OSU Decembe 1

r 19, 202
3
 Mataduree Leenjii
“Gaggeessummaa fi Gaggeessaa
Jijjiiramaa” Irratti
Gaggeessitootaaf Kennamu

Bara, 2019
Baatuu
 Kutaa Tokko

Yaad-Rimee fi Falaasama
Gaggeessummaa

OSU Decembe 3
r 19, 202
3
 Kaayyoo Leenjichaa
Dhuma leenjii kanaa irratti leenjifamtootni:
• Yaad-rime fi Falaasamoota gaggeessummaa irratti
hubannoo ni qabaatu,
• Amaloota gagggeessaa bu’a qabeessaa adda
baasuun hojii irratti fayyaddamu ,
• Garaagarummaa fi tokkummaa gaggeessummaa fi
hooggansaa adda ni baasu,
• Akkaataa gaggeessummaa (leadership styles)
manneen hojii keessatti barbaachisan filatanii
hojiirra oolchu,

OSU Jijjiirama ni hoogganu, Decembe
r 19, 202
4
3
 Qabiyyee Leenjichaa

• Yaad-rime fi hiikoo gaggeessummaa,

• Gaggeessummaa fi hooggansa,
• Gaggeessummaa manneen hojii mootummaa,
• Gaggeessummaa, dhiibbaa uummuu
(influence) fi aangoo gaggeessummaa,
• Amaloota gaggeessaa bu’aqabeessaa,
• Yaadaddama gaggeessummaa,
OSU December 5
19, 2023
 Maloota Leenjii

• Dhiyeessii fi marii kutaa keessaa,

• Marii garee,
• Bu’aa marii garee irratti marii
waliigalaa gaggeessuu,

OSU Decembe 6
r 19, 202
3
 Seerota Leenjichaa

• Yeroo kabajuu,
• Hirmaannaa ho’aa taasisuu,
• Yaada nama biroo kabajuu,
• Maddiitti haasa’uu dhiisuu,
• Bilbila cufuu/sagalee xiqqeessuu,

EKI & OSU 2017

 Leenjiin Kun Ammatti Maaliif
Barbaachise?

• Yeroon isaa yeroo jijjiiramaa waan

ta’eef,
• Gaggeessaa baay’ineen haaraa gara
gaggeessummaatti waan dhufeef,
• Gaggeessaan ogummaa fi muuxannoo
gaggeessummaa alkallattii ta’e irraa
OSU
dhufe waan jiruuf, Decembe 8
r 19, 202
3
 …. Maaliif Barbaachise? ….
• Hudhaawwan gaggeesaa haaromsaa
quunnaman waan jiraniif:
 Haaromsa gadi fagoo gaggeefameen,
hanqinaalee gaggeessummaa baay’ee
sirreessuu danda’ameera,
 Haata’u malee, bu’aan kun gaggeesitoota
muraasa irratti qofa kan rarra’ee fi
haaromsicha sadarkaa barbaadamen gahuuf
OSU
gummachi taasifamee gargaarumma akka
Decembe
r 19, 202
3
9

qabu hubatamee jira,

…. Maaliif Barbaachise? ….
 Waan kana ta’eef, hoggansa
sadarkaan jiru biratti hanqina
gaggeesunmma mul’atan sirritti
sakata’uun qulquleesuun
barbaachisaa ta’a.

OSU Decembe 10
r 19, 202
3
Haanqinaalee ijoon hooggansaa
• Haanqinaaleen ijoo hooggansa keenyaa
garaagarummaa haaqabtuyyu malee haala
armaan gadiitiin qoratamee jira.
 Hoggansi waan dubbatu hojii irratti taa’ee
argamuu dhabuu,
 Yaadaanis ta’ee gochaan bittinnaa’aa
ta’uu, kan tokko dubbatu inni kaan diiguu
fi haala beekanii hoogganuu dhabuu,
 Karoora haala qabatamaa irratti
hundaa’uun karoorsuu fi qindeessanii
OSU
hogganuu dhabuun rawwiin gadi aanaa
Decembe
r 19, 202
3
11

