მხარეთა ნების ავტონომია, როგორც ხელშეკრულების თავისუფლების გამოვლინება

პირველი ქვეყანა, სადაც სასამართლოების მიერ აღიარებულ იქნა მხარეთა ნების

ავტონომიის პრინციპი იყო ინგლისი. ამ ქვეყნის სასამართლოებს ჰქონდათ
რამდენიმე მნიშვნელოვანი საფუძველი, რათა ეღიარებინათ კონტრაჰენტთა ნება,
როგირც გადამწყვეტი კრიტერიუმი. მხარეთა ნების ავტონომია მხარდაჭერილი იყო
იმ ფილოსოფიური მიმდინარეობების მიერ, რომლებიც გავრცელებული იყო
მეცხრამეტე საუკუნის ევროპაში. ამ უკანასკნელთა მიხედვით სახელმწიფო არ უნდა
ჩარეულიყო კერძოსამართლებრივ ურთიერთობებში. ამ თეოორიით
ხელმძღვანელობდნენ ინგლისის სასამართლოები, როდესაც ისინი თვლიდნენ, რომ
მხარეთა განზრახვას (ნებას) ჰქონდა უდიდესი მნიშვნელობა ინგლისის
სახელშეკრილებო სამართალში. ინგლისის სასამართლოები, აშშ-ს ჰარტერ აქტის
(კანონი ტვირთის საზღვაო გადაზიდვებს შეეხებოდა) იმპერატიული ნორმების
იგნორირებას ახდენდნენ, მაშინ, როდესაც კონტრაქტორები, ხელშეკრულების
მოსაწესრიგებლად, უფრო ლიბერალურ ინგლისის სამართალს ირჩევდნენ. ნების
ავტონომიის ინსტოტუტის სასარგებლოდ მეტყველებდა ის გარემოებაც, რომ
ხელშეკრულების მონაწილეებს მისი მეშვეობით შეეძლოთ გვერდი აევლოთ
მოძველებული სამართლებრივი ნორმებისთვის.
ინგლისის სასამართლოები უყოყმანოდ ცნობდნენ მხარეთა ნების ავტონომიის
პრინციპს. ,,ხელშეკრულებაში გამოხატული განზრახვა... არის გადამწყვეტი“
აღნიშნავდა ლორდი ატკინი. „მხარეთა განზრახვა, რომელიც ხელშეკრულებაშია
ასახული წარმოადგენს ნამდვილ კრიტერიუმს, რომელიც განსაზღვრავს თუ
რომელმა სამართალმა უნდა მოაწესრიგოს ხელშეკრულება. ეს დებულება იმდენად
ნათელია, რომ იგი არ ექვემდებარება შეცულებას“, აცხადებდა ლორდი ლანდლი.
„ერთადერთი საკითხი, რომელიც ითხოვს გადაწყვეტას, მდგომარეობს იმაში, რომ
სასამართლომ უნდა დაადგინოს რომელ სამართალს გულისხმობდნენ მხარეები
თავიანთი ხელშეკრულების მოსაწესრიგებლად“, მიუთითა ლორდმა ხასბერიმ.
 მხარეთა ნების ავტონომია შეზღუდული არ არის იმ სამართლით, რომელსაც
ხელშეკრულებასთან აქვს კავშირი.
1939 წლის Vita Food-ის ცნობილ საქმეში, ხელშეკრულება შეიცავდა დათქმას
ინგლისის სამართლის არჩევის შესახებ. ლორდთა პალატამ მხარი დაუჭირა მხარეთა
არჩევანს, თუმცა ხელშეკრულება არ იყო დაკავშირებული ინგლისთან (კონოსამენტის
ხელშეკრულებით, ტვირთი კანადიდან ნიუ-იორკში, საზღავო გზით უნდა
გადაზიდულიყო). ლორდმა რაითმა (Write) განმარტა, რომ მხარეთა არჩევანს
ინგლისის სამართლის არჩევის შესახებ იმიტომ დაუჭირა მხარი, რომ იგი იყო
კეთილსინდისიერი (bona fide) და კანონიერი (legal). ამავე დროს მან აღნიშნა, რომ
„ხელშეკრულება ინგლისის სამართალთან დაკავშირებულია თუ არა- ამას არ აქვს
პრინციპული მნიშვნელობა“.
