Leksik-Semantik Munosabatning Turlari (R.Safarova)

Р.
САФАРОВА
ЛЕКСИК-СЕМАНТИК
МУНОСАБАТНИНГ
ТУРЛАРИ
Олий ўқув юртлари талабалари ва мактаб

ўкитувчилари учун қўлланма
Ўзбекистон Республикаси Х алқ таълими

вазирлиги нашрга таесия этган
ТОШҚЕНТ «УҚИТУВЧИ» 1996
www.ziyouz.com kutubxonasi
Олий ўқув юрти талабалари ва мактаб ўқитувчиларнга мўлжал
лангаи ўшбу қўлланма тилшунослик фанииинг янги соҳаларидаи би-
ри — систем лексикологняга оид тадқиқотлардан бўлиб, ўзбек тп-
лида лекснк-семантик муносабатнннг турлари ҳақнда кенг илмий
маълумотлар беради.
Т ақризчи: Филологид фанлари доктори, профессор

Ҳ. НЕЪМАТОВ
САФАРОВА РОҲАТОЙ
ЛЕКСИК-СЕМАНТИҚ МУНОСАБАТНИНЕ ТУРЛАРИ
Тошкент «Уқитувчи» 1996
Муҳлррпр Д'. Юсцпова

1ь 1Д11ш'4 муҳлррпр .9. Нурмонов
Тс'\и. м уҳлр])П)) ///. Бобохонова
Л\услҳлпҳл Л. Мирнааҳмсдова
МГ) № (>7(И>
Тери ш га бс рн лдн 30.08 Р5. Гхкчппгл рух гл г ’>Iнллн -1.12 !>Г*. Г>нчими
МХЮ&/32. Тип. қоголп. Л п т с р л т у р п л я глрпп I урлсп.
Ксм лн 10 пшоцсгп.. Юқорн
бо сма у с ул ида Гюсплдм. Ш лртлп б. л. 2,52. П1л|илп к|п*()тг 2./3. Плшр л. 2.35.
3000 в у с х а д а . Бу юрт мл 2357.
«Уқитувчи» н а ш р и с т н . . Тош кс пт. ПлномО к у ч л п п 30, III л р м ю м .1 Л"» 1 3 - 1 5 - 9 5 .
Узбскнстон Р е с п убл н ка си Д«пзллт млтбу от қ у м ш .н 111111111 I •'нн‘м: 1\о ]|л с и да бо-

силди. 700002, Тош ке пт, Слгбоп кучлсм, 1 бсрк к , л. 2 у0, Г.1ЧС1 и.
■4602000000—54
135—96 © «Уқитупчмл пашрпстп, 1996
С 353(04) — 96
1 5 В \ 5—645—02596—2 '
ЛЕКСИКОЛОГИЯНИ ТИЗИМ СИФАТИДА УРГАНИШ
БОСҚИЧЛАРИ
Ҳали тил бирликларини яхлит бир тизим 'сифатида

ўрганиш, систем тилшунослнк ва у.нинг тадқиқот метод-
лари (усуллари) тўла такомиллашмаган бир даврда
тилнинг систем характери, тилшуносликка- бағишлан-
ган дастлабки йирик тадқиқотларда намоён бўла-бош-
лади. Тил лексик қатламларининг систем характерга
эга эканлиги, узоқ даврлар давомида баҳсу мунозара-
ларга сабаб бўлиб келган бўлса .ҳамки, синоним ва
антонимларнинг алоҳида-алоҳида лексик-семантик гу-
руҳлар сифатида ажратилиши тйлшуносларда ҳеч қан-
дай шубҳа уйғотмади.
Синонимлар ва антонимларнинг алоҳида-алоҳида
дексик-семантик гуруҳлар (парадигмалар) сифатида
«жратилиши эса, ўз навбатида, тил ҳамда шу тил луғат
тизимининг. систем характерга эга эканлигидан дало-
лат беради. Бир сўз билан айтганда, синоним сўзлар
бу, аниқ семантик алоқа (муносабат) асосида боғлан-
ган луғавий бирликларнинг аниқ (конкрет) тизимидир.
Худди мана шу аниқ семантик алоқа асосида боғлан-
ган лексик парадигмалар, ўз навбатида, яхлит бир
микротизимни ташкил қилади. Қайсики, бу микро-
тизим доирасида ҳар бир элементнинг мавжуд маъно-
лари билан ўзаро боғланиш (алоқа) га киришиши асо-
сида намоён бўлади. Чунончи, қуёш, офтоб, шамс, қа-
мар, чиройли, гўзал, вебо, сулув ва ҳ. к.
Узбек тилшунослигида ҳам тилнинг луғат қатлами-
ни яхдит бир тизим сифатида ўрганиш соҳасида қатор
тадқиқотлар амалга оширилди. Фан тараққиётининг
турли даврларида амалга оширилган бир қатор илмий
тадқиқотларда систем лексикология асослари шакл-
ланиб борди. Бинобарин, ўзбек тилшунослигида систем..
лексикологиянинг шаклланиб, тараққий этиш йўллари-
ни қуйидаги босқичларга бўлиш мумкин:
а) биринчи босқич. Сўз ва лексема орасидаги фарқ,
семалар ва уларни таркибий қисмларга ажратиш йўл-
лари, айрим сўз жуфтларининг семантик таркибини
(структурасини) аниқлашда намоён бўлаДи;
3
б) иккинчи. босқич. Систем лексикологияш-шг тарақ-
циёт босқичи сўзларни тематик ва лекецк-семантик гу-
руҳларга бцрлаштириб, маънони таркйбий қисмларга
ажратиб ўрганиш билан Ҳарактерланади. Ҳудд-и шу бос-
қичда ўзбек тили лекСикологиясида ҳам сўзларни лек-
сик-семантик гуруҳларга бирлаштириб ўрганнш, яъни
систем тилшунослик, систем лексикология аСослари
шаклланади. Худди шундай асосга таянган ҳолда сис-
тем лексикологияда алоҳида лексик-семантик гуруҳлар
сифатида асосан синонимик маънолар асосида боғлан-
ган лексик парадигмалар, антоним маънога эга бўлган
сўзлар гуруҳи, турли тематик ва лексик-семантик қа-
торлар, лексик парадигмалар. тадқиқот манбаи бўлиб
келдй: ‘ '
Олтмишинчи йилларнинг охирнга келиб, Ғарбий Ев-
,ропа ва кейинчалик рус тилшуносяигида ҳамўсистем
лексикологияда маълум . бўлган лексик-семантцк’. гуруҳ-
лар синонимик ҳамда антонимик нарадигмалар биланл
бир қаторда, лугавий бирликлар орасидаги лексик-ср- ■
мантик муносабатнинг янги бир тури — гйпонимия а.ж-
ратилади.
Гипонимия, гипоним ҳамда гипероним атамалари
дастлаб 1968\йилда инглиз тилшуносй профессор Д. Ж-
Лайонз томонидан қўлланилди. Шундан кейин гипони-
мия ҳақидаги дастлабки илмий, ахборотлар рус тилшу-
нослигида ҳам вужудга кела бошлади. Таниқли рус
тилшунослари А. А. Уфимцева, Л. Новиков, Земский ^
ва бошқаларнинг ишларида, Фомянова ҳамда Супрун
таҳрири остида чоп этилгап «Обгцие язнкозпапия» ки-
тобида, Ю. С. Степановнинг «Обш,ие язмкозпапия» ном-
ли асарида ҳамда француз тилшупосп В. Г. Гакнииг
асарларида ҳам бу атама дастлабкп плмий мулоҳаза-
лар сифатида ифодаланган.
Гипонимия ҳақида юқорпда кўрсатпб ўтилгап тил-
Ў шуносларнинг қарашларипи ўргатпн патпжалари шуни
кўрсатдики, мазкур ишларда гпиопнмпя атамаси ости- /
да бир томондан, жинс-тур мупосабатипп ифодалаб
келган 'сўзлар қатори, япа бпр томопдап, бутун-бўлак
муносабатини ифодалаш асоспда богдангаи сўзлар қа-
тори, бошқа бир томондап эса луганпп бирликларнинг.
ўзаро кетма-кетлигини ифодалаш асоснда боғланиши -
натижасида вужудга келгап нера[)хпот1мнк қаторлари
тушунилади. Гипонимия ҳақпдагп бупдап турли хилда-
ги қарашлар ҳали тилшупослнкда 1’ппоннмиянинг чега-
4
распни ва ифодаланиш воситалари. аниқ асослаб бе-
рилмаганлигидан далолат беради: Шунинг учун ҳ-ам
гипониМиянинг чегараснни ва ифодаланиш воситаларини
аниқлаш учун бу ҳодисаларни, яъни жинс-тур муноса-
батини ифодалаш асосида боғланган лексик парадиг-
малар билан бутун-бўлак ҳамда иерархик (поғонали
муносабатни) ифодалаш -.асосида боғланган сўзлар ти-
зими орасидаги ўзаро муносабатларни -ҳамда сем'антик
алоқанилг ўзкга хос хусусиятларини илмий жиҳатдан
асослаб бериш лозим. Чунки объектив борлиқда мав-
жуд бўлган- жинс-тур муноеабатини ифодалаш асосида
боғлқнган сўзлар қатори билан, бутун-бўлак муносаба-
тини ифодалйш асосида боғланган луғавий бирликлар-
ни бнр лексик-семантик гуруҳга бирлаштириш тўғри
эмас. Чунки бир лексик парадигматик қаторни ҳосил
қилувчи дарахт, ел, қайин, терак, тол, чинор тушунчала-
ркии ифодадовчи луғавий’бирикликлар ўзаро тенг.боғ-
ланиш асосида алоқага киришади. Бу қатордаги
дарахт сўзи умумийлик, яхлитлнк маъносини ифодэлев-
чи сўз сифатида ел, қайин, терак, тол, чинор тушунқз-
ларини шу дарахткинг алоҳида-алоҳида турларини
ифодаловчй тушунчалар снфатида бириктириб қамраб
олади. Бу ўринда дарахт, ел, терак, қайин, тол, чинор
тйпидаги сўзлар орасидаги маъно муносабатини бутун-
бўлак муносабати асосида боғланган еўзлар орасидаги
муносабат билан бир хйл баҳолаш мумкин эмас. Чун-
ки дарахт, ел, қайин, терак, тол, чинор сўзлари ўзаро
жинс-тур муносабатини ифодалаш асосида боғланган
сўзлар қатори орасидагқ фарқ дарахт, ед, қайин, те-
рак,' тол, чинор сўзлари орасидаги мантиқий. (логик)
семантик алоқа билан дарахт, шох, илдиз, дарг сўзла-
риорасидаги ўзаро алоқа чоғиштирилганда яққол на-
моён бўлади. ': -
Дарахт сўзи жинс тушунчасини ифодаловчи сўз
сифатида ел, қайин, терак, тоА сўзлари билан бб-ғлан-
ган. Бу қатордаги дарахт сўзи марказий, ббш. сўз си-
фатида шу жинсга нисбатан тур тушунчаларининг
номларини ифодалаб келувчи 'сўзларнинг барчасини
ўзига бириктирнб келади. Айни замонда дарахт сўзи
бутун тушунчасининг номини ифодаловчн луғавий бир-
лик сифатида шу бутунли-книнг таркибий қисмларининг
номини ифодаловчи илдйз, тана, шох, барг сўзлари би-
лан боғланиб, бир лексик-семантик қаторни ҳосил қи-
5
лади. Шунинг учун ҳам объектив борлпқдагн жпис.лур
мукосабатини ифодалаш асосида ҳосил бўлпдигап гпгю-
гиперонимик лексик парадигмаларнинг 'г)лсмст'ла[)м
орасидаги ўзаро маъно муносабатларкн-и бугуп-бўлак
.тушунчаларини ифодалаш асосида ҳосил бўладмгач
нисбий лексик парадигма элементлари орасидаги мап-
тиҳм.й-семантик алоқаларни лингвистик нуқтаи назар-
дан ўзаро фарқлаш асосидагина тйлнинг лексик-семан-
тик тизимида мавжуд бўлган гипонимия 'ҳодисаси-
нинг аниқ чегарасини белгилаш ҳамда гипо-гиперони-
мкк сем'антик алоқалар асосида ҳосил бўлган парадиг-
маларнинг лингвистик характерини очиш мумкин.
Гарчанд, партонимик (бутун-бўлак) муносабатини
ифодалаш асосида ҳосил бўлган луғавий бирлнклар-
нинг қатори гипо-гиперонимик муносабатларни ифода-
лаш асосида боғланган лекснк парадигмаларга жуда
ўхшаса ҳамкй, гипонимик ҳамда партонимик қаторлар-
дан ҳар бирини ҳосил ҳиладиган лўғавнй бнрлпклар
ораспдаги алоқа бир-биридан кескин фарқ қилади, Чу-
нокч1қ тана сўзи одам вужудига нисбатан олинганда
бутун тушунчасини ифодало-вчи сўз сифатида қўлла-
нилади. ' . _
Тана, бош, .буйин, елка, қўл, бел, қорин,. оёқ қа-
торидаги тана сўзи ва одам гавдасининг қисмларини
ифодаловчи луғавий бирликлар орасида ўзаро тобела-
нпш ва бўнсуниш муносабатлари мавжуд эмас-. Бу
шупдан далблат берадики, тана сўзи ва тана бутунли-
гннппг помларипи нфодаловчп сўзлар ўзаро ассоцна-
ткв„ бпр-бирнни бирнктпрпб келпш, ўзаро бпр-бпрпни
эслатнш асосида боглапма 1'ан.’1пгп учуп ҳам тана, бош,
бўйин, елка, қўл, бел, қорин. оёқ сўзларппипг вертнкал
қатори тнлнгшг лекспк-стмшгшк тнзнмпда дбпмнп бар-
қарор.злоқа ва барқарор мупосабат асосида характер-
ланувчи лекснк парадпгмаларни ҳосил қила олмайди.
Фикримнзнинг тасднқп сифатнда тана сўзини ҳапвоп
вужудинннг-бутунлпгшш ифодаловчп сўз спфатида олмб
қараймиз. Бу ҳолда ҳайвон танаси қисмларпнппг пом-
ларшш ифодаловчм қўл, оёқ сўзлари тушпб қолади
ҳамда шох, туёқ сўзлари қўшимча равпшда қўлланк-
лади." Бу ўринда тана сўзининг шу қатордаги бошқа
сўзлар бнлан бўлган алоқаси тил донраспдагп допмпл
барқарор парадигматик муносабат эмас, балки снтуа-
тив-контекстуал, оккозионал характерга ша. Бу қатор-
даги сўзларнинг ифодаланиши бевоспга пфодаланаётган
6
дннотатларнинг характери билан боғлиқ. Шу ўринда
бутун маъносини ифодаловчи тана сўзи нутқ шароити
билан боғлиқ ҳолда айни бир контекстда бир сўз билан
боғланса, иккпнчи бир контекстда, яна бошқа бир сўз
билан боғланиб келади.
Бу ҳол бутун-бўлак тушунчаларини ифодаловчи сўз-
ларнинг контекст доирасида оккозионал маънога эга
эканлйгидан, бундай сўзлар тизими тил 'доирасидаги
парадигматик қаторларнн ҳосил қила олмаслигидан
далолат беради. Масалан: ўзбек тилидаги тана сўзининг
бир маъноси билан жон, руҳ сўзлари билан боғланса,
бОшқа бир маъноси шох, илдиз, барг сўзлари би-
лан боғланади, шунингдек, тана сўзииинг яна бир маъ-
носи бош, бўйин, елка, қўл, бел, қорин, оёқ сўзла-
лари билан бир қаторни ҳосил қилса, бошқа бир то-
мондан пўстлоқ, мағиз сўзлари билан боғланади. Юқо-
рида биз келтирган ҳар тўртала қатор^а ҳам тана сўзи
билан унга боғланиб, бир қаторни ҳосил қилган луға-
вий бирликлар орасида нисбий парадигматик муноса-
бат ва бир томонлама ассоциатив алоқа мавжуд. Шу-
нинг учун ҳам партитив (бутун-бўлак) тушунчаларини
ифодалаш асосида боғланган сўзлар қаторидаги луға-
вий бирликлар орасидаги муносабатга тил, доирасидаги
соф парадигматик муносабат сифатида қараш бир қа-
дар мураккаб.
Бу билан биз партитив муносабат аеосида боғлан-
ган луғавий бирликлар ўзига хос лексик парадигматик
■қаторларни ҳосил қилади, деган фикрни инкор қилмоқ-
чи эмасмиз. Шунга қарамай, партитив муносабат асо-
сида боғланган сўзлар қатори билан жинс-тур муноса-
батйни ифодалаш асосида ҳосил. бўлган гипонимяк па-
радигмаларни логикюемантик ва лингвистик жиҳати-
дан' бир-бкрндан ажратиш жуда мураккаб. Бу қатор-
ларнинг ҳар бири ўзига хбс томонларининг мавжудли-
ги ва ифодаланиш усўллари, воситаларига кўра алоҳида
тадқиқ қилишни тақозо қилади.
Худди шу ўринда умумийлик ва хусусийлик тушун-
чалари билан бутун-бўлак, жинс-.тур .тушунчаларининг
ўзаро умумий ва ўзига хос томонлари яққол намоён
бўлади. Бутунлик тушунчаси ўзига турли турдаги ту-
шунчаларни бириктириб таркиб топа олади. Умумий-
лик тушунчаси фақат бир турдаги тушунчаларни би-'
риктириб к-елади. Чунончи, учбурчак сўзи бутун тушун-
часини ифодаловчи сўз сифатида учта тўғри чизиқнинг
?
кесишувидан иборат бўлади. Учбурчак учта бурчакка
эга. Шу ўринда учбурчак ва тўғри чизиқ сўзларн ора-
сида парадигматик 'муносабат ҳосил бўлмайди. Чупки
учбурчак бўтунлик тушунчасини, тўғри чизиқ ва бур-
чак сўзлари эса шу'бутунликнинг қисмларини, айпн
пайтда турли турдаги қисмларининг номларини ифода-
лаб келади. Чунончи, тенг ёнли учбурчак, тенг’ томон-
ли учбурчак, тўғри бурнакли учбурчак сўзлари учбур-
чак сўзи билан бирикиб', учбурчак сўзига тенг боғла-
ниб, бир парадигматик қаторни ҳосил қилади. Бундай
қатордаги тур белгиси билаи фарқ қилувчи тушунча-
ларнинг номики ифодаловчи сўзлар ўзининг аниқ аниқ-
ловчилари,. .яъни шу турлардан ҳар биринннг номини
ифодаловчи сўзлар шаклида ифодаланади. Тур тушун-
часининг номини ифодаловчи сўзлар айни бир вақтнинг
ўзида ҳам тур белгисининг номини, ҳам жинс белгиси
номининг аниқ (конкрет) ифодаланишини-таъминлайди:
тўғри бурчакли унбурчак, чўртан балиқ, оқ лайлак, лола
гул, хайригул, олма дарахти, нок дарахти ва ҳ. к. Ле-
кнн шуни алоҳида таъкидлаш керакки, жинс белгисини
ифодаловчи сўз тур . б.елгисининг номини ифодаловчи
сўзни ҳар доим ҳам ■эксплидцид тарзда .. бириктириб
келавермайди. Тур белгисининг .номини ифодаловчи сўз.
тамомдн мустақил лўғавий бирликлар ёрдамида ҳам.
акс этган бўлиши мумкин. Масалан, тўртбурчак, квад-
рат, ромб. Шуни албҳида таъкидлаш керакки, тур бел-
гисининг номини ифодаловчи сўз эксплицид тарзда ифо-
даланмаган бўлса ҳам гипонимик қатор доирасида тур
белгисйнииг. номини ифодаловчи мустақил луғавий бир-
ликлар ҳам, сўз бирикмаси ҳам бир хил вазифапи ба-
жаради, яъни у ёки бу жинсга мансуб. предметнинг
алоҳида-алоҳида турларини ифодалаб келади. Жумла-
дан,.балиқ, бақра, лаққа, сазан, чўртан балиқ, электрли
лаппак^балиқ сўзларидан иборат гипонимик лексик
қатордаги бақра, лаққа сўзларш-шнг таркибидаги ба-
лиқ сўзи эксплицид тарзда ифодаланмагаи бўлса-да,
улар вазифасига кўра чўртан ва электрли лаппак балиқ
сўзлари билан -тенгдир. Бу сўзларнинг барчаси ҳам
балиқнинг бирор белгисига кўра ўзаро бпр-бпрндаи
фарқ қилувчи турларни ифодалаб келади. Дсмак, тил
объектив борлиқдаги жцнс-тур муносабатипп пфодалаш-
да ўзининг одатдаги нкки имкониятидап (|)омдаланади:
а) жинс белгисининг номини ифодаловчн сўз би-
лан тур белгисининг номини ифодаловчп сў.чпинг экс-
8
плицид тарзда бирикуви асосида ҳосил бўлган сўз би-
рикмаси ёрдамида тур тушунчасининг номини ифода-
лайди: чўртан балиқ, ҳинд ғози, хитой олмаси, турк
чойи, ҳинд чойи, хитой чойи ва ҳ. к;
б) жинс белгисининг номини ифодаловчи сўзнннг
эксплицид тарзда бирикувсиз, алоҳида лугавий бир-
,тиклар оркалп тур белгисинннг номиии ифодалайдм:
от, қулун, той, ғўлон, дўлон, тўлон; ит, кучук, лайча,
тўрткўз, олапар, бўрибосар ва ҳ. к. Кўриниб турибди-
ки, тнл жинс-тур муносабатларини кфодалашда ўзи-
пинг одатдаги иккп номинатив воситаси сўз ҳамда сўз
бирикмасндан фойдаланар зкан. Шубҳасиз, у ёкп бу
муносабатни тилнинг лексик воситалари ёрдамида нфо-
даланпш имконнятлари дунёдаги барча тилларда айни
шу муносабатнннг сўз бирнкмаси ва барқарор атама-
лар ёрдамнда ифодаланишга нисбатан бир неча маро-
таба камдпр. Шунннг учун ҳам айни шу муносабатнн
тилнннг лекс.ик-семантик тизимида алоҳида ўрин тут-
ган сўзлар ва лексемалар ёрдамида ифодаланиш им-
кониятларнни ўрганишгина систем лексмкология учун,
шу жумладан, семосиология учун катта аҳамиятга эга.
Шунинг учун ҳам биз тадкиқотда эътиборни гипони-
миянипг мустакил луғавин бирликлар ва лексемалар
всснтасида ифодаланиш пмкониятини ўрганишга ҳара-
тамиз.
УЗБЕК ТИЛИДА ЖИКС-ТУР МУНОСАБАТИ АСОСИДА