ta’uu,
 Haanqinaalee…
 Riifoormiilafa qabsiisuu keessatti
hoggansi amantaan fudhachuu dhabuu fi
rakkoo dandeettii raawwachiisummaa,
 Manneen hojjii keessatti hojjetaa seeraan
hogganu dhabuu, kan wal hin beekne, wal
hin hubanne fi waltajjii waliinii kan hin
qabne ta’uu,
 Ilaalchinaannummaa ummata keessatti
akka faca’uuf gaggeessaan harka keessaa
qabaachuu,
OSU Decembe
r 19, 202
3
12
 Haanqinaalee …
Dargaggootaa fi jaarsoolii biyyaa
qindeessanii ittifayyadamuu dhabuu,
Gaggeessan miira jaallummaa waliidhabuu,
nama aangoo irraa bu’e akka diinaatti
ilaaluu, ofirraa fageessuu fi walshakkuu,
Rakkoo hoggansa human namaa irraa kan
ka’e, hoggansi hojjetaa karaa gahumsa
qabuun ittifaydamuu fi kan hojjetuu fi hin
hojjenee adda baasuu dhabuu fi mirgaa fi
dirqama isaa akka beeku gochuu dadhabuu,
OSU Decembe
r 19, 202
3
13
 Gaaffilee Ka’umsaa
(Brainstorming Question)
• Yaad-rimee gaggeessummaa akkamitti
hubattu?
• Barbaachisummaa gaggeessummaan
mana hojii ykn biyya tokkootiif qabu
akkamitti madaaltu?

OSU Decembe 14
r 19, 202
3
 “Hoomaan Waraanaa Hoolaa
Leencaan gaggeeffamu Hoomaa
Waraanaa Leencaa hoolaan
gaggeeffamu ni mo’ata”

OSU Decembe 15
r 19, 202
3
“Ani Hoomaa Waraanaa Leencaa hoolaan
Gaggeeffamu Hin Sodaadhu; Hoomaa Waraanaa
Hoolaa Leencaan Gaggeeffamun Malee.”

OSU Decembe 16
r 19, 202
3
 Maalummaa Gaggeessummaa

Gaggeessummaan:
• Adeemsa namoota biroo irratti dhiibbaa uumuuti,
• Kaayyoo waliinii galmaan gahuuf haala fi
naannoo hojii mijeessuu (providing an
environment) uumuudha,
• Faayidaa waliinii mirkaneessuuf humnaa fi
beekumsa ofii fayyadamuun sammuu fi laphee
namootaa hawwachuu danda’uu dha,
• Mul’ata namoota biroo hawwatu qopheessuun
fi beeksisuun hawwii (desire/passion) fuul-
duraatiin akka tarkaanfatan taasisuu dha,
OSU Decembe 17
r 19, 202
3
 Gaggeessummaa

“Gaggeessummaan aartii namoota

bakka ofii isaanii gahuu hin
dandeenyeen geessisuuti”
OSU Decembe 18
r 19, 202
3
 Leadership
“Gaggeessummaan
Hanqinaa fi cimina ofii
beekuu, mul’ata namoota
biratti hubatamu
qabaachuu, hordoftoota
biratti amantaa qabachuu
fi dandeetti
gaggeessummaa ofii
mirkaneessuuf tarkaanfii
bu’aqabeessa ta’e
fudhachuudha” Warren Bennis
 Gaggeessummaa keessatti yaadamni gara
qabatamaatti jijjiirama.

Hojjedha
Nan danda’a
Yaaluun qaba
Akkaamittiin hojjedha?

