ალ-სკეინი და სხვები ბრიტანეთის წინააღმდეგ

ნინი ცისკარიძე

წარმოიდგინეთ სამყარო, სადაც სამართლიანობა არ იცნობს საზღვრებს. სადაც

პიროვნების უფლებები დაცულია, თუნდაც ყველაზე რთულ ვითარებაში. დღეს ჩვენ
ჩავუღრმავდებით ინოვაციურ საქმეს, რომელმაც გადალახა ადამიანის უფლებათა
კანონის საზღვრები და დაადგინა ახალი ნორმები საერთაშორისო სამართალში.
საქმე ალ-სკეინი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, არის
ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს (ECtHR) მიერ 2011 წლის 7 ივლისს
გამოტანილი საეტაპო გადაწყვეტილება. ის ეხება ადამიანის უფლებათა ევროპული
კონვენციის (ECHR) ექსტრატერიტორიულ გამოყენებას გაერთიანებული სამეფოს
ერაყში განხორციელებულ სამხედრო ოპერაციებთან დაკავშირებით.
საქმე წარმოიშვა გაერთიანებული სამეფოს სამხედრო ძალების ერაყში 2003
წლის შეჭრის შემდეგ. განმცხადებლები იყვნენ ექვსი ერაყელი მშვიდობიანი
მოქალაქის ნათესავები, რომლებიც ან მოკლეს ან დააკავეს ბრიტანელი ჯარისკაცების
მიერ ოკუპაციის დროს. ისინი ამტკიცებდნენ, რომ ბრიტანელი ჯარისკაცების
ქმედებები ადამიანის უფლებათა კონვენციის დარღვევას უტოლდებოდა. დაობდნენ
ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის სხვადასხვა მუხლების დარღვევას, მათ
შორის სიცოცხლის უფლების დარღვევას (მუხლი 2), წამებასა და არაადამიანურ ან
ღირსების შემლახველ მოპყრობას (მუხლი 3) და ეფექტური სამართლებრივი დაცვის
უფლებას (მუხლი 13).
სასამართლოს წინაშე მთავარი კითხვა იყო, მიემართებოდა თუ არა ECHR
ერაყში ბრიტანელი ჯარისკაცების ქმედებებს, იმის გათვალისწინებით, რომ ერაყი
გაერთიანებული სამეფოს ტერიტორიული იურისდიქციის მიღმა იყო. სასამართლოს
უნდა დაედგინა, შედიოდნენ თუ არა დაზარალებულები გაერთიანებული სამეფოს
„იურისდიქციაში“ ECHR-ის 1-ლი მუხლის მიხედვით, სადაც ნათქვამია, რომ
კონვენცია ვრცელდება „ყველაზე, ვინც ხელშემკვრელი მხარის იურისდიქციაშია“.
მოდით ვუპასუხოთ შემდეგ კითხვას: უნდა იყოს თუ არა ადამიანის უფლებები
საყოველთაოდ გამოყენებული, თუნდაც შეიარაღებული კონფლიქტის და უცხოური
სამხედრო ინტერვენციის სიტუაციებში?

პირველ რიგში განვიხილოთ ორივე მხარის სამართლებრივი არგუმენტები:

საქმეში ცენტრალური საკითხი იყო ადამიანის უფლებათა ევროპული

კონვენციის 1-ლი მუხლის ფრაზის „იურისდიქციის ფარგლებში“ ინტერპრეტაცია.
გაერთიანებული სამეფო ამტკიცებდა, რომ კონვენცია ექსტრატერიტორიულად არ
ვრცელდება ერაყში მისი ჯარისკაცების ქმედებებზე. ისინი ამტკიცებდნენ, რომ
იურისდიქცია უნდა შემოიფარგლებოდეს ხელშემკვრელი სახელმწიფოს ფიზიკური
ტერიტორიით.
 მომჩივნები, მეორე მხრივ, ამტკიცებდნენ, რომ ECHR უნდა გავრცელდეს იმ
სფეროებზე, სადაც გაერთიანებული სამეფო ახორციელებდა ეფექტურ კონტროლს და
უფლებამოსილებას, მაშინაც კი, თუ ისინი იმყოფებოდნენ ქვეყნის ტერიტორიულ
საზღვრებს გარეთ.

გადაწყვეტილება:

ადამიანის უფლებათა ევროპულმა სასამართლომ დაადგინა, რომ ECHR

მართლაც მიმართა ერაყში ბრიტანელი ჯარისკაცების ქმედებებს. სასამართლომ
აღიარა, რომ ხელშემკვრელი სახელმწიფოს იურისდიქცია არის უპირველეს ყოვლისა
ტერიტორიული, მაგრამ მან ასევე აღიარა, რომ გარკვეულმა გარემოებებმა შეიძლება
მოითხოვოს იურისდიქციის გაფართოება სახელმწიფოს საზღვრებს გარეთ.