БОҒЛАНГАН ЛУҒАВИИ БИРЛИКЛАР ВА УЛАРНИНГ
ИФОДАЛАНИШИ
Дуиёдаги барча бошқа тиллар каби ўзбек тилининг

ҳам жинс-тур муносабатпни ифодалаш асосида боғлан-
ган луғавий бнрликларни сўз бирикмаси воситасида
ифодалаш имконмяти чекланмаган бўлиб, бу воситалар
маҳсулдор моделлар оркали тасвирланади, худди шу
типдагп моделлар билан чегараланади. Шундай модел-
лардан яна бири ва энг маҳсулдори жой номи, III шахс
бирликдаги эгалик қўшимчаси. Масалан: ҳинд чойи,
француз атиргули, денгиз карами, денгиз мушуги ва
ҳ. к.
Жинс-тур муносабатларини ифодалашнинг лексик
имкониятларига келсак, бошқа муносабат турларини
ифодалаш воситалари каби жинс-тур муносабатини
ифодалашнинг луғавий имкониятлари ҳам ўзбек тили-
9
да чекланган ва маълум луғавий бирликлар ёрдампда
тасвирланган бўлади.
Жиис-тур муносабати сўз бирикмаси ёрдамида пфо-
даланса, тур номини ифодалаб келган номинатив бпр-
ликлар нутқнинг маҳсули бўлиб, бундай бирликлар тнл
қурилишида мустақил ўринга эга бўлмайди. Тилнннг
лексик-семантик тизимида жинс белгисининг номини
ҳамда тур белгисининг номини ифодалаб келган муста-
қил луғавий бирликларгина мазкур тил қурилишпдан
мустақил бнрликлар сифатида ўрин оладн. Бундай лу-
ғавий бнрликлар алоҳнда ўзак морфемага эга бўлиб,
тилнинг мустақил бирлиги ҳисобланади. Шунинг учун
ҳам бупдай луғавий бирликларнипг миқдори ҳар бир
тилда қатъий равишда белгилаб қўйилган. Маълумкн,
сўзлар каби сўз бирикмалари ҳам бпрор-бир предмет
ҳамда воқеа-ҳодисанинг номини ифодалаб келадн, яъни
номинатив вазифа бажаради: оқ айиқ, қулоқли бойуғ-
ли, кўк кит, букри кит ва ҳ. к. Бу ўринда шу нарсани
алоҳида таъкидлаш кераккн, тилдаги ҳар бир сўз бн-
рикмаси шу тилдагп мустақил луғавий бнрликларнинг
умумий миқдоридан келиб чиқади. Чунончи, маълум
соҳага оид атама ҳамда. сўз бирикмаларининг ҳажмн
шу тилдаги луғавий бирликларпинг умумпй миқдорн-
дан келиб чиқади. Масалан, чорвачилнк атамаларн:
г.уй, тоғ қуйи, сигир, тарғил сигир, говмиш сигир ва
ҳ. к.
Шунинг учун ҳам ҳар бир мавзу қаторидан муста-
қил луғавий бирлик ва сўз бирикмаси номинатив бир-
лик сифатида бир хил ўрин эгаллайди. Чунончи, ҳай-
вон номлари мавзу гуруҳидаги барча ҳайвон номла-
рини ифодаловчи сўз бирикмалари ва луғавий бир-
ликлар балиқ, чўртан балиқ, айиқ ва оқ айиқ, қора
айшқ, ҳимолай айиғи ҳам бир хил ўрин эгаллайди, яъни
бу сўзларнинг барчаси ҳам таркиби қандай бўлишидан
қатъи назар, бирор-бир ҳайвон турининг номнни атаб
келади.
Тилнинг лексик-семантик тизимида у ёки бу дено-
тат номининг алоҳида-алоҳида луғавий бирликларн ёр-
дамида ифодаланиши мазкур сўзлар ифодалаб келган
денотатларнинг шу халқнинг ҳаёти, турмуш тарзи,
хўжалиги, ижтимоий ишлаб чиқаришда қапда11 аҳами-
ятга эга эканлиги билан белгиланади. Чупопчи, ўзбек
тилининг луғат қатламидан кенгуру, бегемот, тулен,
кит, дельфин сўзларининг ўзбекча ифодасшш излаш
10
бефойдадир. Чунки мазкур сўзларни ифодалаб келган
денотатлар ўзбек халқининг ҳаёти, маданияти ва тур-
муш тарзида ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас. Шунинг
учун ҳам ўзбек тили бу сўзларнинг ўзбекча ифодасига
ҳеч ҳандай эҳтиёж сезмайди. Айни бир халқнинг иж-
тимоий ҳаёти ва турмуш тарзини, маданий савияспни
ўрганишда шу халқ тилидаги луғавий бирликларни,
мазкур тилнинг луғат қатламннн чуқур ўрганпш катта
аҳамиятга эга. Шу маънода у ёки бу тарздагн мупоса-
бат туринн, шу жумладан, жинс-тур (гипонимик) му-
носабатларнинг ҳам тилдагп мустақил луғавип бир-
ликлар, шу жумладан, лексемалар ёрдамида ифодала-
нишинн ўрганиш жуда катта амалнй ва назарий аҳа-
миятга эга.
Жипс-тур муносабатинн ифодалаш асосида боғлан-
ган сўзлар қаторидаги элементлар орасидаги лекеик-
семантик муносабатларни, яъни гипо-гииероиимик ало-
қаларпи тил тизимпдаги мустақнл лексема ва луғавий
бпрлпклар ёрдамида ифодаланишини ўрганиш жараё-
нида ҳақлп бир савол туғпладн: Гкпо-гпперонимик лек-
сик параднгмаларни ҳосил қилган сўзлар қатори тил
тизимида ўзаро парадигматик ассоциатив бир-бирини
зслатнб турнш муносабатларн мавжудми?
Дар.ҳақиқат, тил бирликлари орасидаги систем па-
радигматик алоқалар айни шу тилда алоҳида-алоҳида
кичик тизимларнинг ажратилиши ва микротузилиш-
ларнннг элемеитлари орасидаги систем-парадигматик
алоқалар билан чамбарчас боғланган. Шу ўрпнда яна
бир ҳақли савол туғилади. Тилдаги жинс-тур муноса-
батини ифодалаш асосида боғланган сўзлар тизими,
яъни гипо-гиперонимик қаторларнгшг ўзи лексик пара-
дигмаларни ҳосил қила оладими? Бу муҳим масаланинг
тилшуносликда ижобий тарзда ҳал этилиш элемеитла-
ри жинс-тур муносабатини ифодалаш асосида боғлан-
ган луғавий микротузилишларни ажратиш қанчалик
объектив асосга эга экаилигпни аниқлашга имкон бера-
ди. Шунипг учун ҳам бу муҳим масаланинг тўғри ҳал
этилиши систем тилшуносликда, айниқса, лексикология-
да жуда катта аҳамиятга эга. Жинс-тур муносабатини
ифодалаш асосида боғланган гипонимнк парадигмалар-
ни ўрганиш ва уларни алоҳида кичик тизимлар сифати-
да ажратишни ҳисобга олганда тилшуносликда бундай
муносабатни ўрганишга бўлган эътибор ортиб бормоқда.
Биз гипонимия ҳамда сўзларнинг гипо-гиперонимик
11
қатори атамалари остида маъносига кўра объектив
борлиқдаги жинс-тур муносабатини ифодалашга хпзмат
қиладиган сўзлар қаторини, лексик парадигмаларни
тушунамиз. Сўзларнинг синонимик қатори: а) гиперо-
ним, б) гипонимдан иборат.
Гипероним жинс белгисини билдирган предметнинг
номини ифодаловчи кўпгина маъноларни семантик жи-
ҳатдан умумлаштирувчи микротизимнинг марказий
сўзи, доминантаси сифатида намоён бўлувчи луғавий
бнрликдир.
Гипоним — маълум жинс турларининг номларини
ифодаловчи ҳамда ўзинннг семантик таркибида инпли-
цид тарзда жинс маъносини ифодаловчи таркибда сўз-
ни бириктириб келган, семантик жиҳатдан гипероипмга
нисбатан бой бўлган луғавий бирлик.
Узбек тилидаги худди мана шу гипероним ҳамда
гипоним орасидаги семаитик ҳамда логик-семантик ало-
қалар устида нкки оғиз сўз юритмоқчимиз.
ГКПОНИМ ВАГИПЕРОНИМ ОРАСИДАГИ