Nanbarbaada
Hin Danda’u

Hin beeku

OSU Decembe 20
r 19, 202
3
Gaggeessummaan sochii ilaalcha
moofaa irraa gara haaraatti taasifamudha

Amala
Haaraa

Amala
Moofaa

OSU Decembe 21
r 19, 202
3
 Itttifufa
Gaggeessummaan soda/yaaddoo
(risk) namootni biroon fudhachuu hin
barbaadne fudhachuudha malee waa’ee
umurii fi muuxannoo miti; dhimma haala
jiru jijjiiruuf fedhii qabaachuuti.

OSU Decembe 22
r 19, 202
3
Gaggeessummaan guddina qaamaa osoo hin
taane dhimma ilaalchaati.

Kanaaf, cimini gaggeesummaa namoota

gaggeessuun jijjiruu danda’uutiin ibsama.
Decembe 23
r 19, 202
3
 Hiika Gaggeessummaa
Hayyoota Adda Addaatiin
• “Gaggeessummaan adeemsa
hubannoo uumuutiin sochiiwwan
hordoftootaa irratti dhiibbaa
geessisuun galmoota waliinii bira
gahuuf taasifamudha.” (Donelly,
J.H. et.al.)

OSU Decembe 24
r 19, 202
3
 ittifufa

• “Gaggeessummaan hiree mana hojii

murteessuu fi hamilee achi gahuuf
dandeessisu qabaachuudha.”
(JoeJaworski)
 (Determining the destination)
• “Gaggeessummaan haala qabatamaa
jiru keessatti kan raawwatu, dhimma
namoota gidduutti dhiibbaa uumamuu
fi galma murtaa’e kan qabudha.”
(Tannenbaum, Weschler & Massarik
(1961)
OSU Decembe 25
r 19, 202
3
ittifufa
• “Gaggeessummaan adeemsa
hawaasummaa namni tokko amala
namoota biraa irratti
jeequmsa/soda/doorsisa malee
jijjirama fiduuti.” (Buchannan and
Huczynski (1997)
• “Gaggeessummaan artii namootni
hojii ofii barbaadan namoota biroo
fedhii isaaniitiin akka hojjetan
taasisuuti.” (Dwight D Eisenhower
(1890)
OSU Decembe 26
r 19, 202
3
 itttifufa

• “Gaggeessummaan adeemsa namni tokko

namootaa biroof kallattii fi faayidaa waliinii
argisiisuun kakka’umsaa fi kutannoon akka isa
hordofan taasisuuti.” (Jaques E. & Clement,
S.D. (1994)

• “Gaggeessummaan dhimma hordoftoota

baay’ee osoo hin taane gaggeessitoota
baay’ee horachuuti."
(Ralph Nadar)
OSU Decembe 27
r 19, 202
3
 ittifufa

• “Gaggeessummaan artii namootni biroon

galma waliitiitiif kutannoon akka
socho’an taasisuuti.” (Kouzes, J.M. &
Posner, B.Z. (1995)
• “Gaggeessummaan waa’ee mul’ata
kaawwachuu fi beekisisuu, duudhaalee
gonfachuu fi naannoo hojii mijetaa
uumuuti.” (Richards and Engle (1986),

OSU Decembe 28
r 19, 202
3
 Gaggeessummaa

Qormaata Kaka’umsa

Hojii
Garee
Tarsiimoo
Galma
Mul’ata

Hooggansa
OSU Decembe 29
r 19, 202
3
Gaggeessummaan
Eessatti?
• Gaggeessummaan sadarkaa fi bakka adda
addaatti argama.
 Garee keessatti,
 Hawaasa keessatti,
 Sadarkaa biyyaa fi addunyaatti, (fkf,
dhimmoota idil-addunya),
 Dhaabbilee mootummaa fi dhuunfaa
keessatti,
 Jaarmiyaalee hawaasaa,
 dhaabbilee amantaa kkf.
OSU Decembe 30
r 19, 202
3
 Haaldureewwan (Factors)
Gaggeesssummaa

