Trong quá trình vận động Văn học phát triển trong sự kế

thừa và cách tân, văn học dân gian là cội nguồn của văn
học viết người sau kế thừa giá trị của người trước tạo nên
giá trị mới. Sự vận động từ văn học dân gian sang văn học
viết diễn ra một cách tự nhiên nhưng không nằm ngoài
quy luật vận động của nền văn học. Chính văn học dân
gian đã trở thành nguồn mạch mát lành nuôi dưỡng cho
nền văn học viết Việt Nam ngày càng khởi sắc. Trong quá
trình đó Văn học dân gian và văn học trung đại tuy là hai
bộ phận văn học có phương thức sáng tác khác nhau
nhưng lại có quan hệ gắn bó rất mật thiết. Trong mối quan
hệ với văn học trung đại Việt Nam thì văn học dân gian
đóng vai trò là ngọn nguồn, là nền tảng. Đối với nền văn
xuôi trung đại, kho tàng truyện kể dân gian có vai trò và
ảnh hưởng to lớn đến sự hình thành và phát triển thể loại
văn học tự sự về nhiều mặt. Có thể nói kho tàng truyện kể
dân gian chính là một trong những nguồn suối trong mát
đã nuôi dưỡng cho khu vườn tự sự Việt Nam mãi mãi
xanh tươi. Tìm hiểu tác động ngược lại của văn học trung
đại đối với văn học dân gian, các nhà nghiên cứu Nguyễn
Lộc, Đặng Thanh Lê, Phan Ngọc,… chỉ ra tác động của
văn học trung đại đối với việc tạo nên chất liệu, nguồn
cảm hứng làm cho một số hình thức biểu hiện của văn học
dân gian được nâng cao lên tầm cao mới. Trong quá trình
tìm hiểu các thể loại tự sự dân gian như truyền thuyết, cổ
tích và thể loại truyền kì của văn học trung đại, chúng ta
nhận thấy sự hiện diện của các yếu tố kì ảo.
 Trong tác phẩm văn học, yếu tố kì ảo là cầu nối để
đưa ta vào thế giới chưa biết, huyền diệu và bí ẩn
trong trí tưởng tượng, vào những giấc mơ không có
thật. Nó đem đến cảm giác mới lạ cho người đọc,
mở ra một chân trời mới của sức tưởng tượng bay
bổng. Mặt khác nó khiến con người không quay đi
với đời sống thực tại mà luôn sẵn sàng đối diện,
nhận thức đời sống một cách sâu sắc hơn. Trong bài
viết, chúng tôi tìm hiểu vai trò các yếu tố kì ảo của
văn học dân gian qua thể truyền thuyết ( Truyện An
Dương Vương và Mị Châu- Trọng Thủy), truyện cổ
tích thần kì ( Truyện Tấm Cám) và thể loại Truyền kì
( Chuyện chức phán sự đền Tản Viên- Trích Truyền
kì mạn lục của Nguyễn Dữ).
Trước hết nói về thể loại truyền thuyết, nhân vật,
không gian và thời gian nghệ thuật trong truyền
thuyết cố định, cụ thể. Đó là nhân vật, không gian và
thời gian có liên quan đến lịch sử. Nhân vật, không
gian và thời gian ấy, sở dĩ trở thành nhân vật, không
gian và thời gian truyền thuyết là nhờ vào yếu tố
thần kì. Truyện Rùa vàng là một truyền thuyết vì sự
kiện và nhân vật lịch sử triều đại An Dương Vương
được kể lại trong một thế giới nghệ thuật thấm đẫm
màu sắc huyền ảo: sứ Thanh Giang - một con rùa
vàng nói sõi tiếng người, thông tỏ việc trời đất, âm
dương, quỷ thần. Hình ảnh nỏ thần: vua sai Cao Lỗ
làm nỏ, lấy vuốt rùa vàng làm lẫy, gọi là Linh quang
Kim Quy thần cơ. Về sau Triệu vương là Đà cử binh
Nam xâm, cùng vua giao chiến. Vua lấy nỏ thần ra
bắn, quân Đà thua lớn. Cái chết của An Dương
Vương: Vua cầm sừng tê bảy tấc, rùa vàng rẽ nước
dẫn vua đi xuống bể. Hình ảnh hạt châu: Mị Châu
chết ở bờ bể, máu chảy xuống nước, trai sò ăn phải
đều biến thành hạt châu làm nên vẻ đẹp của tác
phẩm . Yếu tố kì ảo trong Truyện An Dương Vương
và Mị Châu – Trọng Thủy góp phần thể hiện thái độ
của tác giả dân gian.