ЛОГИК-СЕМАНТИК АЛОҚА
Гипоним тушунчаси, семантик-функционал маънода

луғазий бирликларда ифодаланган мазмун ва белгилар
бнлан характерланади. Бу маъно ва белгилар эса бе-
восита объектив борлиқдаги умумийлик тушунчаси би-
лан боғлиқдир. Айни бир аниқ тил эгалари онгида
гипероним жинс тушунчасини нфодаловчи сўзларникг
аниқ равшан тушунчаларини ифодаловчи луғавий бир-
ликлар сифатида намоён бўлади. Масалан: дарахт ги-
пероними объектив борлиқда мавжуд бўлган аниқ пред-
мет сифатида худди шу объектив борлиқ ҳодисалари
билан боғлангандир. Айни шу дарахт сўзи жинс маъно-
сини ифодаловчи сўз сифатида дарахтнинг барча тур-
ларини ифодаловчи сўзларнинг мантиқий (логик)-се-
мантик жиҳатдан ўзига хос лексик-семантик муноса-
батга асосланган лексик-семантик гуруҳ ҳосил бўла-
ди. Шунинг учун дарахт сўзи ўзининг алоҳида-алоҳида
турини ифодаловчи ҳар бир луғавий бирлик билан
алоҳида-алоҳида лексик-семаптик алоқага кпрпша ола-
ди. Чунончи: дарахт, қайин сўзлари ораспдагн гипо-
птперонимик алоқа дарахт — ел, дарахт — қайин сўз-
лари орасида ҳам бирдай сақланади. Бу ўрпида дарахт
сўзига нисбатан унинг барча бошқа турллрпппиг ном-
12
ларини ифодаловчи сўзлар тенг қийматга эга. Тур но-
мини ифодаловчи ҳар бир сўз шу турнииг ўзи мансуб
бўлган жинс номини ифодаловчи сўз билан логик-се-
мантпк жпҳатдан бирикиб, гипо-гиперонимик парадиг-
манп ҳосил кила оладн.
Иккинчи томоидан, дарахт тушунчасп умумпй бнр
бутун, аник. реэл тушунча сифатида бута ва майса
сўзларп билан боғланадп. Мана шу карама-қаршплик-
да у.мумпйлпк тушунчаеинппг реал, аниқ характерга
эга зканлиги ҳақидаги дпалектик маълумот яққол иа-
моён бўлади. Бу ўринда дарахт гиперонимининг ўзида
умуминлик ва хусусийлик тушукчалари орасидаги ало-
қадорлнкни кўриш мумкин. Дарахт гипероними жинс
тушунчаспни ифодаловчн сўз сифатида бирннчи нав-
батда шу жинснпнг турларини ифодаловчи сўзлар би-
лан боғланади. Тур тушунчаснни ифодаловчн луғавнй
бирлик ўрнида қўлланиши мумкин. Лекин жинс тушун-
часмни ифодалозчи сўз гнпероним, тур тушунчасининг
номини ифодалозчи луғавий бирликлар гипонимлар ўр-
нида қўллангамда тур маъиосини тўлиқ ва аниқ тарзда
ифодаламайди. Шунинг учун ҳам бизнинг онгимизда
мавжуд бўлган тур тушунчасинннг тилда апиқ ифода-
лзпишнга зҳтиёж туғнладп. Худдн мана шу эҳтиёж
тур тушунчасннпнг нутқда аинқ аннқловчнларга (луға-
вкя пфодаларга) эга бўлиши билан белгилакди. Май-
са, бута, дарахт ошюзицпясида дарахт умумий тарзда
акиқ луғавпй бирликларни мужассамлаштирувчи ягона,
реал Д10 Н0ЛИТ сўз тарзида намоён бўлади. Тилнпнг
луғат тизимида гипо-гипероипмнк муносабат асосида
бсғланган лексик параднгмаларнинг мавжудлиги ва
уларникг объектнв хусусиятга эга эканлпгп объектнв
борлпқдгги умумийлик ва хусусийлнк тушунчалари
ораспдагп алоҳадорлик ҳамда мана шу алоқадорлнк-
пннг иксон онгида умумийлик ва хусуспйлик тушунча-
ларпипнг кфсдаси сифатида апиқ акс этпшп бплан бсво-
спта бсғлпқдпр. Бпз кундалик турмушда ҳпр допм ҳам
тур тушунчасини нутқда аниқ ифодзлашга эҳтиёж
сезмаймиз. Аксиича, нредметларшшг белгиларп ҳақмда
фнкр юрптиб, уларни у.мумлаштирган ҳолда баён қи-
ламиз.
Тилда ва нутқда гиперонимнинг кенг миқёсда тар-
қалганлиги ва истеъмол қилинишингшг биринчн сабаби
шу бмлан характерланади. Иккинчн муҳим сабаби зса,
тилнинг тафаккурнинг шакли ва муомала воснтаси си-
13
фатида шу тил тизимндаги ўзаро ономосиологик ало-
қаси билан белгиланади. Шунинг учун ҳам маълум бир
жинс номи айни бир тилда мавжуд бўлган хэлда маз-
кур тил шу жинсшшг аниқ турларининг, хаттоки, тур-
чаларнинг номини ифодалаш имкониятига эгаднр.
Тилдаги барча аниқ отлар семантик жиҳатдан жинс
тушунчасининг номини ифодалаб келса ҳам.лпнгвистлк
жиҳатдан гипероним бўла олмайди. Чунки бунда ги-
пероним (жинс номи) ҳар доим ҳам айни бир аниқ
тилда жинс-тур номипи ифодаловчи мустақил луғазий
бирликлар ва лексемалар билан ўзаро боғланган лек-
сик парадигмаларни ҳосил қила олмайди. Чунончи, ўз-
бек тилида кенгуру сўзи гипероним бўла олмайди. Чуи-
ки бу тил кенгурунинг алоҳида-алоҳида белгилари би-
лан ажралпб турувчи турларини ифодалаш учун
махсус ихтисослашган мустакил луғавий бирликларга
эга эмас, бизга маълум бўлган митти кенгуру, мушук
кенгуру кабп номииатнв бирликлар эса, гарчанд Iур
номини ифодалаб келса ҳамки, ўзикинг қурилишпга
кўра сўз бирикмаси бўлганлиги учун ҳам, кенгуру сўзи
билан боғланиб, гиио-гиперонимик кнчик тизимни ҳосил
қила олмайди. Демак, гнпероним билан семантик жи-
ҳатдан жинс тушунчасининг номини ифодалаб келган
сўзлар орасидаги ўзаро фарқ логик-семантик фарқ
эмас. балки лингвосистем фарқдир.
Логик-семантик муносабат доирасида барча турдош
аниҳ отлар ўзаро жинс-тур муносабатини ифодалаш
асосида боғланади. Лекин юқорида асослаб берилгани-
дех, уларнпнг ҳаммаси ҳам гипо-гиперопнмпк лсксик
гарадигмаларки ҳоснл қила олмайди. Худдп шунннг
учун ҳам гпперонимга таърнф берплганда аииқ тпл-
никг луғат таркнбидаги лугавнп бирлпкларнинг маъ-
лум гуруҳида сўзларнинг ўзаро муносабатидан кслиб
чпққан ҳолда ёидашиш ксрак, чунки гиперонимнппг
таъркфи лингзосистем характерга эга бўлпши лоэпм.
3. Гипероним жинс-тур муносабати асосида боглан-
гак умумлаштпрувчи маънога эга бўлган мустақпл лу-
ғавий бирликлар қаторидаги доминанта (сўз).
2. Гиперошш — сўзларнипг гипо-гиперомпмпк қа-
торидаги жинс иомияи ифодаловчи сўз.
3. Гипероним — шу жинс турларш-ишг комларнни
ифодаловчи мустақил луғавий бирликларга ппсбатан
семангик ҳолатда намоёк бўлувчи жиис поми гиперо-
нимнинг мавжуд томонларининг белгиспга кўра ҳамда
14
кўп ҳадлигига кўра унга кўплаб таъриф бериш мум-
кин. Лекин бу таърифлар ичида гиперонимнинг харак-
терини тўлиқ очпшга хизмат қила оладпган таъриф бу
гипероним ва гипонимнинг \>заро муносабатидан келиб
чиқкан мавжуд лингвистик оппозицня асосида лингвис-
тик элементларнинг систем белгиснга асосланиб берпл-
ган таърифдир.
Кўриннб турибдики, гипоним бўлмас экан, гнперо-
пим ҳам тилда ифодаланмайди. Демак гипероним каби
гипоннм ҳам соф лингвистик тушунча экан, гипоним бу
тур тушунчасннинг тклнинг мустақил луғавий бирлнк-
ларпдап иборат шундай ифодасидир. У бевосита шу
турга мачсуб бўлган жинс номини ифодаловчп луғавнй
бнрлпклар билан боғлиқ бўлади. Тилда гиперопим ифо-
даланмас экан, гипоним ҳам ифодаланмайди. Худди
мана шу мринда гнпоним ва гипероним орасидагп ўзаро
мутаносиблик ўзаро лингвистик алоқа, яъни гипоним-
нннг ҳам лингвоснстем характерга эга бўлган тпл ҳоди-
саси эханлнги яққол намоён бўлади. Балик сўзн сазан,
олабуға каби балиқ номини ифодаловчи луғавий бнр-
ликлар ўзбек тилида мавжудлнги учуи ҳам гипероним
бўла оладн. Фақатгина бакра, лақца, сазан сўзлари
асосидагпна электрли лаппак балиқ сўзинннг гипоним
эканлигига ншонч ҳоснл қилиш мумкнн. Таркнбига
кўра сўз бпрпкмасн ҳисобланган злектрли лаппак ба-
лиқ атамасн бнр томондан ўзи билан бпр парадигма-
тик қаторда турувчи номинатпв бнрлнк сифатнда бақ-
ра, лаққс, сазан сўзлари билан боғланади. Иккипчи
томондан, балиқ сўзпга ннсбатан шу жннснинг алоҳпда
бир турнпнг помини ифодаловчи сўз сифатида балиқ
сўзп билан боғланади. Шу ўринда электрли лаппак
балиқ атамасп гипоним бўла оладими, деган савол ту-
ғилади. Тур тушунчанинг номини ифодаловчи номина-
тнз бпрлпкларнинг лкнгводуалистик хусусиятга эга
эканлпги яққол намоён бўлади. Мантиқий жнҳатдан
электрли лаппак балиқ атамаси бақра, лаққа, сазан
атамалари бнлап тенг. Улар ўз парадигматпк қатори-
да домннантага тенг маъно ифодалайдя, лекнн мантнқ
ва тилнинг дуиёси ҳамда тадқиқот манбаи бир-биридан
фарқ қилади.
Гарчанд электрли лаппак балиқ бирикмаси ва бақ-
ра сўзларн мантиқий семактик жиҳатдан ўзаро ўхшаш
бўлса ҳам, ўзннинг шакли ва тил доирасидаги мавжуд
белгиларига кўра, бошқа-бошқа ҳодисалар сифатида
15
баҳоланади. Уларнинг ҳар иккаласи ҳам номинатив
бирлик, лекин биринчиси шакл таркибига кўра сўз би-
рикмаси, бир катор мустақил луғавий бкрлнкларнинг
яхлит бир тизим сифатида боғланишдан таркнб топган
аниқ тил модели сифатида шакллакган бирнкмалардир.
Айкан мана шу қиёслаш электрли лаппак балик, қал-
қонли чўртан каби сўз бирикмалари билан бақра,
лаққа, сазан сўзлари орасидаги ўзига хос томонларккм
фарқлаш ва ҳар икки ҳодксани ўзаро ажратнш имно-
нини беради. Демак гипоним атамаси остида биз тўла
маънода бирор-бир жинс тушунчасига нисбатан шу
жинснинг алоҳида-алоҳида турларининг иомини ифода-
лашдаги тилнинг луғавий имкоииятларипи тушунамиз.
Шундай экан, айтиш мумкинки, гипероним атамаси за
тушунчаси каби гипоним ҳам жннс-тур муносабатини
ифодалашнинг тил доирасидаги мантиқий имкониятлар-
дан ва сўзлараро систем (парадигматик) алоқадан ке-
либ чнққан бир тил доирасидаги аниқ систем ҳодиса-
дир.
Гипокнм ҳамда гнпероним орасидагп логик-семантик
муносабат ва алоқа устида шуни айтнш мумкинки, ги-
понимик қаторлар кўп элементли бўлади. Яъни ўз тар-
кибида камида 2 элементни ■сақлайдп. Уз навбатида,
улзриинг бири гипероним минимум, нккннчиси гипо-
ким бўлиб келэди, ч}’нончи: тозуқ, хўроз, мокиён, жўжа
гипонимо-гипероннмнк қаторпда тозуқ гипероним, қол-
ган барча сўзлар гипоним бўлиб келадп. Чунки, гипо-
нимнинг семантик таркибида умумий маъно жинс сема-
си билан бир қаторда дифференциал сема тур семаеи
ҳам ифодаланган бўлади. Шуиинг учун ҳам гнпонимлар
ҳеч бир коптекстда. ҳатто умумлг.шти;;увчц шггеграл
аннқловчилар ёрдамнда ҳам гипсрош:мн;шг ўрчпдп
дамнда олмппдя. Чупки гасомтмга пьтсгцал млъпэ пАо-
даловчи кисм билан бир ҳаторда, дифференциал сема-
га эга бўлган ҳисм ҳам мавжуд. Сўзларнинг гнпонп-
мкк уя луғатида эса гнпошш-гппоропим билан бпрга ва
фақат гипероним воситасида аниқланади.
16
Мазкур алоқа доирасида гипероним а, гипонимлар
б, ц, д, е билаи ифодаланади деб қарайдиган бўлсак,
бу ўринда б, ц, д, е ҳар бир гипо-гиперонимик қаторнинг
алоҳида-алоҳида мусгақил элемекти спфатида А билак
боғланиб гипо-гиперонимик микротизимни ҳосил қила
олади.
А б дарахт—кайин
А ц дарахт—терак
А Д дарахт—ел
Ж-Л. е дарахт— тол
Гипероним ифодаланмаган тақдирда айни бир жинсга

мансуб предметларнинг номларини ифодаловчи, лекин
мазкур тилда мустақил луғавий бирликлар воситасида
ифодаланмаган номинатив бирликлар орасида логик-
семантик алоқа йўқолмайди, лекин бу бирликлар ора-
сидаги ўзаро семантик алоқа асосида боғланган гнпо-
гиперонимик муносабат ҳосил бўлмайди. Чунки, гипо-
нимия тушунчаси юқорида батафсил очиб бернлгандек,
мантиқий тушунча эмас, балки соф лингвистик ҳодиса-
дир. Худди мана шунинг учун ҳам денотатларнинг ва-
.зифасига кўра, яъни умумий тарзда бир хил фаолият
бажаришини .ифодаловчи сўзлар қаторини гипонимия
сифатида баҳолаб бўлмайди. Бундай вазифадошлик
асосида боғланган сўзлар қатори бугунги кунга қадар
умумий тилшуносликка ҳам, шунингдек, туркийшунос-
ликда ҳам ўрганилган эмас. Шунинг учун ҳам биз бун-
дай сўзлар қаторини сунъий термин—функционимия
ёрдамида ажратамиз, чункн аниқ бпр тилда гипероним
жиис номини атовчи сўз ифодаланмаса, тур тушунча-
сининг номини ифодаловчи сўзларни гипоним сифатида
баҳолаш мумкин эмас. Чунки гипо-гипероинмик мнкро-
гизиглларнинг асосики жинс номини ҳамда шу жинега
максуб турларникг номларини кфодаловчи луғавий
бярликларнинг барқарор систем алоқаси ташкил қи-
•лади. Шунинг учун ҳам сўзларнинг гипонимик қаторн
жинс тушунчасининг номи ва тур белгисининг номини
фарқловчи умумий лексик ифода билан боғланган лу-
ғавий параднгмаларга айтилади. Лексик гипонимик
парадигмалар ҳар доим дунедаги барча тилларда очиқ
луғавий микротизимларни ташкил қилади. Бу шун-
2 —2357 17
дай микротизимки, унинг таркиби узлуксиз янги эле~
мептлар билан бойиб боради. Айпи замонда худди мана
шу янги элементлар орасида ўзаро янги маъно муно-
сабатларининг ҳосил бўлишига олиб келади. Шуиинг
учун ҳам тнл ўзиннпг луғат таркибида мавжуд бўлган
гипо-гиперонимик парадигмаларни боймтиш соҳасида
чексиз имкониятларга эга. Бу имконият ҳар бир тил-
ннпг ички имкониятлари, яъни тилда янгн сўз ва ата-
маларнинг пайдо бўлиши, шунингдек, бошка тиллардак
сўз ва атамаларнн тўғридан-тўғрн қабул қилиш билан
богликдир. Масалап: дарахт гипопимнк қатори сўнгги
йнлларда чет тиллардан дарахт номшш ифодаловчи
бошқа кўппша сўзларни қабул килнб, тўғрндан-тўғри
қўллаш патнжасида бирмунча бойиб бордн.
Шу бплан бир қаторда, тескари жараён ҳам мав-
жуд. Чупопчи, кўпгипа сўз ва терминлар истеъмолдан
чнқиши билан гипошшик парадигмаларнинг таркибпга
кирувчи луғавпй бирликларнинг миқдорн кесхнн кама-
Гшшн ҳам мумкпн, лекин гмпокимик парадигмалариинг
очпқ характери бир қатор ўзнга хос систем семантик
а.лоқаларнинг вужудга келишига асос бўлади. Гипоним
ҳамда гиперонпм орасндагн бундай систсм-семантик
муносабатлар нафақат гипонимик микротизимнинг ўз
элементлари ичнда, балки яхлпт бир тнзимни ташкпл
қилувчи тилнинг луғат таркибндаги сўзлар орасида
ҳам мавжуддир. Шундай ўзпга ' осликларидан бирп ўз-
бск тилн луғат тизими орасидагн гипо-гиперомик пара-
дпгмаларнинг элемептлари ичидаги гипоним ҳамда гк-
пероним орасидаги ўзаро семантик муносабатдир.
ГИПЕРОНИМ ВА ГИПОНИМ ОРАСИДАГИ СЕМАНТИК АЛОҚА
Гипероним тушунчасининг ўзи серқирра, кўп ҳадли:

ҳамда кўп йўналишга эга бўлган тушунчадир. Бу эса
айпи бир гипо-гипероппмик қатор (параднгма) дан айни
бнр жинснинг турли турларинпнг номнни ифодаловчи
гиионимларнинг ифодаланишига имкон беради. Уз наз-
батида, бундай кўп элементли гипо-гиперонимик қатор-
лар бевосита полисемия (кўп маънолнлпк) ва омони-
мия (шаклдошлик) ҳодисалари билан боглпқ бўлади,
Жумладан, ўзбек тилидаги дарахт номлари дастлаб и к к е
гуруҳга бўлинади. Мевали дарахтлар ҳамда манзарали
оирахтлс^; тнлпмпзда мевали дарахтлар ҳам ўз мева-
18
сининг номи билан аталади. Чунончи, тут (тут дарах-
ти), олма (олма дарахти), ўрик (ўрпк дарахти), нок
(нок дарахти), шафтоли (шафтоли дарахти) ва ҳ, к. Бу
сўзлар бир томондан мева гипероними билан боғланиб,
мева, олма, ўрик, нок, шафтоли, гилос гиперонимик
қаторини ҳосил қилса, иккинчи томондан дарахт гн-
пероиими билан боғланиб, дарахт, олма, ўрик, нок,
шафтоли, гилос гипо-гиперонимик парадигмани ҳосил
қнлади. Бундай икки элементли гипонимик луғавнй
парадигмалар мазкур парадигмаларнинг систем-семан-
тмк хусусиятига кўра алоҳида-алоҳида тадқиқот манбаи
бўла олади. Агар биз мазкур тадқиқотимизда тилнннг
луғат таркибида мавжуд бўлган лексик лакуналар (б\“ш
хоналар) ҳақида қисқача фикр юритмасак, тилнинг
лекспк-семантик тизимида гипоиимияпинг мавжудлнги,
унинг ўзига хос характери очилмай қолиши мумкин.
Тилнинг луғат таркибида мавжуд бўлган лекеик ла-
куналар (бўш хоналар) гипо-гиперонимик қаторларда
ҳам айни бир жинсга мансуб бўттгаи турнинг номини
ифодаловчи луғавий бирликлар ёрдампда анни шу тил-
ца кфодаланмаган, шунинг учун ҳам нутқда турли тас-
вирий-аналитик имкониятлар ёрдамида ифодаланувчи
номинатив бирлнклар тил тизимидагп бўш хоналар тил-
нинг луғат тизимида ўз ўрнига эга бўлган, лекин мах-
«еус луғавий бирликлар воситасида нфодаланмаган сўз-
лтарга лексик лакуналар дейиладн.
Улар тил тизимида ўз ўрпига эга бўлган луғавий
'бирликлар ёрдамида зарурият туғплганда жуда тез ва
осон тўлдирнлади. Луғавий лакуналар объектив бор-
диқда мавжуд бўлган аниқ предмет ҳақидаги маълум
тушуича шу тил эгаларннииг онгида мавжуд бўлганда
ёки мазкур тплда янгн сўзларнинг пайдо бўлиш жараё-
нпда қнсқартма сўзлар эркин сўз бирикмалари терми-
нолэгпк бирнкмалар ҳам мустақпл луғавпй бирликлар
ва лексемалар сифатида шакллапгандэ тез ва осон
тўлцирилади. Таълим тизимида вужудга келган янги
тушупчалар; гимназия, лицей, коллеж, магистр, бака-
лавр ва ҳ. к.
Ҳар бпр пшо-пшеронимик қатор чеклапмаган миқ-
дорда луғавий лакуналар (бўш хоналар)га эга бўлади.
Бу бўш хоиалар айкп бпр жинснинг турлн белйиларп
бплан фарқ қилувчи турларинпнг коми билан чегара-
ланмаган миқдорда тўлиб бориш имконнятига эга. Чу-
дунчи, !0 та балиқ номини билувчи одам учун Зикрил-
19
ла Мирхолиқовнинг луғатида келтирилган балиқ ном-
ларннинг қолган 490 таси лакуна хисобланади. Лексик
лакуналар тил луғат тизимииинг бойиб боришида энг
самарали воситалардан биридир. Барча лексик пара-
дпгмалар, шу жумладан, гипо-гнперонимик парадигма-
лар ҳам чексиз миқдорда лакуиаларга маълум жинс-
нииг турли турларининг номини ифодалаш имконияти-
га зга.
Гипонимия ҳамда гипо-гиперонимнк қагорларнинг
мавжуд лингвистик белгиларини илмий жнҳатдан ассс-
лаш жараёнида гипо-гиперонкмик, умуман, гипонимик
қаторларнинг тил тизимидаги бошқа лекеик парадиг-
малар, лексик-семантик гуруҳлар билан ўзаро алоқаси
устида ҳам тўхталиб ўтамиз. Шуни алоҳкда таъкидлаш
кёракки, тилнинг луғат тизимннп тизим сифатида ўрга-
ниш маъносида луғавий бирликларнинг лексик-семан-
тик гуруҳларга, мавзу қаторларига ажратиш, сўзлар-
нлнг лексик-семантик майдонини белгилаш устидаги
пшлар ўзинииг тарихий йўлига эга бўлса ҳам, систем
лексикологияда жуда кўп лакуналар (бўш хоналар)
мавжуд. Қайсики, лексик-семантик гуруҳларнинг муно-
сабатларни, майдонларни, мавзу қаторларини аниқлаш:
юзасадан тадқиқот ўтказиш жараёнида жуда кўп қи-
йтшчиликлар ва иоқулайлик туғдиради. Худди мана
шукдай лакуналардан бири гипснимия, гипероним ҳам-
да гипоним атамалари ёрдамида тўлдирилади. Узбек
тили луғат қатламидаги луғавий бирликлар орасидаги
семантик ҳамда логик-семантик алоқалар, муносабат-
лар шу қадар ранг-барангки, уларнинг лекснкологияда
бугунгп кунга қадар қўлланаётган атамалар ҳамда
синонимия, антоннмия ва ҳатто, гипокимия билан ҳам
баҳолаш мумкин эмас, шунинг учун ҳам биз юқоридаги
атамаларга аналогия тарзида қуйидаги сунъий атама-
ларни ҳам кўрсатиб ўтамиз.
Бу атамалар сўзлар орасндаги семантик ҳамда ман-
тиқий-семантих муносабатларнн ифодалашга хизмат
қилади, чунки мазкур лексик парадигмаларнинг ўзи
сўзлар орасидаги ўзаро семантик ҳамда мантиқий-се-
манткк муносабатларнинг, лексик-оппозиция муноса-
батларининг хусусиятидан келиб чиққан луғавий пара-
дигмалар бўлиб, улар:
1. Партонимия (лотинчадан рагИз — қисм, гуруҳ
е з грекчадан номос — ном).
20
2. Функционимия (лотинчадан {ипкзьуа — фаолият,
люс-номос — ном).
3. Градуспимия (лотинчадан угайиз — даражалар,
номос — ном).
4. Иерархиснимия (грекчадан хггоз — кетма-кет жой-
.лашиш) каби лексик-семантик муносабатлар билан чек-
ланмайди.
Бизнннг тадқиқот манбаимиз гипониьшя эса, ўз нав-
■батида, худди шу лексик-семантик қаторлар билан қо-
ришиб кетади. Тилнинг лексик-семантик тнзимида мав-
жуд бўлган гипонимия муносабатларининг кўлами ва
қажмини аниқ белгилаш мақсадида гипо-гиперонимик
даторлар билан партонимик функционимия, градуони-
мия ҳамда иерархиоиимик қаторларнинг ҳар бирини
алоҳида-алоҳида ажратишми мақсадга мувофиқ деб
билдик.
ГИПОНИМИЯ БИЛАН ЁНДОШ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК

МУНОСАБАТТУРЛАРЙ
Партонимия атамаси остида семантик ҳамда логик-

семантик йўналишда бутун-бўлак тушунчасини ифода-
лаш асосида боғланган сўзлар қаторини тушунамиз
Чунончи, ўсимлик, илдиз, шох, барг партонимия
атамаси гарчанд янги ва сунъий атамаси бўлса ҳам,
сўзлар орасидаги ўзаро партатив, яьни бутун-бўлак му-
носабатларини белгилаш жуда қулай.
Функционимия атамаси остида денотатларнинг ўз-
аро бир хил ёки яқин вазифа бажариши асосида ҳосил
булган сўзлар қатори тушунилади. Маълумки, денотат-
ларнинг фаолиятидаги бир хнллик ёки ўзаро ўхшашлик
уларнинг номларини ифодаловчи сўзлар орасидаги лек-
сик-семантик алоқадорликка асос бўлади.
Калам, ручка, мўйқалам денотатлари орасидагн ўз-
аро бир хил фаолият лексик-семантик гуруҳларнинг ҳо-
сил бўлишига асос бўлади.
Градуонимия атамаси остида денотатларнинг ёки
тушунчаларнинг турлича даражасини ифодаловчи лу-
ғавий бирликлардан иборат лексик-семантик қаторлар
тушуиилади: тузук, дуруст, яхши.
Иерархионимия атамаси остида семантик жиҳатдан
ўзаро бирикиш, яъни иерархия, поғоналаниш муноса-
бати асосида боғланган сўзлар қаторини тушунамиз:
нарса, ўсимлик, дарахт сўзлари орасидаги семантик
21
муносабатлар, алоқалар, шубҳасиз, семаитик алоқанинг
биз юқорида кўрсатиб ўтган турлари билан чеклав-.-
майди. Улар бир қадар кўп ва турли-тумандир.
Биз юқорида бир қатор тилшунослар томонидан
партонимиянинг алохида лексик-семантик гуруҳ сифа-
тида ажратилмаганлигини, у гипономиянинг бир тури
сифатида баҳоланганлигинн кўрсатнб ўтдик. Шу билан:
бир қаторда, гипо-гнперопимик ҳамда партонимик қа-
торлар орасидаги семантик фарқлар ҳам қисман кўр-
сатнб ўтилди. Бу ўринда шунн алоҳида таъкидлаш ке-
ракки, гипонимия билан партонимия орасидаги фарқ,
уларнинг семантик жиҳатдан ўзига хослигида эмаср
аммо бу тил воситалари мантиқий (логик) жиҳатдан
ҳам ўзаро фарқ қилади. Агар гипероним умумийлик.
тушунчасини ифодаласа, бутун тушунчасини нфодалов-
чи сўз яхлитлик маъиосини англатади. Мана шу фарқ-
дан келиб чиққан ҳолда партонимик ва гипонимик қа-
торларни ўзаро қиёслаймиз.
1. Наср, роман, қисса, ҳикоя, очерк, латифа.
2. Китоб, муқова, варақ, саҳифа.
Бу ўринда наср гипероними семантик жиҳатдак
умумийлик тушунчаси билан боғланади. Қайсики, бу
сема унинг барча турларида мавжуд, китоб сўзи эса
бутунлик тушунчасп билан боғланган ҳолда аниқ от-
ларнинг барчасига алоқадордир. Шунинг учун ҳам наср-
гипероними шу гипо-гиперонимик қатордаги ҳар бир
гипоним билан алоҳида-алоҳида боғланадн.
Бу қатордаги барча сўзлар ўзаро тенг, ягона сема
асосида боғланган бўлакларга эга бўлганлиги учун ҳам
гапда ўзаро эркин тарзда ўрин алмаштира олади. Чу-
нончи, насрда қофия шарт эмас. Бу ўринда наср гипе-
роиимининг ўрнини шу лексик парадигмадаги исталган
унсур (гипоним) эгаллай олади. Масалан, романда ко-
фия шарт эмас, ҳикояда крфия шарт эмас, циссада цо-
фия шарт эмас, очеркда, латифада цофия шарт эмас.
Бундай ҳолни партонимик қаторларда учратиш мумкин
эмас, чунки китобнинг ўзига хос мавжуд белгилари
муқова, варақ, саҳифа сўзлари орқали ифодаланувчн
предметларнинг мавжуд белгилари бир-биридан тамо-
мила фарқ қилади. Гиперонимнинг маъноси, ўз навба-
тида гиперонимларнинг умумий белгиси барча гиперо-
нимларда ифодаланган умумий интеграл сема ёки тенг
бўлаклардир. Китоб сўзининг маъноси унинг қисмла-
рини ифодаловчи сўзларнинг умумий маъпо қийматидан
22
«елиб чиқмайди, чунки мазкур партонимик қатордаги
■биринчи сўз (китоб) охирги сўз (саҳифа)га нисбатан
анча катта, чунки бу сўзни нфодаловчи денотат, яъни
китоб бутунлик тушунчасини англатиб келади. Са-
ҳифа эса шу бутунлик таркибидаги энг кичик қисм,
■бўлак.
Партонимик ҳамда гипонимик қатордаги сўзлар ора-
сида мавжуд бўлган семантик ва мантнқпй семантик
фарқлардан келиб чиққан ҳолда айтиш мумкинки, бу
:икки хнл бир-биридан фарқ қилувчи алоқалар асосида
ҳосил бўладиган қаторларни ўзаро гипонимнк муноса-
бат асосида ҳосил бўлган лсксик парадигмалар сифа-
тида баҳолаш тўғри эмас. Гипоннмнк ҳамда партони-
мик қаторларнинг ҳар бирпни ҳосил қилувчн луғавий
бирликлср орасидагн ўзаро семантик алоқалар бир-
биридап кескин фарқ қкладп. Бу қаторларнипг ҳар бири
ўзининг семантик табнатн ва мавжуд лингвистик бел-
гиларига кўра алоҳида-алоҳида луғавпй кичик тизим-
дарни ҳосил қилади. Худди шунииг учун ҳам бу кичик
тизимларнинг ҳар бирнни тадқиқ қилишда махсус ён-
дашув зарурдир. Бу сўзлар орасидаги гипо-гиперони-
мик муносабатларии ўрганишга бағпшланган мазкур
яшимизда иартоиимия билан боғлиқ алоҳида назарий
муаммолар устида тўхталмаймиз.
Функдионимия, юқорида таъкидлаб ўтганимиздек,
гипонимияга жуда яқин туради. Уз навбатида, функ-
ционимик қаторлар гипо-гиперонимик қаторлардан бир-
гина гиперокимнииг ифодалаимаслиги бнлан фарқ қи-
лади. Функционимлар тилшуносликда умуман ажратил-
маган лексик-семантик қаторларднр. Тадқиқот натижа-
.лари шуни кўрсатадики, функционимик қаторларнн
еазарий жиҳатдан тадқиқ қилишда ўзига хос томоплар
-билан бир қаторда, функционимик қаторларнинг гипо-
.нимик қаторлар билан ўзаро алоқадор томонларини
ҳа?л ҳисобга олпш лозим.
Узбек тилида фупкцконимик қатор сифатида қуйи-
даги сўзлар тизимини кўрсатиш мумкин:
1. Стул, ўтирғич, курси, кресло.
2. Уй, ҳовли, хонабон, айвон ва ҳ. к.
Градуонимия гипокимия билан чамбарчас боғлана-
ди, ҳатто баъзан қоришиб ҳам кетади: бола, нинни, ча-
ҳалоқ, гўдак. Бу қатордаги сўзлар бир қараганда гўё
бола гипероними остида бирлашгандек кўринса ҳам
бола, нинни, чақалоц, гўдак сўзлари билан гул, райҳон,
23
лола, атиргул сўзлари орасидаги семантик алоқалар
бир-биридан фарқ қилади. Мана шу ўзига хослик бу
луғавий парадигмаларнинг ҳар бирига алоҳида-алоҳи-
да ёндашишни тақозо этади.
Иерархионимия ва гипонимия орасидаги ўзаро ало-
қалар илмий атамалар билан умумистеъмолдаги сўзлар
ораеидаги алоқа билан белгиланади. Иерархионимия,
юқорида кўриб ўтганимиздек, бу илмий адабиётларда
берилган сўзларнииг гипонимик қаторидир. Жумладан,
грамматик атамашуносликда от, турдош от, атоцли от,
аниқ от, мавҳум от ва ҳ. к. каби иерархик қато,р мав-
жуд. Иерархионимик алоқалар умумистеъмол лек-
сикасидаги луғавий бирликлар учун ҳам хосдир. Чу-
нончи, ўсимлик, дарахт, бута, майса ва ҳ. к. Кўриннб
турибдики, умумистеъмол сўзлари орасидагн бундай
семантик алоқалар систем лексикологияда алоҳида
тадқиқот объекти сифатида хизмат қила олади. Юқо-
рида айтилган фикрлар асосида шундай хулосага келиш
мумкинки, гипоиимия — сўзларнинг гипо-гиперонимик
қатори ўзбек тили луғат қатламида мавжуд бўлган шу
тнзим ичидаги объектив реалликнинг ўзбек тили лек-
сикасини тизим сифатида ташкил этадиган категория-
сидир. Гипо-гиперонимик муносабат асосида боғланган
луғавий қаторларнинг ўрганилиши бизнинг ўзбек тили
луғат таркибини тизим сифатнда ташкил топганлиги,
систем характерга эга эканлиги ҳақидаги билимлари-
мизни чуқурлаштириш имконини беради. Узбек тили
луғат тизимидаги гипонимик қаторларнинг ажратилиши
ва назарий л<иҳатдан тадқиқ этилиши бизнинг олднмиз-
га гипонимия ва синонимия ҳамда гипонимия ва анто-
нимия орасидаги ўзаро муносабатларни аниқлаш вази-
фасини қўяди.
ГИПОНИМИЯ ВА синонимия
Гипонимия билан синонимия орасидаги ўзаро се-
мантик алоқа жуда муракка-б. Гипонимик қаторнинг бар-
ча элементлари ягона, умумий маъно билан боғланади.
Бу маъно гипонимик парадигманинг доминантасида
ифодаланади. Гипонимик қаторнинг доминантаси эса
гипероним бўлиб келади. Чунончи, гул семаси, гуллола,
райҳон, атиргул қаторидаги сўзларнинг барчасида зару-
рий қисм сифатида ифодаланади. Худди мана шу муно-
сабат доирасидаги сўзлар орасида ҳам синонимик
маъно бўёқлари ифодаланган бўлади, лекин гипонимик
2-1
парадигмаларнинг ҳар бир элементи ўзининг хусусий.
маъносига эга. Бу хусусий маънолар гипонимнк қатор-
даги сўзлар ифодалаган тушунча ва денотатлар билав
бевосита боғлиқ бўлади.
Шу маънода гипо-гиперонимик қатордаги луғавий
бирликлар орасида синонимик маъно бўёқлари ифода--
ланмайди. лекин нутқ вазияти (ситуация) билан боғ-
лиқ равишда гипонимнинг хусусий маъноси нейтралла-
шиб-. гипоним ўрнида гиперонимни қўллаш мумкин бўл-
ган вазиятда гипо-гиперонимик қатордаги луғавий бир-
ликлар синонимик бўёқлари орқали боғланади. Ги-
понимик парадигма бирликлари орасидаги синонпмик
муносабатлар, ўз навбатида, сифатларда субъектив баҳо>
маъносини ифодаловчи луғавий бирликлар қатори ора-
сидаги маъно муносабатларини яхиш, тузук, дуруст
сўзлари, шунингдек, нутқ феъллари орасидаги семан-
тик алоқаларни эслатади. Бир сўз билан айтганда, ги-
понимик қаторлар орасидаги синонимлик нисбий кон-
текстуал ситуатив характерга эга.
Уз-ўзидан маълумки, гипонимик қаторларда антони-
мик маъно бўёқлари ифодаланмайди. Бу, ўз навбатида...
гипонимик парадигмаларнинг унсурлари у ёки бу тур
белгисини ифодалашга хизмат қилишини кўрсатади.
Жинс-тур номини ифодалаш жараёнида эса мазкур
жинснинг бирор-бир турини инкор қилиш кузатилмай-
ди. Чунончи: Бу қайрағоч эмас, қайин. Бу контекстда
қайин ва қайрағоч сўзлари бцр-бирини инкор қилмай-
ди, бнр-бирининг қарама-қарши белгисини атамайди,
балки уларнинг ҳар бири шу турнинг белгнсини тас-
диқлайди, лекин баъзан нутқий вазият билан боғлиқ
ҳолда контекст доирасида гипонимлар ўзаро антонимик
маъно бўёқлари асосида ҳам боғланади. Бундай ҳол-
ларда гипонимлар контекст доирасидаги ўзаро антоним-
лар сифатида намоён бўлади. Толдай қалтираманг, чи-
нордай маҳкам туринг, Иўқ у қўй эмас, қўчқор гипони-
миянннг синонимия'ва антонимия билан ўзаро алоқа-
си устида тўхталар эканмиз, шуни алоҳида таъкидлаш
керакки, гипо-гиперонимик қатордаги ҳар бир гипоним
ва ҳатто гипероним ҳам луғавий бирликларнинг ўз
маъноси билан боғлиқ ҳолда ҳам, кўчма маъноси билан
боғлиқ тарзда ҳам ўзининг антонимига ва синонимига
эгадир. Узбек тили лексикологиясида гипонимик муно-
сабатнинг мавжудлигини назарий жиҳатдан асослаш
жараёнида қуйидаги хулосага келдик:
25
1. Гипонимия ўзбек тили луғат тизимини тизим си-
«фатнда тушунишнинг имконият ва турларидан бири бў-
-либ, объектив борлиқ билан боғлиқ реал тил ҳодисаси
■сифатида жинс-тур муносабатининг ифодаланиши асо-
сида ташкил топган сўзлар қаториднр.
2. Гипонимия — тил лексик қатламини тизим сифа-
тнда ташкил этишнинг имкониятларидан бири сифатп-
.да партоннмия, функциономия, градуонимия ҳамда
иерархионимия билан қўшилиб кетади, лекин улардан
■бнрортасига ўтмапди ва бирортаснни қопламайдп.
3. Узбек тилининг луғат тизимида гипо-гиперони-
мик қаторларнинг мавжудлиги тилдагп объехтпв реал-
■лнк эканлиги шу билан тасдиқланадики, гипонимик
қатор элементларининг ўзаро мукосабатида сўзларпинг
-лексик-семантик гуруҳларп орасидагп систем муноса-
■батларда кузатилган мавжуд аналогпк муносабат каби
:;одисалар учрайди.
4. Гипоннмик каторлар тилнинг лексик тнзимида ҳар
доим очиқ луғавий микротизимларнн ҳосил қиладн
ҳамда махсус марказий доминанта сўз остида луғавпй
оирлнкларпппт лексик-семантик (параднгматик) гуру-
д.пга бпрлашади. Бу ўринда жинс номппп нфодаловчи
сўз гипероним луғавий бирликларнинг ушбу лекспк-се-
.мантик гуру.ҳп учун домиианта сифатнда чсмосп бўладп.
УЗБЕК ТИЛИНИНГ АТАМАЛАРГА ОИД ҲАМДА
УМУМИСТЕЪМОЛДАГИ ЗООЙИМЛАРИ
Турли типдаги илмий манбаларнинг, жумладан, лу-
тат ҳамда қомусларнинг гувоҳлик беришича, ер юзида
уч юз мингдаи зиёдроқ ҳайвон яшар экан. Бу ҳайвон-
ларнинг ҳар бири ҳамда ҳар бир ҳайвоннинг у ёки бу
белгиси асосида фарқ қилувчи турларининг ҳар бири
ўз номига, тилда ўз ифодаланувчисига эга. Чунончи,
туя— бир ёки икки ўркачли йирик сут эмизувчп иш
ҳайвони (жинс номи); бўталоқ— туянииг боласи (тур
номи); моя— урғочи туя (тур номи); нор — бир ўр-
качли эркак туя (тур номи).
Шуни алоҳида таъкидлаш кераккн, зоонимлар ни-
.ҳоятда кўп бўлганлиги билан уларнинг фақат бир қис-
мигина ўзбек тилида қўлланилади. Чунки ҳайвон ном-
ларининг асосий аксарият қисмини атамалар ва ата-
маларга оид бирикмалар ташкил қилади. Зоологик
атамаларнинг ўзбек тилида ниҳоятда кўплиги зоология
■фанининг тараққиёти билан чамбарчас боғлиқдир. Уз-
26
бекистонда зоология фанининг шаклланнб, ривожлана
бориши билан баробар ўзбек тилига кўплаб зоологик/
атамалар ҳам кириб келади. Бу атамаларнннг кўпчи-
лиги рус тили ва бошқа тиллардан таржйма қнлиш:
орқали қабул қилинган. Бу ҳолни асосан тур номини
атовчп зооатамаларнинг ифодаланишида яққол кўриш'
мумкин. Жумладан: Приживальский оти, каспий киль-
каси, электрли лаппак, электрли угорь ва ҳ. к.
Жинс номини ифодаловчи зоотерминлар тур номи-
ни ифодаловчи зооатамаларга нисбатан бир мунча кам
бўлиб, бупга асосий сабаб ўзбек тилида мазжуд бў'л-
ган жинс номини нфодаловчи зоонимлар, асосап, шу
ҳудудда яшовчи ҳанвонларнинг номини ифодалаганлп-
гидадир.
Узбек тилининг зооатамалари асосан дарслик ҳам-
да зоологик луғат ва қомусларда ҳамда зоологик маж-
муаларда, шу соҳа мутахассисларининг нутқида кенг'
қўлланилади. Зоологик атамалар умумистеъмолдаги
зоонимлардан фарқ қилиб, мураккаб бирикмалардан
ташкнл топган илмий атамаларни ўз ичига оладн. Ма-
салан: сут эмизувчилар, умурткали ҳайвонлар, судра-
либ юрувчилар, совуққонлилар, курак оёклилар ва ҳ. к..
Шунинг учун ҳам айни бир жинсга мансуб, ҳайвон-
нинг турларини ифодаловчи зоологик атамалар шу тур
номини ифодаловчн умумистеъмолдаги зоонимларга
нисбатан бир неча баробар кўпдир. Чунончи, ўзбек ти-
лининг гипологнк атамалари 526 та бўлса, умумистеъ-
молдаги от номлари 30 тадир.
От — айғир, байир, байтал, бия, облак, бедов.
Шунингдек, ўзбек тилпда 70 га яқин балиқ номн
кенг истеъмол қилинса, ихтионимлар 500 га яқиндир,
Юқорпдагн мнсоллардан кўриниб турибдики, ўзбек ти-
лидаги зоологнк атамаларни ўрганиш соҳаснда ўзбек
тилшунослигида ҳам бир қатор ишлар амалга оширил-
ган. Бозорова Д., Усмонов С. ва бошқаларнинг ишлари
бунга яққол мисол бўла олади. Лекин мазкур ишларда
зооатамалар фақатгина тасвирий йўналишда ўрганилиб
улар орасидаги лексик-семантик муносабат ва ало-
қаларни ўрганиш бугунги кунга қадар махсус тад-
қиқот манбан бўлган эмас. Шунинг учун ҳам биз зоо-
атамаларни улар ораспда мавжуд бўлган ўзаро лексик-
семантик ҳамда логнк-семантик алоқалар нуқтаи на-
заридан таҳлил қиламиз. Узбек тилининг умумистеъ-
молдаги зоонимларн орасндаги лексик-семантик алоқа-
27
ларни ўрганиш ва таҳлмл қилкш ўзбек тили лекснка-
спнм яхлит бир тизим сифатида баҳолаш нуқтаи наза-
рндзн жуда ҳам зарурдир.
Узбек тилининг умумистеъмолдаги зоонимлари, асо-
сан, ўзбек халқининг хўжалик ҳаётида муҳим аҳамият-
га эга бўлган уй ҳайвоиларининг ёки теварак-атрофда-
ги одамларга якин яшайдиган турли ҳайвонларнинг
номларинк ўз ичига олади. /Ҳумладаи:
Қўй — жуфт туёқли сут эмизувчи уй ҳайвони ва шу
.ҳайвоннннг урғочи тури.
Қўзичоқ — қўйпинг эмадиган боласи.
Тадқиқот натижасида шу нарса аниқландики, умум-
истеъмолдаги зоонимларни тўплаш ва уларни лекснк-
семантик алоқа нуқтаи назардан изоҳлаш натижасида
•бу типдаги зооиимлар орасидаги семанткк алоқаларни
ўрганиш ва бу алоқаларнинг чегарасини аниқлаш би-
лак бир қаторда бундай зоонимларни тўплаш ҳамда
изоҳли луғатларга киритиш ҳам жуда муҳим илмий-
амалий аҳамиятга эга. Чунки халқ тилида кенг қўлла-
нилиб келинган кўпгина зоонимлар бугунги кунга қадар
изоҳли ва махсус соҳа луғатларига киритилмагап экан.
Жумладан: пўппак сўзининг эркак ит маъносини, той-
хар сўзи 2 ёшдан ошган эшак маъносини ифодалаб ке-
лиши луғатларда кўрсатилмаган. Демак, умумистеъмол-
даги зоонимлар орасидаги гипо-гиперонимик ҳамда тур-
ли типдаги бошқа семантик алоқаларни ўрганиш би-
лан бир қаторда, бундай зоонимларни тўплаш ҳамда
уларнинг турли маъноларини аниқлаш ҳам жуда за-
рурдир. Биз юқорида ўзбек тилининг зоонимлари ҳамда
зооатамалари орасидаги умумийлик ҳамда уларнинг
бир-биридан фарқ қилувчи томонлари устида қисман
тўхталдик. Лекин шуни алоҳида таъкидлаб ўтиш жоиз-
ки, бу икки турдаги зоонимларни ўзаро фарқлаш учун
уларнинг семантик таркибидаги ўзига хос фарқни ҳам
аниқ белгилаб бериш жуда муҳим аҳамиятга эга.
Бундай лексик парадигма элементлари орасидаги
маъно муносабатларини ўрганиш, уларни алоҳида-ало-
ҳида микротизимларга ажратиш асосида тадқиқ қи-
лиш ўзбек тили луғат таркибини яхлит бир тизим сифа-
тида ўрганишда муҳим аҳамиятга эга.
Зоопарадигмалар орасидаги гипо-гиперонимик ало-
қаларни ҳамда семантик алоқанинг бошқа турларини
ўрганишда уларнинг турларини аниқлаш жуда ҳам за-
28
рурдир. Зоонимларни таркибига кура қуйидаги гуруҳ-
ларга ажратиш мумкин.
1. Содда зоонимлар, яъни содда с-ўз типидаги гоо-
кимлар: от, эшак, иТ ва ҳ. к.
2. Мураккаё зоонимлар, яъни қўгима сўз типидаги
зоонимлар: елқанот, оққуйруқ, оққўтон каби.
3. Таркибли сўз бирикмаси типидаги зоонимлар:
сувилон, кўк новда, ҳалқали илон, чипор илон ва ҳ. к.
Сўз бирикмаси типидаги зоонимлар ўзининг тарки-
бига кўра мураккаб зоонимлар бўлиб, бу типдаги ҳай-
вон номлари асоеан илмий атамалар сирасига кира-
ди. Бу типдагк зоонимлар учун характерлиси шунда-
ки, улар гипо-гиперонимик парадигматик қаторларни
ҳосил қила олмайди. Таркибли мураккаб зооннмлар
орасида ўзаро семантик алоқаиинг бошқа типлари маз-
жуд бўлгани учун ҳам бундай зооатамалар бизнинг
тадқиқот манбаимизга кирмайди.
Узбек тили зоонимларинпнг каттагина қнсмини, шу
жумладан. умумистеъмол зоснимларининг асосий қис-
мини биринчи гуруҳ зоонимлари ташкил қилади. Сод-
да зоонимлар тилда еодда сўз шаклида ифодаланади.
Содда сўз типпдагн зоонимлар ўзаро гипо-гиперонимик
семаптик алоҳа асосида боғланган бўлиб, баъзан бу
қаторлар ораскда градуонимик ҳамда фуикцискимик
лексик парадигмаларнинг мазжудлигини ҳам эътироф
этиш максадга мувофиқдир.
Иккинчи гуруҳ зоонимлари, яъни қўшма сўз типи-
даги зоонимлар ҳам умумистеъмолдаги ҳайвон номлари
ораснда салмохли ўринни эгаллайди. Шуни алоҳида
тзъкидлаш керакки, қўшма от типидаги зоонимлар, би-
ринчи навбатда, ўзаро гипо-гиперонимик семантик ало-
қа асосида боғлапади. Бу ўринда ҳам баъзи ҳолларда-
гина қўшма от типидаги зоонимлар орасида функциони-
мик ҳамда градуонимик муносабат асосида ҳосил бўл-
ган лексик парадигмаларнинг мавжудлиги кўрсатилади.
Бу типдаги зоонимлар бир жинсга маисуб ҳайвон ту-
рини иккинчисидан турли-туман белгиларинннг ифода-
ланиши асосидагп фарқни ифодалайдилар. Қўшма сўз
типидаги зоонимлар қуйидаги сўз туркумларига мансуб-
сўзларнинг бирикувидан ҳоскл бўлади:
1. Икки отнкнг бирккуви асосида: елқанот, аррабу-
рун, байроқдум ва ҳ. к.
2. Сифат ва отпппг бнрнкувидан: қорабайир, олакў-
зон, қизилиштсн.
29
3. Сон ва отнинг бирикуви асосида: тўрткўз, бирцо-
зон.
4. От ва равишдошнинг бнрикуви асосида: бешик-
терватор, болтаютар, бўрибосар ва ҳ. к.
Юқорпда таъкидлаб ўтилганидек, зоонимларнинг ту-
зилиш турларига кўра фарклаш (дифферинциациялаш)
улар орасидаги ўзаро семантик алоқанинг турларини
аниклашда муҳим аҳамиятга эга. Бу эса тадқиқот ман-
баииинг тўгри белгиланишига имкон бсради. Шу маъ-
кода ҳам зоонимлар орасидаги семаитик алоқани изоҳ-
.лашга кнришишдан олдин содда ва қўшма зоонимларни
мураккаб таркибли сўз бирикмаси тигшдаги зооним-
.лардан ажратиш зарур.
Юқорида биз гипо-гиперонимик муносабатлар ўз-
аро жинс-тур муносабатини ифодалаш асосида ҳосил бў-
-ладиган лексик парадигмаларда рўёбга чиқишини ил-
мнн жиҳатдан асослаб бердпк. Зоонимлар ораснда,
.зйпиқса, умумистсьмолдаги зоонимлар орасида объек-
гнв борлиқдаги жинс-тур тушунчасини ифодаловчи ва
шу асосда боғланиб, гипо-гиперонимик лексик қатор-
ларпп ҳоспл қилувчн ҳар бир элемент, яънн гипоним
ёки гипероним сўз микротизим доирасида аниқ бир
вазнфага эга бўлади. Чунончн, маълум бир жпнсга ман-
суб ҳанвоннинг помини атаб, гипероним бўлиб келади
ва шу ҳанвон жинсига мансуб бўлгаи ҳайвон туринпнг
номнни пфодалаган сўз гипоним бўлиб келадн. Тур
номини пфодаловчи гипоннмлар ўзннинг турлн мавжуд
белгиларш-ш ифодалаш асосида помланади, лекнн
•баъзн ҳолларда парадигманинг айни бир элементи ҳам
гиперонпм, ҳам гшюнпм сдфатида бир хил вазнфани
бажаради.
Узбек тилп зоонимларннннг семаитик таркибли таҳ-
-лили шуня кўрсатадики, мазкур луғавий бирликлар
жинс-тур мукосабати асосндаги алоқа турндан ташқа-
ри, бошқа маъпо семаларц асосида ҳам боғланиб, ало-
ҳида кичнк тизимларнн ҳосил қнла оладн. Шундай ало-
ҳида лексяк-ссманткк муносабат турларидап, функцно-
нимня, гргдуонимия, нерархиошшня ҳам зоопарадигма-
■лар ораспда кенг мнқёсда учрайди. Жумладан, иерар-
хик қаторлар фақат илмий адабиётларда ҳайвонлар-
ошнг таснифи берилганда учрайди.
Функционимияни, яъии ўзаро вазнфадошликни ифо-
далаш асосида боғлангаи сўзлар қаторини қуйидаги
30
парадигма элементларн орасидаги семантик алоқа-
ларда кўриш мумкин.
сУлов — от, хачир, эшак, туя. От, туя, хачир, эшак,
сўзларинннг улов гипероними остида бир лексик-семаи-
тик гуруҳга бирлашувн мазкур ҳайвонларнинг фаолия-
тпдаги бир хилликка асослангандир.
Функдионимик лексик парадигмаларга мисол қилиб,.
ўзбек тилидаги қуш номларинн ҳам олиш мумкин..
Мазкур парадигма қушларнинг фаолиятидаги бир хнл-
ликка, яъни учиш имкониятини ифодалаши асосида ҳо-
сил бўлган бўлиб, парранда гиперокими остпда бирла-
шадп. Парранда функционимик қатори кўп элементли
бўлпб, у барча қуш номларини бирлаштира олади.
Умумистеъмол зоонимлари орасида градуал оппози-
дпя асосида ҳоскл бўлган лексик парадигмаларнинг'
мавжудлнги ҳам кузатилади. Бундап лексик-семантнк
гуруҳлар ҳайвонларнииг ёшидаги ҳамда ўсиш даража-
сидаги турли-туманлигпни ифодалаш асоснда ҳосил бў-
ладп. Градуоиимпя ҳоднсасипн ун ҳа.йвонларпдан си-
гир, от, эшак, кўй, гуянинг турларини ифодаловчи зоо-
парадигмаларнинг элсмеитларн ораспдаги семантпк.
алоқа ва оппозиция муносабалларида кўрнш мумкнн.
От: қулун, той, ғўнон, дўлон, тўлон, бешак.
Чунки маҳаллий аҳолининг кундалик ижтимоий ҳаё
тида ва турмуш тарзида юқорида кўрсатиб ўтилган
ҳайвонлар катта ўршши эгаллайди. Шунинг учун ҳам
бу ҳайвонларнинг фарқли томоплари улардан ҳар би-
рининг фарқшш яхшн ажратпш ҳамда номлаш натижа-
силз бу денотатлгрнинг ҳар бири ўсиш даражасига-
кўра алоҳнда-алоҳнда иомланади.
Денотатларнинг худди мана шундай ўсиш даража-
сидаги фарқини ифодаловчн номлар лексик градуони-
мик парадигмаларни ҳоснл қнлади: Чунончп: от, қу-
лун (отнинг бнр ёшга етмаган боласи); той— отнинг
'Иккн ёшга етмаган боласи; ғўнон — 3 яшар от; дўлон —
4 яшар от; тўлон — 5 яшар от.
Юқорида айтиб ўтганимиздек, ўзбек тили зооним-
ларн, ўз навбатнда, бир қанча иерархионимик қаторлар-
ни ҳам ҳосил қилади.
Иерархик муносабат асосида боғланган луғавнй бнр-
ликлар сирасига асосан зооатамаларни кўрсатиб ўтинд
мумкин.
31
Зоологик луғатларда ва қомусларда ҳайвопларнннг
'гаснифн берилганида шу ҳайвонларнинг ҳар хил тур-
-ларининг номини ифодаловчн зоонимлар ўзаро боғла-
чиб, иерархионимик микротизимларни ҳосил қилади.
Чунончи: йиртқич қушлар туркуми, қарчиғайлар оила-
си, сут эмизувчилар туркуми, китсимонлар оиласи,
чумчуқсимонлар туркуми, куракоёқлилар оиласи; ўзбек
тили зоонимлари орасидаги семантик алоқанинг турли
гурларини ўрганиш натижасида қуйидагича хулосага
келиш мумкин: мазкур мавзу гуруҳига мансуб, номи-
натиз бирликлар орасида гипо-гиперонимик муносабат
асосида боғланган лексик парадигмалар асосий ўрин
эгаллайди, бу ҳолии кўпгииа ҳайвон номлари ўзаро
жинс-тур муносабати асосида боғланнб, алоҳида-ало-
ҳида лексик-семантик гуруҳларни ташкил қилиши би-
.лан изоҳлаш мумкин. Объектив борлиқдаги айни бир
жинсга мансуб ҳайвоннинг ўзаро турли белгилари билан
бир-биридан фарқ қилувчи турларига эга бўлиш пмко-
нияти тнлда жннс-тур муносабатини ифодаловчи луға-
внй бнрликларнинг ифодаланишига асос бўладн.
Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, кўпгина гипо-
гпперонпмик қаторларда жинс ва тур номлари алоҳн-
да-алоҳида сўзлар бнлан ифодаланади. Чунончи: ки-
йик, оҳу, буғу. Бу сўзлар тизимида гипероним кийик —
шохли йприк сут эмнзувчи ҳайвоннинг умумий номи;
буғу — оҳу. Упинг турли белгилари билан ўзаро фарқ
қплузчи турларипннг номи.
Узбек тилидаги зоонимларни ўрганиш катнжзларп
шуни кўрсатдики, айни бир жинсга мансуб ҳайвоп тур-
ларшшпг номлариин атовчн сўзлар ўзинпнг ранг-туси-
даги турли-туманлик, турли хилдаги жисмоний белги-
лари, ёш ва ўсиш даражасидаги фарқи, етилгап ҳамда
етилмаганлиги, эркак ёки урғочилиги ҳамда ўспш да-
ражасндаги турлн фарқлари асосида алоҳида-алоҳида
номланиб, жпнс номи бнлан боғланадн, гипо-гиперони-
мик лекскк парадпгмаларни ҳосил қилади. Чунончи,
юқорпда кўрсатиб ўтгапимиздек, гипо-гиперонимик қа-
тордаги сўзлар ораспдаги ўзаро муносабатлар турли-
туманлиги ва турли турга мансублиги билан характер-
-ланади, Денотатларпинг қайси белгилари асосида гипо-
гиперонимик муносабатга эга бўлган лексик парадигма-
ларнипг ҳоспл бўлиши устида батафсил тўхталамиз.
Шуни алоҳида таъкпдлаш керакки, гипо-гиперонимик
қаторларни ҳоспл қклувчи элементларни аниқлаш учун
•70
аввало бундай қаторларни ҳосил килувчи сўзларнинг
тузилишини анцқ чегаралаш муҳим аҳамиятга эга. Бу
шу бплан пзоҳланадики, биз юқорида гипероним ифода-
лаган умумий сема гипонимнинг семантик таркибида
мавжуд бўлгандагина, гипо-гиперонимик лексик пара-
днгмаларнн ҳоспл қилпшни кўрсатнб ўтган эдик.
Гппоннмларшшг нфодаланиш имкониятипи аниқлаш
бу жуда муҳнм. Бу шу билан белгиланаднки, гипоним
ўзинпнг семантпк таркнбпда қандай умумнй ва диффе-
ренцнал семаларни сақлай олншга қараб ггшо-гиперо-
нимик қаторнинг элементи сифатида уни ҳоснл қила
олишни чегаралаш зарурдир.
Гиперонпмнпнг семантик таркибида ифодалаиади-
ган асосий маъно ҳар докм жннс маъносидир, масалан:
Ит — сут эмпзувчи уII ҳайвоии (жинс номи);
Тоеук— урғочи уй паррандаси (жинс номи);
тоз — бўйни узун, сувда сузувчи, асли ёввойи бўлиб,
-хонакплашган парранда (жинс номн).
Мнсоллардан кўриниб турибдики, гнпо-гиперонимик
қатсрда гпперопнм жинс маъносини пфодаловчи доме-
нанта сўз сифатида намоён бўлади. Гипоним эса мини-
мум икки маънони ўз таркнбнда сақлаб, қуйндаги шакл-
ларда намоен бўлади.
Г Гнпонпмлар ўзикинг семактик таркибида гиперо-
иимшшг маъпосш-ш ифодалаб келган ҳолларда алоҳида
еўз шаклпда ифодалаиади. Чунончн, бузок — мол —
-молнинг эмадпган боласи; сигир — мол — урғочи мол.
Мазкур турдагп гинонимларнинг семантик таркибкда
эйни бпр вақтппнг ўзида ҳам гапонимга мансуб бўлган
умумий маъко ҳамда гипонпмнинг ўзигагина хос бўлган
днфференцпал сема нфодаланади.
2. Бошқа турдаги гино-гиперснимик қаторларда ги-
лероним гипокнмнинг маъноскни ифодаловчи бўлакни
ўзинпнг таркибига пиплицид тарзида бириктириб ке-
лади. Бу турдаги зоонммлар ўзининг мураккаб таркиб-
«ш зкаилкги билан характерлакадк. /Қумладан: балиқ,
аррабалик, буқабалиқ, маллабалиқ каби.
Агар юқорпда келгирилган гкпо-гиперонимик қатор-
дгги гипонимлар дифференциал маъно ифодаловчн бў-
лакларсиз қўлланилса, у ҳолда арра, буқа, малло, бў-
лакларспз балиқ гиперонпмн ггшо-шперонимнк пара-
днгманп ҳоспл қнла олмайди. Бу гнпо-гнперонимик қа-
торга мансуб бўлган гппопимлар от, сифат, сон ва бош-
қа сўз туркумлари билан бирикиш асосида ҳосил бў-
3 — 2357 33
лади. Гипоним тушунчасини ифодалаган сўзлар шу
жинсга мансуб ҳайвонларнкнг турли белгилариии ифо-
далаб келадн. Масалан: ара тўти— ара водийсида
яшовчи тўти; товланма тўти — юрганда чиройли, пати
тозланиб турувчи тўти.
Бу иккала гппоним айни бир жинсга — тўти жинсига
мапсуб қушнинг турли белгилари билап фарқ қилувчи.
нкки турнинг номини ифодалаб келади. Улардан бири
ўзининг яшаш жойини ифодаловчи белгиси билан, ик-
кинчпси ракг-туспнинг ўзига хослиги билан фарқлана-
ди. Шу фарққа асосланган ҳолда турлича номланади.
3. Учинчи тппдаги гппонпмларнинг таркибида гипе-
роним тушунчасини ифодаловчи сўз факультатив тарз-
да қўлланилади. Масалан: лакқа (балиқ), сазан (ба-
лип): тўрткўз (ит). олапар (ит); саман (от), тўриқ (от),
жийрон (от). Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, мазкур
турга мансуб гипонимлар иутқда асосан бўлакларсид
қўлланилади. Бунга асосан гипоним тушунчасини атовчв:
сўзлар ифодаланади. Жумладан, саман, тўриқ, жийроя
кабк. Лекнн илмий адабиётларда улар ўзининг бўлак-
ларини бириктирган ҳолда тўлиқ ифодаланадн: лақка
балиқ, дакан хўроз, саман от ва бошқалар.
Гипонимларнинг бу тарзда таспнф қилиниши зоо-
ннмлар орасидаги семантик алоқаларнинг турли типла-
рини аниқлашда жуда муҳим аҳамиятга эга.
Тадқиқот натижаларп шуни кўрсатадики, гипо-гипе-
ронпмнк қаторлар таркпбига фақатгина у ёки бу да-
ражада ўзининг семантик таркибида гиперонимнинг
маъносини ҳамда гипонимга хос дефференциал маъно-
ни пфодалаган сўзлар кира олиши мумкин. Гипероиим
маъносини ифодаловчи сўз таркнбида алоҳида қисм
сифатида такрор қўлланган номинатив бирликлар эса
гнпо-гиперонимик лексик қаторларни ҳосил қила ол-
майди. Масалан: малла балиқ, оқ айиқ, қора айиқ, қўн-
ғио айиқ.
Бундай сўзлар. таркиблн гипоним сирасига мансуб
бўлпб, ўзннннг ифодалапиш хусуснятпга кўра сўз би-
рикмасидир. Сўз бирикмасн тппидагн зсопарадигмалар
эса гипо-гиперонимик лексик микротизимларни ҳосил
қила олмайди.
Шунинг учун ҳам гипо-гипероиимик парадигмалар-
ни ҳосмл қилувчи гипоннмларнинг таркибида гипероним
тушунчасини ифодаловчи бўлак мавжуд бўлгандагнна
гипо-гиперонимик лексик парадигмалар ҳосил бўлади.
34
Масалан, саман сМшшнг семаптик таркибида от тушун-
часини ифодаловчи бўлак мавжудлиги учун ҳам саман
сўзи от гипо-гиперонимик лексик қаторидан ўрин ол-
ган ҳамда мазкур қаторлардаги бошқа гипоннмлар
билан ўзаро ассоцнатив (парадигматик) алоқага кири-
ша олди. Арра балик гипоними эса балиқ гипо-гиперо-
нимик қаторидан гипоним сифатида ўрин ололмайди,
чунки унинг таркнбида балиқ гипопими қўлланилган.
Шу тарзда Спз гипо-гнперонимпк лексик парадигмалар-
ни хосил килувчи асосий элементларнинг таркибини
акиқлаш ва шу асосда гипо-гиперонимик зоопарадигма-
дар ва бошқа мавзу гуруҳлари ораснда мавжуд бўл-
ган лексик-семаптик муносабатнинг турларини ҳамда
чегарасини аниқлаш имконтши берзди.
Шуни алоҳпда таъкидлаш керакки, гипо-гиперони-
мик лексик парадигмаларни ҳосил қилувчи элементлар
ўзбек тили зооннмлари орасида бир қадар кенг тар-
қалган ва шу мавзу гуруҳлармда лексик гипо-гиперо-
.нимик параднгмаларнинг ифодаланнш имконияти ранг-
•барангдир. Айтнш мумкинкп, зоопарадигмалар ораси-
да ҳосил бўладиган гипо-гиперонкмик лексик қаторлар
занжирсимон боғланишга эга. Зоонимлар орасида бу
занжирсимон алоқа айни бпр жинсга мансуб ҳайвон-
ларнинг ўзаро турли белгплари билан фарқ қилувчи
номларнинг ифодаланиши бнлан дарактерланадн.
Бу айни бир жинсга мансуб денотатларнинг турли-
туман белгиларинн ифодаловчи зооннмларнинг номнни
атовчи зоогшмлар бплаи алоҳида-алоҳида боғланиб, лек-
сик гипо-гиперонпмик парадпгмаларни ҳосил қилади.
Чунончп, айпи бир жннсга мансуб ҳайвокнинг ҳар
хил турларини (ранг-туснга, жннсига, турли ташқи
жисмонин белгиларнга, етнлган ҳамда етилмаганлпги-
га, ёшига, хонаки ёки ёввойилигига) нфодалашга асос-
ланган сўзлар бнлан боғланиб, турли гипо-гиперопимшг
ларадигмаларни ҳосил қилади.
Бошқа сўз билан айтганда, тур номшш ифодаловчи
гипонимларда ўзбек тилидагн ҳайвон номларининг се-
мантик таркибида мавжуд бўлган, айнн пайтда улар-
нинг турли-туман ўзига хос белгиларшш ифодаловчи
маъноларга асосланган ҳолда гипо-гиперонимик қатор-
лар шаклланади.
Гипонимларнинг гиперонимлардан фарқловчи диф-
ференциал семалар ўзбек тнли зоонимлари орасида
олти турга бўлинади.
35
1. Гипонимни гиперонимлардан фарқловчи сема —
бу айни бир жинсга мансуб ҳайвонларнинг ранг-тусига
кўра ўзаро фарқи асосида номловчи маънолардир.
Масалан: от — тоқ туёқли йирик сут эмизувчи иш ҳай-
вони; жийрон — қизғиш от; саман — сарғиш сомон-
ранг от; тўриц. — қора, тўқ қизил жийрон, чипор от;
тарлон — ола тарғил, човкар от;
Балиқ— гулмохи
сув кўх
Ит — олапар
От — аблақ.
жийрон
саман
саман-тўриқ
тарлон
тўриқ
човкар
Қарға — олақанот
Қўй — меринос
2. Айнн бир жинсга мансуб ҳайвонларнинг ўзаро
турли ташқн жисмоиий белгиларининг ифодаланиши
асосидаги фарқига кўра алоҳида номланувчн зооним-
лар қатори, жумладан, югуриклиги, бўйикинг баланд-
пастлигн, гавда тузилиши, аъзоларининг шакли, хўжа-
лик ҳаётидаги ўрни ва бошқалар асосидаги фарқига
кўра алоҳида-алоҳида помланади. Шу номлар ўз нав-
батида жинс номини ифодаловчи сўз билан лексик-се-
мантик жиҳатдан боғланиб, гипо-гиперонимик парадиг-
маки ҳосил қилади. Масалан: елқанот — учкур от;
бедов — югурик, учқур от; қамишқулоқ — қулоқла-
ри узун ва чияирилнб, днккайиб турадиган от.
Гиперонимлар Гипонимлар
Балиқ — илонбалш;
елимбалиқ
кўпқанот
лаққа
марваридкўз
сазан
сиян
Ит бўрибосар
лайча
36
този
тўрткўз
Каптар гаури
Қийик буба
буғи
жайрон
марал
сихшох
Маймун гемадрш:
горилла
павиан
шимпанзе
От байир
бедов
бурон
гижинг
елқанот
охалтака
този
қамишқулоқ
қорабайир
Туя бўғра
елмоя
лўк
лўкча
Урдак суқсур
Қисқичбақа краб
Сигир говмиш
Ҳўкиз бўйвол
Товуқ маржон товуқ
дакан
кулангир
3. Гшю-пшеронимик каторлар айни бир жинсга ман-
суб ҳайноп помнпи ифодаловчи сўз билан шу ҳайвон-
нинг етилмаган турипмнг номини ифодаловчн сўзлар
орасида ҳам ҳоснл бўлади. Масалан:
И т— итсимоняар пиласига мансуб йирткич;
Кучук— итнинг Снишси;
Товуқ— уй паррандаси:
Жўжа — товуқнинг болиги.
Гиперонимлар Гипонимлар
Ит кучук
37
Кийик қуралай
От қулун
Товуқ жўжа
Туя бўталоқ
Зчки улоқ
Зшак хўТйК (к:
Қорамол бузоқ
Қўй қўзи
4. Шунингдек, гипо-гиперонимик муносабатга асос-
ланган лексик-семантик қаторлар айни бир жинсга ман-
суб ҳайвоннипг номиии ифодаловчи сўз билан худди шу
ҳайвоннииг жинсига мапсуб ёки жинсига кўра турлари-
нинг номипп ифодаловчи сўзлар ораснда ҳам ҳосил
бўлади.
Товуқ— уй парра:<д::си;
Х ў р о з — товуқкикг зркаги;
М о к и ё н — товуқкинг урғочи тури.
5. Айни бир жиисга мансуб ҳайвои номиии ифода-
ловчи сўз билан айни шу ҳайвоннинг ўсиш даражасига
кўра фарқи асосида номланган турларининг атамалари
орасида ҳам гипо-гиперонимик муносабат ҳосил бўла-
ди. Чунончи:
Қ о р а м о л — йирик июхли уй ҳайвони.
Б у з о қ — сигирнинг боласи.
Т а н а — икки яшар қорамол.
Ғ у н а ж и н — уч ёшдан ошган ургочи қорамол.
С и г и р — урғочи қорамол.
От — қулун, той, ғўлон, дўлон, тўлон, бешак.
Туя — бўталоқ, тойлоқ, ғўлон, дўлон, беьиак.
З ш а к — хўтик, тойхар.
Қ о р а м о л — сигир, бузоқ, тана, ғунажин, ҳўкиз, нов-
вос, бука, қўзи, тўқли.
6. Жинс номинп ифодаловчи сўз билан айни шу
ҳайвоннинг хонаки ҳамда ёввойи турларининг номлари-
ни ифодаловчи сўзлар орасида ҳам гипо-гиперонимик
муносабатга асосланган лексик парадигмалар ҳосил
бўлади. Жумладан:
Ч ў ч қ а — сут эмизувчи уй ҳайвони.
Т ў н ғ и з — ёввойи чўчқа.
38
Узбек тилидагн зоопарадигмалар ораснда гипо-ги-
перонимик муносабат асосида боғланган лексик қатор-
ларни ҳосил қилувчи сўзлар орасидаги ссмантпк муно-
сабатларни тахлил қилиш натижалари шуни кўрсатди-
кп, мазкур мавзу гуруҳн орасида гипо-гипероиимик
муносабатлар зооиарадигмаларникг асосий фарқлн бел-
гисини ифодалагап сўзлар орасида ҳосил бўлади. Ги-
лонимик қаторлар жуда кенг ва серқирра бўлишига
қарамай, уларни хосил қилувчн механизмлар жуда
қам оддип.
Биз қунида гипо-гиперонимик лекснк қаторларнинг
злементлари орасидаги синонпмик, антоиимпк, омони-
мик ва гюлнсемантик муносабатлар устнда ҳам фнкр
юритамиз.
ГИПО-ГИПЕРОНИМИК ҚАТОРЛАРДА СИНОНИЛ\ИЯ
Тилнинг яхлит тизим сифатида қурнлнши тил эле-

