinan o Pangasinense ay nasasailalim sa sangay Malayo-Polynesian ng
pamilya ng wikang Austronesian. Sinasalita ang Pangasinan ng higit pa sa dalawang milyong tao
sa lalawigan ng Pangasinan, ng iba pang mga pamayanang Pangasinan sa Pilipinas, at ng
kapansin-pansing bilang ng mga Amerikanong may kanunununuang Pangasinan.
 -Ang Pangasinan ang isa sa labindalawang pangunahing wika sa Pilipinas. Ang kabuuang
populasyon ng lalawigan ng Pangasinan ay 2,434,086, ayon sa sensus ng 2000. Ang
pinnapalagay na bilang ng mga katutubong mananalita ng wikang Pangasinan ay 1.5 milyon.
 -Mga halimbawa ng wikang Pangasinense
 • Sino – siopa, sio, si
 • Ano – anto
 • Saan – iner
 • Kailan – kapigan, pigan
 • Paano – pano, panonto
 • Lahat – amin
 • Malaki – baleg
 • Mahaba – andokey
 • Mabigat – ambelat
 • Maliit – melag, melanting, tingot, daiset
 • Maikli – melag, melanting, tingot, antikey, kulang, abeba
 • Makipot – mainget
 • Manipis – mabeng, maimpis
 • Babae – bii
 • Lalaki – laki, bolog
 • Tao – too
 • Bata – ogaw
 • Hayop – ayep
 • Isda – sira, ikano
 • Ahas – oleg
Ang Salitang Kapampangan
 -Ang wikang Kapampangan ay isa sa mga walong pangunahing wika ng Pilipinas. Ito ang
pangunahing wika ginagamit sa buong lalawigan ng Pampanga at Timugang Tarlac, sa
Timugang bahagi ng kalagitnaang kapatagan ng Luzon, karamihan nito ay sumasailalim sa
pangkat-etnikong Kapampangan. Sinasalita rin ang Kapampangan sa Hilagang-silangang Bataan,
pati na rin sa mga munisipalidad ng Bulacan, Nueva Ecija, at Zambales na pumapaligid sa
Pampanga. Nakakapagintindi at nakakapagsalita rin ng Kapampangan ang mga iilang Aeta sa
timugang bahagi ng gitnang Luzon. Ang naturang wika ay tinatawag ding Pampango,
Capampangan/ Capampañgan, Pampangeño, at bilang paggalang, Amanung Sisuan.
 -Ang Pamantayang Kapampangan ay may 21 ponema: 15 katinig at 5 patinig; ang iilang
kanlurang wika ay may anim na patinig. Madali ang istraktura ng pantig;ang bawat pantig ay
naglalaman ng isang katinig at isang patinig o higit pa.

PATINIG
 -May limang patinig ang Kapampangan:
 • /ɯ/, isang sarado, likod, at di-bilugang patinig kung hindi binigyang-diin; aloponiko sa /a/,
isang bukas, harap, at di-bilugang patinig tulad ng “father” sa Ingles kung binibigyang-diin.
 • /ɛ/, isang bukas-katamtaman, harap, at di-bilugang patinig tulad ng “bed” sa Ingles.
 • /i/, isang sarado, harap, at di-bilugang patinig tulad ng “machine” sa Ingles.
 • /o/, isang sarado-katamtaman, likod, at bilugang patinig tulad ng “forty” sa Ingles.
 • /u/, isang sarado, likod, at bilugang patinig tulad ng “flute” sa Ingles.
Kabilang din ang /ə/ sa mga iilang wika. Mayroong apat na pangunahing
diptonggo: /aɪ/, /oɪ/, /aƱ/, at /iƱ/. Sa karamihan ng mga dayalekto, binabawasan ang /aɪ/at /aƱ/ at
nagiging /ɛ/ at /o/ ayon sa pagkabanggit. Mayroong mga alpono ang mga monoptonggo sa mga
posisyon na walang-diin at pantig-pangwakas:
 • Ang /a/ ay itinataas nang kaunti sa mga posisyong walang-diin, maliban sa mga huling
pantig.
 • Ang /iu/ na walang-diin ay karaniwang binibigkas bilang [IƱ], tulad sa “bit” at “book” sa
Ingles, ayon sa pagkabanggit (maliban sa huling pantig).
 • Sa huling pantig, ang /i/ ay maaring bigkasin bilang [ɛ, i], at binibigkas ang /u/ bilang [o, u].
 • Ang /e,o/ na walang -diin ay kadalasang binibigkas bilang [IƱ], ayon sa pagkabanggit
(maliban sa huling pantig).

KATINIG
 -Sa talahanayan ng mga katinig-kapampangan, aspirado ang lahat ng mga plosibo.
Nagkakaroon ng agma sa lahat ng posisyon, kasama ang simula ng isang salita. Hindi katulad sa
mga ibang wika ng Pilipinas, walang ponemang /h/ ang Kapampangan.
Panla Pangngipin/ Lagpas-gilagid/ Panlalamu Imp
bi Panggilagid Pangngalangala nan it

Pailong m n ŋ

tahimi
p t tʃ k ʔ
k
Plosib
o
matun
b d dȝ g
og
Pasuts
s ʃ
ot

Pakata
r
l

Pagili
l j w
d

 • May kaugaling maglenita ang /k/ sa [x] sa gitna ng mga patinig.