Haala
Qabatama

Kominikeeshiinii

Hordoftoota Gaggeessaa

OSU Decembe 31
r 19, 202
3
 Gaggeessummaa fi
Kominikeeshiinii
• Akkaa Dharmik, (2013), jechi
kominikeeshiinii jedhu jecha Laatiin yoo ta’u
“communist” kan walii jecha.
• Kanaaf, “kominikeet” jechuun akka beekamu
taasisuu, kan waliinii taasisuu jechuudha.
• Kunis kan raawwatu yaadaa fi beekumsa
wal-jijjiiruutiin ta’a.
 Kominikeeshiniin hojii ijoo
OSU
gaggeessummaati. Decembe
r 19, 202
3
32
 ittifufa

Gaggeessan haala ifa ta’een yaada of miseensaaf dabarsuu fi

OSU
yaada ijaarsaa fudhachuuf qophaa’aa ta’uu qaba.
Decembe 33
r 19, 202
3
 ittifufa
• Kominikeeshiiniin mana hojii keessatti akka dibataatti
(lubricant) ilaalamuu danda’a.
• Kominikeeshiinii bu’a qabeessi:
 Eergaahaala ifa ta’ee fi nama hin
burjaajessineen dabarsuu,
 Dandeettiiwwan dhageeffachuu, sochii qaamaa
to’achuu, mallattoowwan adda addaa
fayyadamuu fi miira namootaa dubbisuu, nama
kabajuu, kkf,
 Odeeffannoo dabarsuutiin olitti kan
ilaalamudha,
OSU Decembe 34
 yaadaa fi fedhii namootaa hubachuu
r 19, 202
3
 Gaggeessummaan gochaan
•Waan jedhu raawwachuu kan danda’u,
• Hirmaannaa kan qabuu fi fakkeenya
• kan ta’uu danda’u,
• Gochaa fi sona kan walsimsiisu,
• Qulqullinaaf kutannoo kan qabu,
• Rakkoolee hiikuuf kuttannoo kan qabu,
• Rakkoof kan hin jilbeenfannee (persistent)

OSU Decembe 35
r 19, 202
3
GaggeessummaanGocha
Gaggeessummaan Gocha malee
Taayitaa (position) Miti.

OSU Decembe 36
r 19, 202
3
 Gaggeessitootni beekamoon maaltu akka
hojjetamu namatti himu osoo hin taane
akkamitti akka hojjetamu argisiisu

OSU Decembe 37
r 19, 202
3
 Aangessuu
Si’eessuu

Gaggeessummaa

Jijjiirama
Mul’ata
hoogganuu waliinii
qabaachuu
OSU Decembe 38
r 19, 202
3
Gaggeessummaa fi Kenna Murtii

• Kenni murtii adeemsa rakkoo furuuf

filannoowwan adda baasuu fi
keessaa filachuuti,
• Gaggeessummaan murteewwan
tarsiimo’aa ta’an irratti xiyyeeffata,
 Murtiiwwan tarsiimmo’aa (strategic),
 Murtiiwwan Tooftaa (tactical),
 Murtiiwwan Xixiqqaa (operational),
OSU Decembe 39
r 19, 202
3


ittifufa
• Ulaagaalee murtii (decision criteria)
adda addaa fayyadmuun balaa
murtiitiin mudachuu danda’u
xiqqeessuu gaafata,
• Murtii kennuun kutannoo, qophii fi,
fedhii hojii irra oolchuu gaafata,
• Murtii kennuun odeeffannoo fi ragaa
gahaa, amanamaa fi barbaachisaa ta’e
argachuu barbaada,
OSU Decembe 40
r 19, 202
3
 Adeemsa Kenna Murtii

• Rakkoon ykn carraawwan jiran adda baasuuu,

• Filannoowwan murtiif gargaaran adda baasuuu,
• Hubannoo gahaa argachuuf filannoowwan dhiyaatan
irratti ragaa funaanuu,
• Ulaagaleewwan murtii filataman fayyadamuun
filannoowwan dhiyaatan madaaluu,
• Murteessuu fi hojii irra oolchuu,
• Hojii irrra oolmaa murtii hordofuu fi sirreeffama
taasisuu, Decembe
r 19, 202
3
41
 Bu’aa Murtii Garee Qunnnamtii Laafina