ментларннинг снстем характери, энг авзало, шу тил
злементларининг ўзаро парадигматик муносабатлар
асосида боғланишда намоён бўлади.
Шунинг учун ҳам тнлни яхлпт бпр тизим спфатпда
ўрганишни унинг элементлари, жумладан, луғавнй бир-
.ликлар орасидаги парадигматик муносабатларни ўрган-
масдан туриб тасаввур қилиш қийин. Том маъносидаги
-систем-тадкикот ва элементлараро параднгматик муно-
сабатларни ўрганиш айнн бнр ҳодисанпнг турлпча ном-
-ланпшидир. Тилнинг луғат катламинн яхлит тизпм сп-
фатида ўрганиш сўзлар орасидаги парадигматик му-
носабатлар, боғланишлар асосида ҳосил бўладиган си-
ноппмпк ва антонимнк қаторлар, лексик-семантнк
қаторлар кабн лекснк гуруҳларни ўрганиш соҳасида
ўзбек Iп. ппупослпгнда ҳам анчагина ишлар амалга оши-
рнлдп.
Шуни алоҳпда тлъкндлаш керакки, кўпгина адаби-
'ётларда гшю птеропммнк муносабат асосида боғлан-
ган сўзлар қагоршш сипоним сўзлар сифатида баҳолаб
келганлар. Бупдай мпсоллар, айниқса, мактаб ҳамда
олин ўқув юртп дарс.чикларпда кўплаб учрайди. Чу-
иончи, гулиинг турларн: яола, атиргул, чиннигул, рай-
ҳон, лолақизғалдоқ, гулхайри, гултожихўроз. Узаро си-
ноним сўзлар сифатнда кўрсатилган бу ҳол юқорида
.айтиб ўтганимиздек, бпрнпчидап, гипонимия билан си-
нонпмия орасидаги яқгшликдан, умумийликдан далолат
ЗЭ
берса, иккинчидан, бу ҳар иккала семантик ҳодисанинг
ўзаро бир-биридан ажратмаганлигидан, уларнинг аниҳ
чегараси белгиланмаганлнгидан далолат берадн.
Сўзлар ораспдаги гипонимо-гиперонимкк муиосабат-
ларни ўрганиш жараёнида гипонимиянинг, синони-
мнядан фарҳи, гнпоннмня, синоннлшя ораспдагп уму-
мийлик устида ҳам тўхталнб ўтиш максадга му-
вофпкдир. Гипонампк катордагп сўзларнпнг бўлак-
лн таҳлилндан маълумки, бир гипоннмо-гинеронимик
каторни ҳосил ҳилувчи гиперони.м ҳамда гипоним сўз-
ларнинг семантик таркибпда ўзаро умумнй семалар
билан бир қаторда. уларпп бир-биридан фарқловчи
дифференциал семалар ҳам мавжуд бўлади. Барча тил-
ларда бўлгани кабп ўзбек тилипииг луғат қатламидаги
сўзлар ҳам ўзининг пфодалаган маъносига асосланган
ҳолда тасниф қклингди. Бу таениф сўз маъноларннинг
ўзаро бир турдагн предмстларнинг номмни ифодалашга
ёки луғавий бир.микларда ифодалаган маъноларнипг
яқиилиги принципига асосланган. Узбек тилмдпгп ўсим-
лик ёки ҳайвон номларини ифодаловчи мавзу гуруҳ-
лари ораспдаги гипокнмнк ҳамда синоннмик муноса-
батлар ҳам худди мана шумавзу гуруҳларига мансуб
луғавий бирликлариинг ўзаро бнр турдагн айнп бир
жннсга мансуб предметларнинг номини ифодалаб ке-
лиши билан белгиланади. Айни бир гипонимо-гиперо-
нимик қаторга бирлашган барча гипонимлар бнр-бири
билан ўзаро синонимик муносабатга кнришади. Бу му-
носабат, ўз навбатида, ифодаланиш хусусиятига кўра
тўлнқ синонимик ёки қисман синонимик муносабат
(алоқа), боғланиш бўлиши мумкин. Масалан: ўзбек
тилндаги ёввойи йиртқич ҳайвон номини ифодаловчи
шер ва арслон сўзлари ёнма-ён (параллел) қўллани-
лади. Эшакнинг етилган турига нисбатан уиинг етил-
маган турининг иомини ифодаловчи хўтик, курра, шу-
нингдек, эчкш-шнг жинскга кўра алоҳида бир турининг
(эркагининг) номини ифодаловчи така, серка зоонимла-
ри ҳам ёнма-ён қўлланилади. Бу ўринда, шер ва арс-
лон; хўтик ва курра; така ва серка сўзлари (зооним-
лар) ўзаро тўлиқ синонимик маъно ифодалаб, гипонимо-
гиперонимик қатор доирасида айни бир гипоним сўзнинг
кўриниши сифатида қўлланилади. Лекин бу сўзлар
ўзаро ўзига хос маъно бўёқлари фаол ҳамда нофаол
қўлланилиши билан фарқланади. Масалан: Така — эр-
как эчки, айни пайтда ҳам серка, ҳам эркак эчки, така,
40
серка сўзлари ораспда ўзаро худди мана шу тенг ке--
ладиган' маъноси билан тўлиқ .синоним. бўла олади~
Лекин серка сўзидан уни фарқлаб турадиган қўшим'ча
дифференциал бўёқ ҳам бор. Иўл Тоошлаб юрувчи'
эркак эчки — серка ёхуд, эркак туя номини ифодаловчи'
нор. ва бўғра сўзларини олиб ҳарайликў
Кор — эркак туя;
Бўғра — икки. ёки бир ўркачли катта эркак туя.
Худди шу хнлдаги синонимик муносабатни эркак
қорамолнипг ёввойи турииинг номини ифодаловчи зубру
жунгли, 'қўтос; отнинг турларини ифодаловчи елцанот,-*.
бедов ва ҳоказо сўзлар орасида, ҳам учратиш мумкин.
Айпи бкр вгҳтда эшак ва хўтик ҳамда курра, эчки,
така ҳамда серка, туя, нор, бўғра, от, елцанот, бедов,
ҳўкиз, жунгли, зубр, цўтос ва ҳоказо сўзлар орасида
қисман синонимик алоқа мавжуд. Масала-н: эшак сўзи
билан хўтик- сўзи орасида умумий синонимик се.малар'’
мавжуд. Эшак ҳамда хўтик (курра) ҳар иккаласи ҳам
айнн бир жинсга мансуб ҳайвоннинг нбмини- ифодалай-
ди (якка туёқли иш ҳайвони), айни пайтда хўтиқ ва.
курра сўзларида эилак сўзидан фарқлаб турадиган диф-
феринциал сема, кичиклкк маъноси ифодаланади.
Шуникгдек, эчки ва тако, (серка) сўзлари орасида
ҳам уй ҳайвонининг алоҳида бир турини ифодаловчи
айни паптда сут ва гўшт маҳсулотинн берувчи уй жо-
ниворининг бир тури маъноси билан баробар қўлла-
нилади.
Ҳар бир гипонимнинг маъноси аниқ ва равшан ифо-
даланиши талаб қилинган контекстларда бошқа гипо-
ним билан ўрин алмаштира -олмайди. Чунончи, сигир-
гинг боласи бирикмасини ҳўкизнинг боласи бирикмаси
бнлан алмаштира олмаймиз. Бир синонимик • қаторда
бпр.ташган сўзлар гипонимлардан фарқли ўлароқ, ўз-
ларинтп' эмопиопал-экспрессив ҳамда идеографик,.
услубнп матаю.тари бнлап фарқланади. Масалан: ўзбек
тилида «чпронли» маъпоси чиройли, гўзал, сулув, зебо
сўзлари орқалн пфодалапади. Бу сўзларнинг ҳар бири-
да у ёки бу даражадагп ҳнссий маъно ўз аксини топа-
ди, синонимнипг маъпосп аппқ. ифодалаш талаб қилин-
маган контекстларда «чиройлп қпз» бирикмаси ўрнида
«яхши қиз» бирикмаси скп «ақ.тлп қиз» бирикмасини
қўллаш мумкин. Бу ўрппда ташқп кўриниш . иккинчи.
ўринга кўчирилади. Гшц)11пм.тар1шпг маъноси иккинчи:
ўринга кўчирилганда қуГшдагпча бўлади: «Итнииг ба-
41
ласи итднр». Бу ўринда кичиклик, етилмаганлик иккин-
чи ўринга кўчирилади, .акс ҳолда итнинг боласи кучук
•^бўлади, деб юритиш тўғри бўлар эди, айниқса, бадиий
асарларда ўзоро гипонимо-гиперонимик^муносабат дои-
расида турган сўзларни қўллаш ёрдамнда фккрни аниқ
ва равшан ифодалаш мумкин. Бу эса матнда бадинй-
.лнкка эришишнинг муҳим воситасидир. Улуғ' ўзбек
шоири ҳазрат Алишер Навоий-ҳам ўз: асарларида гппо-
дшм ҳамда гиперонум сўзларини ҳўллаш орҳали катта
••бадиийликка, мантиҳий аниқликка эришган:
«Кучук .бирла хўтикка, цанча қилсанг тарбия,
Ит бўлур, эшак бўлур, бўлмас асло одамий»
Навоий
Юқорнда келтирилган илмнй далиллардан шундай
гхулоса чиқариш мумкин:
1. Маълум бир гипонимо-гиперонимик қаторда ўз-
аро гипонимик муносабатда турган сўзлар ўзаро тўлиқ
ёки қиеман синонимик муносабатга эга бўлади.1
2. Гипонимо-гиперонимик қатордаги ҳар-бир сўзда
(гипонимда) аниқлаштирувчи дифферинциал маъно
(белги) мавжуд. -Худди мана-шу маъно ёрдамида маъ-
лум жинсга мансуб ҳар бир тур номини ифодаловчи сўз
лутқда аниқ ифодаланади.
3. Гипонимо-гиперонимик қаторда гипероним доме-
нанта, синонимик қаторда эса 0ош сўз доменакта бўлиб
келади. Умумий интеграл маъно ифодалайди.
‘ 4. Гипонимо-гиперонимих қаторларда турли босқич-
.ларда турган гнпоним, юқори қаторлардаги гипероним-
дан, гнпероним эса қуйи қатордаги гипонимдан семан-
тик дифференццал- (жинс, ёш, тур) белгилари билан
■фарқланганлиги учун ҳам турли босқичларда турган
сўзлар ўзаро синоним бўла олмайди. Лекин айри,м кон-
текстларда гипоним билан гипероним орасидаги фарқни
•таъкидлаш зарур бўлганда нутқ шароити билан боғлиқ
ҳолда гипероним ва гипоним орасида синонимик муно-
-сабат ҳосил бўлади.
ГИПО-ГИПЕРОНИМИК ҚАТОРЛАРДА АНТОНИМИЯ
Маълумки, гипонимо-гиперонимик ‘ лексик қаторлар