1963 წელს საქმეში Rossano v Manufacturers' life Insurance Co. სასამართლომ
განაცხადა: „ამოცანა იმაში კი არ მდგომარეობს, რათა დადგინდეს რომელ
ქვეყანასთან აქვს ხელშეკრულებას უმჭიდროესი და ყველაზე რეალური კავშირი,
არამედ იმაში, რომ დადგინდეს მხარეთა განზრახვა, თუ რომელი მართლწესრიგი
მიაჩნიათ მათ როგორც უმჭიდროესი და ხელშეკრულებასთან ყველაზე რეალურად
დაკავშირებული“. ზემოთქმულიდან გამომდინარე ხელშეკრულება, რომელიც
დადებული იყო ეგვიპტეში და ჰქონდა მის სამართალთან ყველაზე მჭიდრო კავშირი-
არ იქნა მხედველობაში მიღებული, ვინაიდან მხარეებმა აირჩიეს კანადის სამართალი
და ეს უკანასკნელი იქნა ცნობილი მოსამართლის მიერ, ხოლო ეგვიპტის სამართლის
იმოერატიული სავალუტო ნორმები არ იქნა მხედველობაში მიღებული.
საფრანგეთში მხარეთა ნების ავტონომიის პრინციპი აშკარად იქნა ცნობილი
საკასაციო სასამართლოს მიერ 1910 წელს, სადაც განცხადებულ იქნა:
„ხელშეკრულების დადების, მისი ნამდვილობის და შინაარსის მომწესრიგებელი
სამართალი არის ის სამართალი, რომელიც მხარეებმა აირჩიეს. აღნიშნულზე
დაყრდნობით, სასამართლომ მხარეთა მიერ კონოსამენტის ხელშეკრულების
მოსაწესრიგებლად ფრანგული სამართლის არჩევა სრულიად მისაღებად ჩათვალა.
სასამართლომ უარყო აშშ-ს ჰარტერ აქტის იმპერატიული ნორმების გამოყენება,
მიუხედავად იმისა, რომ გემის დატვირთვის ადგილი იყო ნიუ-იორკის პორტი,
ხოლო კონოსამენტში არსებული დათქმით, ფრანგი კონტრაჰენტი (გადამზიდველი),
საფრანგეთის კანონმდებლობის თანახმად თავისუფლდებოდა
პასუხისმგებლობისგან. 1930-1931 წლებში საფრანგეთის საკასაციო სასამართლომ
მიიღო ორი გადაწყვეტილება, რომლითაც დასაშვებად ცნო მხარეთა მიერ სამართლის
არჩევა, თუკი ამას მოითხოვს საერთაშორისო სავაჭრო ბრუნვის ინტერესები.
ცნობილი გერმანელი იურისტი სავინი მხარს უჭერდა მხარეთა ნების ავტონომიის
პრინციპს, მაგრამ ბარმა და ციტელმანმა, იმდროინდელი ფრანგი ავტორების
მსგავსად, იერიში მიიტანეს მხარეთა მიერ სამართლის არჩევის პრინციპზე. ასეთივე
პიზიციაზე იდგა სასამართლო პრაქტიკა 1880 წლამდე. ამ დროიდან მოყოლებული
კი, მხარეთა ნების ავტონომიის საკითხში, შეინიშნება განსხვავებული მიდგომა
სასამართლოებსა და თეორეტიკოსებს შორის. საფრანგეთის სასამართლოების
მსგავსად გერმანიის სასამართლოები სულ უფრო მეტ ყურადღებას უთხმობენ
მხარეთა ნებას ხელშეკრულების მომწესრიგებელი სამართლის დადგენის საკითხში.
გერმანული სამართალიც არ მოითხოვს ხელშეკრულების კავშირს მის
მოსაწესრიგებლად არჩეულ მართლწესრიგთან. 1930 წელს, გერმანელმა იურისტმა
ჰაუდეკმა აღნიშნა, რომ მხარეთა ნების ავტონომიის ინსტიტუტის ცნობა ემყარება
სასამართლოს ქვეყნის საკოლიზიო ნორმებს. მისი აზრით, მხარეთა მიერ სამართლის
არჩევა თავისთავად არის „დაკავშირებული“ ფაქტორი (საკოლიზიო საბმელი).