OSU Decembe 42
r 19, 202
3
 Gaggeessan Eenyu?
Gaggeessan nama:
 Mana hojii keessatti namoota
dhuunfaa fi garee irratti dhiibbaa
nama uumu,
 Hordoftoota isaa kan deeggeru,
 Galma taa’e bira gahuuf hordoftoota
isaaf kallattii kan kaa’u,
 Hawwataa (charismatic), si’ataa,
kabajamaa fi kan nomoota kakaasuu
OSU Decembe 43

danada’u, r 19, 202

3
 Gaggeessaan kallattii imalaa isaa kan beeku, kan
deemuu fi fakkeenyummaan kan birootti kan
argisiisu dha.

OSU Decembe 44
r 19, 202
3
 Gochi kee Namoota
biroo jijjiiramaaf,
barachuuf, caalmaan
hojjechuuf,
guddachuuf yoo
si’eesse ati
gaggeessaadha.

OSU Decembe 45
r 19, 202
3
 Gaggeessaa Gaariin Yaaddoo
(risk) fi Eegduu ni qabata

OSU Decembe 46
r 19, 202
3
Gaggeessaa Bu’a qabeessi Bakka
Gahumsa isaa Dursee ni Beeka.

OSU Decembe 47
r 19, 202
3
 Gaggeessaa bu’a qabeessi
mana hojii isaatiif humna
malee ba’aa miti

OSU Decembe 48
r 19, 202
3
 Barbaachisummaa Gaggeessaa
Sababiiwwan gaggeessan barbaachiseef:
 Mul’ata ifa ta’e kaa’uuf/maddisiisuuf,
 Tarsiimmoowwan maddisiisuu fi hojiirra
oolchuuf,
 Qabeenyaa mana hojii qooduu fi to’achuu,
 Hojjettoota murteessoo ta’an filachuu,
 Aadaa mana hojii roga qabsiisuu,

OSU
 Mana hojichaa uummata biratti beekisisuu,
49
Sababiiwwan gaggeessaan
handhuura guddinaati jedhameef:
 Mul’ata hawwataa qopheessa,
 Mul’ata irratti hubannoo gahaa uma,
 Galmootaa fi kaayyolee biyyoolessaa
fiixaan baasuuf si’oominaa fi
kaka’umsa uuma,

OSU Decembe 50
r 19, 202
3
 Gaggeessummaa
Manneen Hojii Mootummaa
Gaggeessitootni Manneen Hojii Mootummaa :
• Jijjiirama fudhachuu fi manneen hojii kam
iyyuu gaggeessuuf I/Gaf. fudhachuuf fedhii
qabaachuu,
• Bu’aa irratti hundaa’uun manneen hojii
gaggeessuu,
• Dandeettii fi ilaalcha qabeenya namaa
guddisuu fi aadaa mana hojii roga
qabsiisuu (reshape), Decembe
r 19, 202
51
3
 ittifufa

• Manneen hojii jijjiirama addunyaa fi fedhii

maammilaa fi dhimmamtootaa waliin akka
deeman taasisuu,
• Dhimmamtoota fi mammiltoota keessaa fi
alaa waliin waliigaltee jiru cimsuu,
 lammiilee,
 Hooggantoota biroo,
 Gorsitoota,
 Siviil sarvaantii, kkf.
OSU Decembe 52
r 19, 202
3
 ittifufa
• Riifoormiiwwan manneen hojii
mootummaa irratti hubannoo gahaa uumuu
fi hoogganuu,
• Namuusa dhimma xiyyaaffannoo
biyyoolessaa godhanii fudhachuu,
 Naamusni dhimma filannoo ykn
qananii (luxury) miti,
Safatruu sadarkaa hubannoo
(consciousness level) ilmoo namaati,
OSU Decembe 53
r 19, 202
3
 ittifufa