 • Ang [d] at [r] ay alpono sa Kapampangan, at minsan mapagpapalit sa isa’t-isa; Nukarin la
ring libru? ay maaaring Nukarin la ding libru? (Saan ang mga libro).
 • Kadalasang nawawala ang impit sa huling bahagi ng salita na sa gitna ng isang
pangungusap.
 • Salitang hiram ng mga Kapampangan sa wikang Tsino (lalo na sa Kantones at Hokkien),
tulad ng:
 1. apu-lola (maternal)
 2. impu – lola (paternal)
 3. ingkung – lolo (paternal)
 4. atchi – ate (panganay)
 5. koya – kuya (panganay)
 6. susi – susi
 7. pansit – pansit (literal na agarang pagkain)
 8. buisit – buwisit o malas (literalna “nang walang damit at pagkain”)
 • Dahil sa impluwensiya ng Budhismo at Hinduismo, nakakuha rin ang Kapampangan ng mga
salita mula sa Sanskrito. Kabilang sa mga halimbawa ang:
 1. alaya-tahanan, mula sa sanskritong alaya.
 2. kalma – kapalaran, mula sa sanskritong karma.
 3. damla – banal na batas, mula sa sanskritong dharma
 4. mantala – pangkulam, mula sa sanskritong mantra
 5. upaya – kapangyarihan, mula sa sanskritong upaya
 6. siula – boses, mula sa sanskritong svara
 7. lupa – mukha, mula sa sanskritong rupa
 8. sabla – bawat, mula sa sanskritong sarva
 9. lawu – laho, mula sa sanskritong rahu
 10. galura – higanteng agila o phoenix, (apilyedo), mula sa sanskritong garuda
 11. laksina – timog, (apilyedo), mula sa sanskritong Dakshin
 12. laksamana – almirante(apilyedo), mula sa sanskritong lakshamana
Mayroon ding mararaming salitang hiram ang wika mula sa Kastila, tulad ng suerti (mula suerte,
“swerte”), kurus (mula sa cruz, “krus:”), karni (mula sa carne, “karne”), korsunada (from
corazonada, “crush”) at kasapego (from casa fuego, “kumbad”).
Tagalog Lucban
 -Ang Lucban ay isang ika-3 klaseng bayan sa lalawigan ng Quezon, Pilipinas. Ayon sa senso
ng 2020, ito ay may populasyon na 53,091 sa may 11, 342 na kabahayan. Tagalog ang wikang
ginagamit ng mga taga-Lucban.
Sulyugan: Tagalog Mindoro sa Komunidad Pangwika ng Bongabong
 -Noong ika-17 siglo pa nang magsimulang gumuhit ng kasaysayan ang bayan ng Bongabong.
Maraming haka-haka ukol sa pinagmulan ng salitang Bongabong. Pinaniniwalaang ito ay mula
sa salitang Mangyan na “binagao” na ang ibig sabihin ay malakas na daluyong ng tubig. Ang
mga Mangyan ang orihinal na naninirahan sa lalawigan ng Silangang Mindoro, at ang ilang uri
ng etnolinggwistikong grupo ay nakatira sa bulubunduking barangay ng Bongabong gaya ng
Hagan, Lisap, Morente, at Batangan. Isang anekdota ang pinaniniwalaang ang pangalan ng bayan
ay nagmula sa isang makabuluhang tunog ng baril. Ayon sa kwento, isang Amerikanong sundalo
ang naglalakad sa Ilog Sukol, habang palakad-lakad ay nakita niya ang hitik na mga “bunga” na
ginagawang nganga. Dahil sa ganda ng kulay, agad itong binarily ng Amerikano at narinig ang
tunog nitong “bong”. Samakatuwid, pinaniniwalaang ang pangalan ng bayan ng Bongabong ay
mula sa pinagsamang dalawang salita na “bunga” at “bong” kaya kalauna’y tinawag ang bayan
na “Bongabong”.
 -Nagkaroon ng komunidad pangwika kung may isang pangkat ng mga taong
nagkakaunawaan sa layunin at estilo ng pakikipagtalastasan sa paraang sila lamang ang
nakababatid at hindi nauunawaan ng mga taong hindi kabilang sa pangkat. Sa patuloy na
pakikipag-usap ng mga grupo ng tao at iba pang grupo ng isang komunidad nagkakaroon ng
katangian ang mga salita na naiiba sa iba pang pangkat. Ito ay nagdudulot ng pagkakaroon ng
iba’t-ibang komunidad ng tagapagsalita o komunidad pangwika. Ang komunidad pangwika ay
sakop ng sosyolinggwistika na sinusuri ang istruktura ng mga leksikal na aytem sa komunidad
pangwika. Ito ang guguhit ng pinagmulan at pinagsasaluhang tradisyon na daan upang
matugunan ang pangangailangang panlipunan.

Wikang Cuyonon: Mga Salitang “Pakinasen”

 -Ang Cuyonon ay isa sa mga wika ng Pilipinas, sinasalita sa Palawan at sa Kapuluang Cuyo.
Ito ay isang wikang Bisaya, at dati ito ang pangunahing wika ng mga tao sa Palawan.
Gayunpaman, malakas bumaba ang bilang ng mga gumagamit nito sa mga nakaraang dekada.
Cuyonon Tagalog

Mayad nga timprano Magandang umaga

Mayad nga gabi Magandang gabi

Mayad nga adlaw Magandang araw

Aroman Bukas

Dominggo Linggo

Bolan Buwan

Dagon Taon