Đến với thể loại truyện cổ tích thần kì: Chức năng
của cổ tích là nhận thức con người, nhận thức
những quan hệ giữa con người với con người, đồng
thời giáo dục con người khát vọng hướng
thiện. Truyện cổ tích là truyện hư cấu có chủ tâm và
mang tính nghệ thuật . Chức năng và đặc điểm nghệ
thuật ấy của truyện cổ tích biểu hiện khá rõ trong
truyện cổ tích thần kì. Mang chức năng nhận thức
con người, nhận thức những quan hệ giữa con người
với con người...nên truyện cổ tích thần kì hướng về
đời sống xã hội, lấy con người (chủ yếu là những
người lao động nghèo khổ, lương thiện) làm nhân
vật trung tâm. Trong truyện cổ tích thần kì, yếu tố
thần kì có vai trò rất quan trọng ở việc hình
thành thế giới cổ tích. Truyện cổ tích thần kì thể hiện
chức năng nhận thức con người, nhận thức xã hội
qua việc phản ánh nhiều mặt của đời sống xã hội,
trong đó có nội dung rất quan trọng là phản ánh
xung đột, mâu thuẫn xã hội. Xung đột, mâu thuẫn xã
hội, khi đi vào thế giới cổ tích trở thành xung đột,
mâu thuẫn truyện và yếu tố thần kì có vai trò to lớn,
không thể thiếu, trong sự phát triển tình tiết, giải
quyết xung đột, mâu thuẫn của truyện. Trong truyện
cổ tích Tấm Cám cũng như nhiều truyện cổ tích thần
kì khác xung đột trong truyện cổ tích thần kì luôn
luôn được giải quyết nhờ sự can thiệp của các lực
lượng thần kì. Yếu tố thần kì trong truyện cổ tích
thần kì là yếu tố có vai trò biến thực tế cuộc sống
thành thế giới cổ tích. Người nghe say mê thế giới
cổ tích, trước hết là họ say mê chính cái thần kì
trong thế giới cổ tích. Nhờ sự phù trợ của lực lượng
thần kì, xung đột được giải quyết bao giờ cũng theo
hướng người tốt, thật thà, lương thiện chiến thắng,
hạnh phúc; kẻ xấu, tham lam, độc ác thất bại, bị
trừng trị đích đáng. Sự chiến thắng và hạnh phúc của
nhân vật hiền lành, lương thiện trong truyện cổ tích
thần kì gần như chỉ là biểu hiện của niềm tin vào
triết lí ở hiền gặp lành và ước mơ công lí của nhân
dân mà thôi. Có nhận xét về truyện cổ tích cho
rằng:các yếu tố thần kì tham gia vào cốt truyện để
giúp những nhân vật bất hạnh thay đổi số phận, nhờ
có sự hư cấu kì ảo này họ đều được hưởng hạnh
phúc.
Qua hàng ngàn năm, văn học dân gian Việt Nam
vẫn giữ được sức sống lâu bền của nó, trở thành cội
nguồn vô tận nuôi dưỡng tâm hồn người Việt và là
mảnh đất màu mỡ ươm mầm và phát triển những tài
năng nghệ thuật. Văn học dân gian là chiếc cầu vô
hình nối quá khứ với hiện tại, tương lai; gắn kết tình
cảm mọi thế hệ con người Việt Nam. Đó chính là sự
khởi nguồn, là nền tảng vững chắc cho sự phát triển
của nền văn học Việt Nam hiện đại.