სასამართლომ დაადგინა, რომ იურისდიქციის ცნება ადამიანის უფლებათა

ევროპული კონვენციის 1-ლი მუხლით შეიძლება ეფუძნებოდეს ორ ძირითად
ფაქტორს: ეფექტური კონტროლი ინდივიდზე და ეფექტიანი კონტროლი
კონკრეტულ სფეროში. მასში ნათქვამია, რომ კონტროლის ცნება უნდა იყოს
განმარტებული მოქნილად, რათა მოიცავდეს როგორც დე იურე (კანონიერ) ასევე დე
ფაქტო (ფაქტობრივ) კონტროლს.

საქმეში არსებულ კონკრეტულ ინციდენტებთან დაკავშირებით, სასამართლომ

დაადგინა, რომ განმცხადებლების ნათესავები იმყოფებოდნენ გაერთიანებული
სამეფოს იურისდიქციაში შესაბამისი დროის განმავლობაში. სასამართლომ დაასკვნა,
რომ გაერთიანებული სამეფო ახორციელებდა საკმარის კონტროლს და
უფლებამოსილებას ბასრასა და შაიბას საპატიმრო დაწესებულებებზე
იურისდიქციული კავშირის დასამყარებლად.

განაჩენმა საქმეში ალ-სკეინი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ

განმარტა ECHR-ის ექსტრატერიტორიული ფარგლები და შექმნა მნიშვნელოვანი
პრეცედენტი. მან დაადგინა, რომ სახელმწიფოებს შეუძლიათ პასუხისმგებელნი
იყვნენ მათი აგენტების ან შეიარაღებული ძალების მიერ მათი ტერიტორიის გარეთ
ჩადენილი ადამიანის უფლებების დარღვევისთვის, იმ პირობით, რომ ისინი
განახორციელებენ ეფექტურ კონტროლს კონკრეტულ პირებზე ან ტერიტორიებზე.
ამან გააფართოვა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის წვდომა და
მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია სახელმწიფოების ანგარიშვალდებულებაზე
საზღვარგარეთ ჩატარებულ სამხედრო ოპერაციებში.

ბრიტანეთის კონტრ ნაბიჯები

 გაერთიანებულმა სამეფომ გადადგა ნაბიჯები გადაწყვეტილებაში
ხაზგასმული საკითხების გადასაჭრელად. მან ჩამოაყალიბა საჯარო გამოძიება,
რომელიც ცნობილია როგორც ალ-სვედის გამოძიება, რათა გამოიძიოს კონკრეტული
ბრალდებები ბრიტანელი ჯარისკაცების მიერ ერაყელების უკანონო მკვლელობებისა
და არასათანადო მოპყრობის შესახებ. გამოძიება მიზნად ისახავდა მოვლენების
საფუძვლიან შემოწმებას და ანგარიშვალდებულების უზრუნველყოფას.

შედეგები:

გადაწყვეტილება ალ-სკეინი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ

მნიშვნელოვანი გავლენა იქონია ადამიანის უფლებათა კანონის
ექსტრატერიტორიულ გამოყენებაზე. მან განმარტა, რომ სახელმწიფოებს შეუძლიათ
პასუხისგებაში აგონ თავიანთი აგენტების ან შეიარაღებული ძალების მიერ მათი
ტერიტორიის ფარგლებს გარეთ ადამიანის უფლებების დარღვევაზე, გარკვეულ
პირობებში.

განჩინებაში ხაზგასმულია, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული

სასამართლოს წვდომა შეიძლება გავრცელდეს იმ ადგილებში, სადაც ხელშემკვრელი
სახელმწიფო ახორციელებს ეფექტურ კონტროლს, მაშინაც კი, თუ ეს ტერიტორიები
მის ტერიტორიულ საზღვრებს გარეთაა. იურისდიქციის ამ გაფართოებულმა გაგებამ
გავლენა მოახდინა შემდგომ შემთხვევებზე, რომლებიც მოიცავდა ადამიანის
უფლებათა კანონის ექსტრატერიტორიულ გამოყენებას, განსაკუთრებით სამხედრო
ინტერვენციებისა და ოკუპაციის კონტექსტში.

მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ სამართლებრივი ლანდშაფტი შეიძლება

განვითარდეს და შემდგომმა მოვლენებმა ან გადაწყვეტილებებმა შეიძლება
შემდგომში ჩამოაყალიბონ ადამიანის უფლებათა კანონის ინტერპრეტაცია და
გამოყენება ექსტრატერიტორიულ სიტუაციებთან მიმართებაში.

განჩინებამ ალ-სკეინი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ

გადამწყვეტი მომენტი იყო ადამიანის უფლებების შესახებ კანონის გამოყენებაში. მან
გააფართოვა ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენციის მოქმედებები და
დაადგინა, რომ სახელმწიფოებს შეუძლიათ აგონ პასუხისმგებლობა მათი ძალების
მიერ ჩადენილ დარღვევებზეც კი. მათ ტერიტორიულ საზღვრებს მიღმა.