ზემოთქმულიდან გამომდინარე მან მხარი დაუჭირა მხარეთა უფლებას აირჩიონ
ნებისმიერი სამართლის სისტემა. ჰაუდეკის პოზიცია გაზიარებულია თანამედროვე
გერმანელი ავტორების მიერ და ისინი არ მოითხოვენ ხელშეკრულებას კავშირი
ჰქონდეს მხარეთა მიერ არჩეულ სამართალთან.
მეცხრამეტე საუკუნის განმავლობაში შვეიცარიის ფედერალური სასამართლო
ცნობდა მხარეთა ნების ავტონომიის პრინციპს, მაგრამ შემდეგ მერყევი პოზიცია
დაიკავა. 1906 წლიდან სასამართლომ ერთმანეთისგან გამიჯნა ხელშეკრულების
დადების და ნამდვილობის საკითხები ხელშეკრულების შესრულების საკითხისგან.
ამ უკანასკნელის მიმართ ძალაში დარჩა მხარეთა ნების ავტონომიის პრინციპის
გამოყენება, ხოლო ხელშეკრულების დადებისა და ნამდვილობის საკითხის მიმართ
კი მხარეთა ნების ავტონომიის პრინციპის მაგივრად, ხელშეკრულების დადების
ადგილის სამართალი გამოიყენებოდა. 1952 წელს კი შვეიცარიის ფედერალურმა
სასამართლომ უარყო ხელშეკრულების დანაწევრების მეთოდი და კვლავ მხარი
დაუჭირა ხელშეკრულების მიმართ ერთი სამართლებრივი სისტემის გამოყენებას.
აქედან გამომდინარე, მხარეთა ნების ავტონომიის პრინციპი კვლავ აღიარებული იქნა
ხელშეკრულების დადების და მისი ნამდვილობის საკითხის მიმართაც.
ნების ავტონომიის ფარგლები აქაც არ იზღუდება ხელშელრულებასთან
დაკავშირებულ სახელმწიფოთა სამართლით. 1965 წლის Ades v. Internationale
Fimvertriebsanstalt საქმეში შვეიცარიის ფედერალურმა უმაღლესმა სასამართლომ
განაცხადა, რომ მიუღებელია მხარეთა ნების ავტონომია შეზღუდულ იქნეს იმ
მართლწესრიგით, რომელთანაც ხელშეკრულებას აქვს კავშირი. სამართლის არჩევა,
თუკი საფუძვლად გონივრული ინტერესი უდევს, სრულიად მისაღებია.
ნების ავტონომიის პრინციპი აღიარებულია აშშ-ს სასამართლო პრაქტიკითაც. აშშ-ს
სასამართლოებმა მხარი დაუჭირეს ნების ავტონომიის პრინციპს და დოქტრინაში
გამოთქმული მოსაზრებები ნების ავტონომიის პრინციპის წინააღმდეგ (რომ ნების
ავტონომიის პრინციპის აღიარება კერძო პირთათვის საკანონმდებლო ფუნქციის
უზურპაციის საშუალებაა) გაზიარებული არ იქნა მოსამართლე ჰარლანის მიერ
Siegelman v. Cunard white Star, Ltd, საქმეში, სადაც მან განაცხადა: იმის მაგივრად, რომ
მხარეებში ვხედავდეთ საკანონმდებლო ფუქნციის უზურპაციას, უკეთრსია უფრო
რეალურად შევხედოთ საკითხს და გავათავისუფლოთ სასამართლოები საკოლიზიო
საკითხების გადაწყვეტის ტვირთისგან. ასეთი კურსის აღებით შეიძლება ველოდოთ
დავების შემცირებას და მათი (მხარეთა) რეკომენდაცია, წარმოდგენილი საუკეთესო
კანონპროექტის მსგავსად, გაათავისუფლებს სასამართლოს ბუნდოვანი
პრობლემების გადაწყვეტისაგან... მეოცე საუკუნის დასაწყისში აშშ-ს
სასამართლოებმა და განსაკუთრებით აშშ-ს უმაღლესმა სასამართლომ ცნეს
კონტრაჰენტთა უფლება სამართლის არჩევის შესახებ.