Nói đến thể truyền kì, tác phẩm Truyền kì mạn
lục của Nguyễn Dữ được xem là tác phẩm mở đầu
mẫu mực trong văn học trung đại Việt Nam- xứng
đáng là “ Thiên cổ kì bút”, “ áng văn hay của bậc
đại gia”. Truyền kì mạn lục mượn yếu tố hoang
đường, kì ảo, mượn truyện xưa để phản ánh xã hội
đương thời. Dòng truyện kì ảo trung đại, dù vẫn còn
mang bóng dáng của văn học dân gian, nhưng đây là
những sáng tác đậm dấu ấn cá nhân của tác giả, gắn
liền với sự bừng ngộ, sự ý thức của con người đối
với hiện thực. Cảm hứng của Nguyễn Dữ khi sáng
tác Truyền kì mạn lục là lấy cái “ kì” để nói cái “
thực”. Tác phẩm có sự kết hợp của yếu tố kì và thực
trong bút pháp nghệ thuật. Chuyện Chức phán sự
đền Tản Viên có vẻ như “ người thực, việc thực” bởi
cách dẫn người, dẫn việc cụ thể, xác định đến cả thời
gian, địa điểm. Nhưng chính câu chuyện về Ngô Tử
văn lại cũng chứa đầy tính li kì, huyền hoặc bởi sự
xuất hiện của thế giới Minh ti. Chịu ảnh hưởng từ tư
duy thần linh siêu hình của các sáng tác dân gian,
của những truyện kì quái phương Bắc, Nguyễn
Dữ đã đưa vào các câu chuyện của ông nhiều yếu tố
hoang đường, huyền ảo. Trong Chuyện chức phán sự
đền Tản Viên, trước hết, có thể kể đến sự xuất hiện
của các yếu tố kì ảo trong thế giới nhân vật như hồn
ma tên tướng giặc phương Bắc, quỷ, quỷ Dạ Xoa,
Thổ công, Diêm Vương, các phán quan. Tất cả các
nhân vật này đều thuộc về cõi âm. Trong Truyền kỳ
mạn lục, cái kỳ ảo được Nguyễn Dữ sử dụng một
cách có ý thức như một thủ pháp nghệ thuật, còn cái
hiện thực được hiểu là toàn bộ hiện thực muôn mặt
của cuộc sống đời thường với biết bao cảnh đời đau
khổ. Hai yếu tố hiện thực và kỳ ảo có mối quan hệ
gắn bó. Ở hầu hết các truyện trong Truyền kỳ mạn
lục, hai yếu tố đó đan xen vào nhau, tương tác nhau
để cùng bộc lộ tư tưởng của tác giả và nội dung của
tác phẩm. Yếu tố kì ảo được sử dụng như một
phương thức kể chuyện làm cho câu chuyện được kể
thêm hấp dẫn, tăng tính chất lãng mạn, trữ tình.
Nếu nhìn trong sự vận động của yếu tố kì ảo trong
văn học, ta nhận thấy yếu tố kì ảo trong truyền kì có
sự kế tục cả hai thể loại văn học dân gian nêu trên
trong việc phản ánh quan niệm, phản ánh ước mơ và
tư duy siêu hình. Bên cạnh đó thể loại văn học này
đã thể hiện điểm mới trong quan niệm của tầng lớp
trí thức phong kiến mang tinh thần dân tộc. Trong
truyền kì dấu ấn cá nhân ( của tác giả và tầng lớp trí
thức ) được bộc lộ.
Từ những cốt truyện dân gian, Nguyễn Dữ (thế kỉ
XVI), Đoàn Thị Điểm (thế kỉ XVIII) khi viết những
tác phẩm truyền kì đã hư cấu chúng thành những câu
chuyện hoàn chỉnh vừa có yếu tố lãng mạn, vừa có
tính tư tưởng nhân văn sâu sắc, vừa có giá trị nghệ
thuật cao. Kho tàng truyện kể dân gian không chỉ có
vai trò quan trọng trong sự hình thành và phát triển
của các thể loại tự sự văn xuôi, mà còn có vai trò rất
quan trọng trong sự hình thành và phát triển các thể
loại tự sự văn vần của văn học thời trung đại.