ამ საეტაპო გადაწყვეტილებას ჰქონდა შორსმიმავალი ზეგავლენა მომავალ

საქმეებზე, რომლებიც მოიცავს ექსტრატერიტორიულ სიტუაციებსა და სამხედრო
ინტერვენციებს. მან ხაზი გაუსვა ანგარიშვალდებულების უზრუნველყოფისა და
ადამიანის უფლებების დაცვის მნიშვნელობას, თუნდაც რთულ და რთულ
კონტექსტში.

საქმე მნიშვნელოვან გავლენას ახდენდა ადამიანის უფლებათა საერთაშორისო

კანონმდებლობის იურისდიქციის გაგებაზე, რაც ხაზს უსვამს სახელმწიფოს
კონტროლის ან ავტორიტეტის ქვეშ მყოფ პირებზე დაცვის გავრცელების
აუცილებლობას, განურჩევლად გეოგრაფიული მდებარეობისა.

რეფერენსული ქეიები:

საქმეში ალ-სკეინი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ, ადამიანის

უფლებათა ევროპული სასამართლო (ECtHR) დაეყრდნო რამდენიმე საერთაშორისო
სამართლის საქმეს და პრინციპს სამართლებრივი საკითხების გადასაჭრელად. აქ
არის რამდენიმე ძირითადი საერთაშორისო სამართლის საქმე და პუნქტი, რომლებიც
მითითებულ ან განხილულ იქნა გადაწყვეტილებაში:

2. Banković and Others v. Belgium and Others (2001):

ამ საქმემ დაადგინა პრინციპი, რომ ხელშემკვრელი სახელმწიფოს იურისდიქცია

ECHR-ით არის უპირველესად ტერიტორიული. თუმცა, მან აღიარა, რომ
გამონაკლისმა გარემოებებმა შეიძლება გაამართლოს ადამიანის უფლებათა
ვალდებულებების ექსტრატერიტორიული გამოყენება.

3. ისა და სხვები თურქეთის წინააღმდეგ (2004 წ.):

ამ საქმემ აღიარა, რომ ECHR შეიძლება მიმართოს სახელმწიფოს ქმედებებს მისი

ტერიტორიის ფარგლებს გარეთ, თუ იგი ახორციელებს ეფექტურ კონტროლს ამ
ტერიტორიის ტერიტორიაზე და ინდივიდებზე.

4. Öcalan v. Turkey (2005):

ამ საქმემ გაიმეორა ბანკოვიჩსა და ისაში დამკვიდრებული პრინციპები და

დაადასტურა, რომ ადამიანის უფლებათა ევროპული კონვენცია შეიძლება
გამოიყენოს ექსტრატერიტორიულად, როდესაც სახელმწიფო ახორციელებს
ეფექტურ კონტროლს და უფლებამოსილებას ინდივიდებზე ან სფეროებზე.

5. ალ-ჯედა გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (2011 წ.):

ეს საქმე ეხებოდა ECHR-ის ექსტრატერიტორიულ გამოყენებას შეიარაღებული
კონფლიქტის კონტექსტში, სადაც ხაზგასმულია, რომ ადამიანის უფლებათა
ვალდებულებები შეიძლება გავრცელდეს სახელმწიფოს ეფექტური კონტროლის ქვეშ
მყოფ ტერიტორიებზე, თუნდაც სამხედრო ოპერაციების დროს.

6. Behrami and Behrami v. France and Saramati v. France, Germany, and Norway (2007):

ამ საქმეებმა აღიარეს ადამიანის უფლებათა კანონის გამოყენება უცხო

ტერიტორიებზე მოქმედი მრავალეროვნული ძალების მიმართ და დაადგინეს
საერთაშორისო სამხედრო ოპერაციებში ჩართულ სახელმწიფოებს შორის
პასუხისმგებლობის გაზიარების პრინციპი.

7. შესაბამისი საერთაშორისო ჰუმანიტარული სამართლის (IHL) პრინციპები:

ერაყში ბრიტანელი ჯარისკაცების ქმედებების შესაფასებლად ევროსასამართლომ

განიხილა IHL-ის პრინციპები, როგორიცაა მშვიდობიანი მოსახლეობის დაცვა და
წამებისა და არაადამიანური მოპყრობის აკრძალვა.

ბიბლიოგრაფია

v https://hudoc.echr.coe.int/eng#{%22appno%22:[%2255721/07%22],%22itemid%22:
[%22001-122594%22]}
v https://www.refworld.org/pdfid/4e2545502.pdf
v https://www.asylumlawdatabase.eu/en/content/ecthr-%E2%80%93-al-skeini-and-
others-v-united-kingdom-application-no-5572107-7-july-2011
v https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1917395