საკოლიზიო სახელშეკრულებო სამართალთან მიმართებით, საქართველოს მწირი
სასამართლო პრაქტიკა აქვს, თუმცა მაინც შეიძლება რამდენიმე საყურადღებო
გადაწყვეტილების პოვნა.
1999 წლის 11 ივნისს საქართველოს ინვალიდთა სპორტის ფედერაციასა და
შვეიცარულ კომპანია მეისფილდს შორის დაიდო ხელშეკრულება, რომლის ძალითაც
ამ უკანასკნელს ქართული მხარისათვის უნდა მიეწოდებინა ბენზინი _ CIF
პირობებით_ ფოთის პორტში. მხარეებმა ხელშეკრულების მე15 მუხლში გააკეთეს
დათქმა, რომლის ძალითაც გარიგებიდან წარმოშობილი სადავო საკითხები უნდა
გადაწყვეტილიყო ინგლისის სამართლის მიხედვით ლონდონის არბიტრაჟში. 2000
წლის 6 იანვარს არბიტრ მაკენზის მიერ ერთპიროვნულად, ინგლისის
კანონმდებლობაზე დაყრდნობით, მიღებული იქნა გადაწყვეტილება, რომლის
ძალითაც მოპასუხე (ქართულ) მხარეს დაეკისრა მოსარჩელის (შვეიცარიული
კომპანიის) სასარგებლოდ 201540 აშშ დოლარის გადახდა. საქართველოს უზენაესმა
სასამართლომ 2000 წლის 28 აპრილს გამოსცა სააღსრულებო ფუქრცელი (№01-გ/123),
რომლის ძალითაც მოვალეს კრედიტორის სასარგებლოდ დაეკისრა ზემოთ
მითითებული თანხის დაუყოვნებელი გადახდა.
სააქციო საზოგადოება „საქართველოს შაქრის კომბინატის“ 1996 წლის ივნისის
აქციონერთა საერთო კრების გადაწყვეტილებით მოხდა სააქციო საზოგადოების
კაპიტალის გაზრდა აქციების ემისიის გზით. ხსენებულ სააქციო საზოგადოებასა და
კვიპროსის კომპანია „სტარფოკუს“ შორის 1996 წლის 10 ნოემბერს დაიდო
ხელშეკრულება, რომლის მიხედვითაც ამ უკანასკნელმა შეიძინა 355 452 აქცია და
დამატებით აიღო ვალდებულება შეეწყო ხელი საწარმოსთვის ყოველწლიურად 100
000 ტონა ნედლი შაქრის მოწოდებასა და დაფინანსებაში. ხელშეკრულების 3.2
პუნქტის მიხედვით განისაზღვრა, რომ დავების განხილვისას გამოყემებული
იქნებოდა საქართველოს მატერიალური და პროცესუალური სამართალი. სააქციო
საზოგადოება საქართველოს შაქრის კომბიმატმა აღძრა სარჩელი მოპასუხე
კვიპროსის კომოანია სტარფოკუს მიმართ, ხეკშეკრულების დარღვევის გამო
მიყენებული ზიანის ანაზღაურების მოთხოვნით. პირველი ინსტანციის
სასამართლომ სარჩელი არ დააკმაყოფილა, ხოლო შეგებებული სარჩელი
ნაწილობრივ დაკმაყოფილდა. აღნიშნული გადაწყვეტილება საკასაციო წესით
გაასაჩივრა სააქციო საზოგადოება საქართველოს შაქრის კომბინატმა. საქართველოს
უზენაესი სასამართლოს სამოქალაქო, სამეწარმეო და გაკოტრების საქმეთა პალატის
2000 წლის 24 მაისის განჩინებით (საქმე №3კ-189) საკასაციო საჩივარი ნაწილობრივ
დაკმაყოფილდა. მოცემულ შემთხვევაში, ასევე რეალიზებულ იქნა მხარეთა ნების
ავტონომიის პრინციპი და როგორც პირველი ინსტანციის სასამართლომ, ასევე
საკასაციო სასამართლომ (ამ უკანასკნელმა ყურადღება გაამახვილა კონტრაჰენტთა
მიერ ქართული სამართლის არჩევის შესახებ), ხელშეკრულებიდან წარმოშობილი
სადავო საკითხის გადაწყვეტისას გამოიყენეს ქართული მატერიალური სამართალი.