,айни бир жинснинг умумий номини ифодаловчи тушун-
чага нисбатан унинг алоҳида-алоҳида турларининг но-
42
мини ифодалаб келади. Шунинг учун.ҳам айни бир тур
номида шу турнинг ўзинигина таъкидловчи ва айни
замонда иккинчи бир турни инкор қ.илувчи семалар
баробар ифодаланади. Масалан: от, бўрон, зебра сўз-
ларидан пборат бўлган гипо-гиперонимик қаторда от —
иш ҳайвони, (жинс номини ифодаловчи сўз) айни пайт-
да, хонаки тур семасй орқали ёввойи эмаслик маъноси-
ни инкор қилади. ,
Зебра сўзида эса отнинг ёввойи тури маъноси ифо-
даланади. Айни замонда ёввойи от тушунчаси ёввойи
тур семаси, хонаки тур семасини инкор қилиш аниқ
маъно орқали ифодаланаяпти. Юқоридаги мисолларда
отнинг турларини"ифодаловчи сўзлар ўзаро қарама-
қарши маъно ифодаламайди. Балки айни бир тушун-
часини -ифодалаган маънолар орқали иккинчи бйр тур-
га манеуб эмаслик, балки*шу турнинг айнан ўзи экан-
лиги таъкидланади. Гипонимо-гиперонимик муносабатга
эга бўлган лексик парадйгма бирликлари орасидаги си-
нонимик муносабатларни ўрганйш каби мазкур’ пара-
дигмалар (гуруҳлар) орасидаги ўзаро антонимик маъ-
лоларни асослаш ҳам- ўзбек тилининг лексик-сёмантик
тизимини яхлит бир тнзим сифатида ўргакиш учун жуда
муҳим илмий аҳамиятга эга.
Узбек тилидаги сўзлар ораспдаги антонимик муно-
сабатларни ўрганишга бағишланган баъзи ишларда
зркак, аел, чол, ■кампир, қиз, йигит каои сўзлар яркм
антонимлар сифатида кўрсатилган, ваҳоланки, бу сўз-
лар ўзаро қарама-қарши (антонимик) маъноларга
эга бўлган гипонкмдир. Чунончи, одам гипероними эр-
как, оРёл, чол, кампир ва ҳоказо сўзлар билан бир қатор-
яп ҳоснл қплади: ёшлар, йигит, қиз ва ҳоказо,
Бупдай ҳар хиллик гипо-гиперонимик .лексик пара-
дп 1’мпларш1 ҳоснл қилувчи с?ўзлар тизими орасидаги
,'11П()ппм11!ў маъпо муносабатларииинг бугунгн. кукга
қадар ўрппшлмпгаилигидан далолат беради.
Узбек 'п 1л 11111111г умумистеъмолдаги зоонимлари ора-
сйдаги ги 1Ю1111М() гипсронимик муносабатларни ўрганиш
жараёнида мазкур мавзу гуруҳига мансуб бўлган
баъзи параднгмаларшшг элементлари орасида семантик
жиҳатдан ўзаро б 1Қ) (трппн инкор қилувчи бўлаклари-.
нннг маъноларини ўргаппш зарурмяти қўйиладн. Узаро
гипоппмо-гиперонимпк мупосабатга эга бўлган лексик
бирлпкларнинг семантпк таркпбида ифодаланган анто-
нимпк ссмаларни таҳлпл қплнш иатижасида шу "нарса
аниқландики, мазкур антонимик семалар ўзаро бир-би-
рини инкор"қилишга хизмат қилмайди. Балкм бир тур-
ни ифЪдаловчи семани инкор қйлиш орқали шу жинсга
манеуб бўлган алоҳида бир хурнииг номини атайди.
Гипо-гиперонимик муносабатлар орқали боғланган лек-
спк қаторлар орасидаги антонимик алоқалар маълум
контекст донрасида ҳам ҳосил бўлади. 'Бунда ўзаро-
гипо-гиперонимик семалар асосида боғланган сўзлар
орқали ифодаланган маънолар бир-бнрини инкор қи-
лади. Масалан: «Ит-муш,ук бўлишдан на' фойда», «Қмз-
ларимиз қўй эди, амирлар бўри» (хатдан), «У қўй
эмас, қўчқор эдн». Демак:
'" 1 . Бир гипонимо-гиперонимик лексик қаторга бир-
лашган луғавий бирликларнинг семантих таркибида
ўззро умумип семалар билан бир қаторда бир-бирини
инкор қилувчи дифференциал семалар ҳам мавжуд.
2. -Бнр гипонимнинг семантик таркнбида нфодалан-
ган дифференииал маъно, иккинчи гипонимнинг днффе-
ренциал маъносинй инкор этиш орқали шу сўзни маз-
кур жинснивг алоҳида бир турини ифодаловчи луға-
впй бпрлик эканини таъкидлайди.
3. Гипонимлар маълум бир контекст доирасидагина
тўлиқ антонимик маъно ифодалайди.
4. Гипонимларнинг_семантик таркнбида ифодалан-
ган ўзаро бир-бирини инкор этувчи семалар ҳамда кон-
текст донрасидаги улар ифодалаган антонимик маъно-
лар бу сўзларни фақатгина ўзаро гнпонимик лиуноса-
батга эга бўлган сўзлар сифатида баҳолашга асос бўла:
оладн. 1-
ГИПОНИМО-ГИПЕРОНИМИК ҚАТОРЛАРДА ПОЛИСЕМИЯ ВА

ОМОНИМИЯ
Узбек тилида лексик полисемия, қўп маънолилик сўз-

ларнинг турли маънолари орасидаги муносабат турлари,
сўз маъноларининг рквожланиши ва кўчишн ўзбек тил-
шунослигида бир мунча кенг ўрганилган масалалардан1
дир. Шундай бўлса ҳам мавжуд борлиқдаги жинс-тур
муносабатини ифодалашга хизмат қилувчи гипонимо-
гиперонимик, лексик қаторлардаги полисемия ва омо-
нимия ҳодисаси ўзбек тилшунослигида гипонимияни ҳам
назарий жнҳатдан ўрганилишн билан чамбарчас боғ-
лиқ.
Бугунги кунга қадар гипонимо-гиперонимик муноса-
44
батларга алоқадор бўлган лугДвий парадигмаларни ўз-
бек тилидаги сўзлар орасидаги маъно муносабатЛ'ари-
нинг алоҳида бир тури сифатида ўзбек, тилининг умум-
.истеъмол зоонимлари мисолида ўрганиш жараеййда шу
нарса маълум бўлдики,- бу лексик парадигмаларда' по-
лисемия ва омонимия ҳодисаси кенг тарқалган.. э.кан.
Сўзларнинг гипонимо-гиперонимик қаторларини 'б'ир
.жинс (туркум)га мансуб ҳайвонларнинг. умумий ва .ху-
сусий . номлари парадигмаси гипероним 'доменанта ва
хипонимлар тизими ташкил этади. Масалан: от, той,
қулун, ғўлон, дўлон, тўлон, беилак; туя, нор, моя; 'бў-
талдқ, тойлоқ ва ҳ. к. . 1
Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, кўпгина гипони-
мо-гиперонимик қаторларда жинсўва тур номлари ало-
„ҳида-алоҳида сўзлар билан ифодаланади. Чунончи,
жийик, оҳу, буғи, марал, сихитдх, ҳуралай, жайрон.
Юқоридаги сўзла.р тизимида кийик гипероними шох-
ли йирик сут эмизувчи ҳайвоннинг умумий номи: буғу,
марал, оҳу, сихшох, жайрон, оқцуйрук, қоракуйруц, қу-
ралай унинг турли белгилари бйлан ўзаро фарқ„қи-
лувчи турларининг номи. Лекин барча гипонимо-гипе-
ронимик, лексик парадигмаларда гипероним ҳа.мда ги-
поннмлар алоҳида-алоҳида сўзлар билан ; ифодалан-
майди. Бу, айниқса, гипонимларга алоқадордйр. Қўп-
гина гипо-гиперонимик, лексик қаторларда гипонимлар-
дан бирининг вазифасй гипероним тушунчасини ифода-
ловчи сўзларнинг зиммасига юклатилади. Масалан:
■қўй — I, қўй — II (қўчқор, қўзи); эчки— I, эчки — II
(така, серка, улоқ). ' '
Юқорида келтирилган ҳар икки гипонимо-гиперони-
мик қаторда маълум бир' жинсга мансуб ҳайвоннинг
ургочиси (тур номи) гипоним, айни замонда жинс номи
(гппероннм)— урғочи тур номи гипойим вазифасини
ўтапдп. 1\ўй —1, қўй — II, эчки — I, эчки—Ц, кучук — I,
кучук— II гппсроппм ва гипонимлари билан қўй — II,
к у ч ук — II, эчки — II гппопимлари ўзаро жинс-тур му-
'носабатларппп п(|)од;1лпш орқали боғланади, сўзнинг
турли маънолпрп орпспдп г('мпи;гнк алоқанинг мавжуд-
.лигини назарда гу 1110 бундап, яппш гипонимик ва ги-
леронимик маъно орқплп боглипгпп сўзларни кўп маъ-
ноли сўзларнинг бпр турп спфатпда баҳолаш мумкин.
Кўчма маънони ҳоспл қплпш усулларнга кўра бундай
■сўзларпинг маъноларп орпсндаги боғлапшнни Чпгнек-
Дохагп оид, яъеи алоқа асосида ҳосил бўлган маъно-
45
ларга киритиш мумкин. Юқорида кўриб ўтилган мать-но
муносабатЛари ўзбек тилшунослигида шу кунга қадар
ўрганилган синекдоха асосида маъно кўчишидан кескин
фарқ қилади. Бу фарқ гипонимо-гиперонимик семантик
муносабатларнинг партонимик муносабатлардан фарқи
билан белгиланади. Партонимик мукосабатлар билан
боғланган сўзлар гуруҳи турли жинсдаги предметлар-
ни атаб келса, чунончи: цорамол — шоҳ, туёҳ; ҳуш —
ҳанот, пат; фул — хартфм; от — ёл ва ҳоказо гипонимо-
гиперонимик муносабатлар билан богланган сўзлар бир
жинсдаги предметларнинг, жумладан, ҳайвонларнинг
турли белгилари билан ўзаро фарқланувчи турларининг
номлариии ифодалаб келди. Шунннг учун ҳам бу икки
турдаги семантик алоқа орқали боғланган лексик қа-
торлар орасидаги синекдохага оид муносабатлар ҳам
бир.-биридан фарқ килади. Гипонимо-гиперонимик мў-
носабатлар билан боғланган лексик гуруҳларни ўзбек
тилидаги умумистеъмол зоонимлари асосида таҳлил қи-
лиш натнжасида шу нарса маълум бўлдики, бундай
мавзу гуруҳига мансуб бўлган сўзлар орасида поли-
семиянинг яна бошқа турлари ҳам мавжуд.
Полисемиянинг яна бир тури бир гипонимнинг иккиг
ва ундан ортиқ гипонимо-гиперонимик қаторга кири-
шида кўрйнади. Бунда бир неча кўринишлар мавжуд.
Зоонимлар орасидаги гипонимо-гиперонимик муно-
сабатларни ўрганиш жараёнида аниқланадиган бундай
нозик маъно бўёқлари ўзбек тили луғатларида ҳамма
вақт ҳам аниқ акс эттирилмаган. Илонбалиц зооними
ўзбек тилида икки маънога эга бўлиб, икки жинсга ман-
суб ҳайвоннинг турини ифодалаб келади:-
1. Бир турли узун балиқ (изоҳли луғат, 1-том,
324- бет).
2. Шу балиққа ўхшаш денгиз жонивори (изоҳли лу-
ғат, I-том, 324- бет). Биринчи маъноси билан илонба-
лиқ балиқ гипо-гиперонимик қаторга-киради ва лаққа,
баҳра, сазан, сўян сўзлари билан бир қаторда гипоним
сифатида, иккинчи маъноси асосида денгиз жонивори
сўзи-билан боғланиб алоҳида жинс номини ифодалайди
ва шу жиненинг, яъни илонбалиқнинг турларини ифода-
ловчи сўзлар билан бирга алоҳида гипонимо-гиперони-
мик қаторни ташкил қилади: товуҳ, хўроз,_жўжа, илон-
балиҳ каби зоонимларда сўзнинг турли маънолари ора-
сйдаги семантик алоқалар метафора' усули билан маъно
кўчишини эслатади. Юқорида кўриб ўтилганлар асоси-
да хулоса қилиб айтиш мумкинки, зоонимларнинг маъ-
46
ноларини типо-гиперонимик, лексик қаторларга кири-
ши, турли хилдаги зоонимларни атаб келйши, бу зоо-
нимла.рни ўзар-о омонимлар сифатида белгилашга имкош
бермаиди, чунки улар турли жинсга мансуб ҳайвон ту-
рининг номини атаб келади. Шунинг учун ҳам бундай
зоонимлар турли жинсга мансуб ҳайвонларнинг номла-
рини ҳамда алоҳида бир жинсга мансуб ҳайвон тури-
нинг номини атаб келганда ҳам уларнииг турли маъ-
нолари орасидаги семантик муносабатлар (алоқа) сак-
ланади ва факат гипо-гиперонимик муносабатга эга;
бўлган луғавий бирликлар- сифатида баҳоланадн'. .
ХУЛОСА
1. .Гапонимо-гиперонбмик, семантик алоқадорлнкка:
эга бўлган зоонимларни ўрганиш натижаларп шуни кўр-
сатадики, ўзбек тилининг умумистеъмолдаги зоонимла-
ри ўзаро гипонимо-гиперономик муносабатларга эга
бўлиш билан баробар, гипопимо-гпперопомик қаторлар
функционимия, градуонимия ҳамда исрархионимия му-
носаб.атлари орқали боғлападп.
2. Узаро гипонимо-гппсропомик муносабатлар-асоси-
да боғланган лексик бпрликлар ўзаро синонимик, қисманг
антонимик бўёқларга эга бўлади.
-3. Гипопимо-гипсропомпк лексик қаторларни ташкил:-
қилган айрим зооппмлар пкки ва ундан ортик маъно
англатмшн ҳамда баъзи сўзлар икки ва ундан ортиқги-
попимо-гпперопомик қаторларга кира-олишига кўра, бун-
дай гипоппм ҳамда гиперономик қаторлар орасида ўза-
ро антонимик ва полисементик алоқалар мавжуд, дегак
хулосага қелиши мумкин.
4. Узаро гипонимо-гиперономик муносабатга эга бўл-
гап лексик бирликлардан бадиий асарлар тилида муҳим
т.'1сппр|ц"| воспта сифатида кенг фойдаланилади.
Г). Гппоппмб-гиперономик семантик алоқаларга эга.
бўлгап лскспк бпрликлар орасида функционимия, гра-
дуонпмпя, парIоппмия муносабатлари мавжуд бўлгани-
да ҳам, 1111ич111м,л,■11> гшюппмик ҳамда антонимик чизма-
ларга эга бўлгапда ҳам, улар полисемия ҳамда -омони-
мия билаи (ми лапгапда хам бупдай лексик парадигмалар
орасида (/кипс-тур) гппоппмо пшерономик муносабаг
асосий ў|)П11пп эгаллайдн иа худдп мана шу, жинс ва
тур муиосаба Iипи ифодалашп бплап бошқа семантик.
алоқалардап <|)арқлн ҳолда гипоппмо-гиперономик, се-
мантик, гуруушрнпп ҳосил қнладп.
47
\
мундарижа
Лексикологияни тизим сифатида ўрганиш босқичлари . . 3

Узбек тилида жннс-т 57р муносабати асосида боғланган 'лу-
ғавий бирликлар ва уларнинг и ф о д а л а н и ш и ..................... 9
Гипоним ва гипероним орасндаги логик-семантик алоқа . . 12
Гиперойим ва гипоним орасидаги семантик_алоқа . . . . 18
Гипонимия билан ёндош лексик-семантик муносабат турлари 21
Гипонимия ва с и н о н и м и я .................................... ............................... 24
„Узбек тилининг атаМаларга оид қамда умумистеъмолдаги зоо-
н и м л а р и ................................................................. : .......................... 26
Гипо-гиперонимик қаторларда с и н р н и м и я ......................... 39
Гипо-гиперонимик қаторларда антонимия' ................................ 42
Гипонимо-гиперонимик қаторларда полисемия ва омонимия 44
’Х \ л о с а ................................................ " ............................. 47

Leksik-Semantik Munosabatning Turlari (R.Safarova)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Leksik-Semantik Munosabatning Turlari (R.Safarova)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Р.

Олий ўқув юртлари талабалари ва мактаб

Ўзбекистон Республикаси Х алқ таълими

ТОШҚЕНТ «УҚИТУВЧИ» 1996

Т ақризчи: Филологид фанлари доктори, профессор

ЛЕКСИК-СЕМАНТИҚ МУНОСАБАТНИНЕ ТУРЛАРИ

Тошкент «Уқитувчи» 1996

Муҳлррпр Д'. Юсцпова

«Уқитувчи» н а ш р и с т н . . Тош кс пт. ПлномО к у ч л п п 30, III л р м ю м .1 Л"» 1 3 - 1 5 - 9 5 .

Узбскнстон Р е с п убл н ка си Д«пзллт млтбу от қ у м ш .н 111111111 I •'нн‘м: 1\о ]|л с и да бо-

Ҳали тил бирликларини яхлит бир тизим 'сифатида

УЗБЕК ТИЛИДА ЖИКС-ТУР МУНОСАБАТИ АСОСИДА

Дуиёдаги барча бошқа тиллар каби ўзбек тилининг

ГКПОНИМ ВАГИПЕРОНИМ ОРАСИДАГИ

Гипоним тушунчаси, семантик-функционал маънода

Гипероним ифодаланмаган тақдирда айни бир жинсга

Гипероним тушунчасининг ўзи серқирра, кўп ҳадли:

ГИПОНИМИЯ БИЛАН ЁНДОШ ЛЕКСИК-СЕМАНТИК

Партонимия атамаси остида семантик ҳамда логик-

ГИПО-ГИПЕРОНИМИК ҚАТОРЛАРДА СИНОНИЛ\ИЯ

Тилнинг яхлит тизим сифатида қурнлнши тил эле-

ГИПО-ГИПЕРОНИМИК ҚАТОРЛАРДА АНТОНИМИЯ

Маълумки, гипонимо-гиперонимик ‘ лексик қаторлар

ГИПОНИМО-ГИПЕРОНИМИК ҚАТОРЛАРДА ПОЛИСЕМИЯ ВА

Узбек тилида лексик полисемия, қўп маънолилик сўз-

Лексикологияни тизим сифатида ўрганиш босқичлари . . 3

You might also like