•Gaggeessummaa waliinii uumuu,

 Dandeettii gaggeessumaa
manneen hojii biroof qooduu,
 Gaggeessummaa haala bu’aa
waliinii galmeessuu danda’uun
manneen hojiitiif qooda qabu,
OSU Decembe 54
r 19, 202
3
 Tarsiimoo Hooggansa
Waliin
• Amantaa uumuu,
• Mul’ataa fi tarsiimoo waliin
ijaaruu,
• Waliin hojjechuu, ,
• Hojii kallattii jireenyaa
taasisuu,
OSU Decembe 55
r 19, 202
3
Barbaachisummaa Gaggeessa Manneen
Hojii Motummaa Kessaatti
• Gahumsa gaggeessummaa manneen hojii keessatti
cimsuu,
• Manneen hojii mul’atan hoogganamanii fi jijjiiramaa
uumuu,
• Manneen hojii kallattiilee adda addaatiin ilaaluun
gaggeessuu,
• Miira “Ani tajaajilaa uummataati” jedhu hordoftoota
keessatti uumuu,
• Miira gareen hojjechuu hordoftoota keessatti uumuu,
• M/H/M barachuufi yaadama haaraa maddisiisuuf
qophaa’e uumuu,
• Gahumsa miira yaada ofii to’achuu (emotional
intelligence) gabbisuu,
Decembe 56
r 19, 202
3
 Amaloota Gaggeessaa
Jaarra 21ffaa

• Kominikeetera cimaa,
• Gorsaa,
• Gareen kan hojjetu,
• Fayyadamaa teekinoloojii ammayyaa,
• Abbaa falaa/problem solver/
• Ambaasaadara,
• Adda duree jijjiiramaa,
• Yeroo hundaa kan baratu,
OSU Decembe 57
r 19, 202
3
 Hudhaalee (Challenges)
Gaggeessummaa M/H/M
• Akka sirnaatti yaaduu dadhabuu,
• Mul’ata waloo dhabuu,
• Haala baratameen yaaduu,
• Ittifufinsaan barachuu fi jijjiiramuu dadhabuu,
• Duransanii yaaduu irra erga rakkoon uumamee
wixxifachuu,
• Waan dubbatan hojjechuu dhabuu,
• Rakkoowwan mudatan akka madda falaatti
fudhachuu dhabuu,
OSU Decembe 58
r 19, 202
• Jijjirama fudhachuu fi ittimadaquu dhabuu, kkf.
3
 Hoggansa Jijjiirmaa yeroon
Ammaa Barbaadu
• Haaromsa bara 2009 gaggeefameen pablik sarviisiin
rakkoo guddaa keessa akka jiru hubatamee hoggansa
jijjiirmaa haalli ammaa gaafatu addaan baasuuf carraa
argameen hooggansa jijjiirmaa jechuun:
 hoggana yeroo mijataa keessatti qofa
tajaajiluu ossoo hin taanee, kan rakkoo
tilmaamuu danda’uu fi keessaa bahuuf
fala kaa’uu kan danda’uu jechuu dha,
 hoggansa qormaataa keessaa bahuu
danda’uu fi qaama rakkoo osso hin
taanee qaam furmaata kan ta’uu jechuu
OSU Decembe 59
r 19, 202
3
Hoggansa Jijjiirmaa …..
 haalawwan kamiiniyyuu kan hin
liqimfamne, nageenyi , misoomni
fi dimokraasiin maal akka ta’e
kan hubatee fi aarsaa ta’uuf kan
qophaa’e jechuudha,
 hooggansa haala hubatee fi
miira, qaama fi sammuu isaa
sakataa’ee aarsaa kanaaf kan
of qopheese jechuudha,
OSU Decembe 60
r 19, 202
3
Hooggansa haala mija’aa keessatti
gaggeessuu (Traditional leadership)

 Humna namaa gahaa kan qabu,

 Baajata gahaa kan barbaadu,
 Yeroo gahaa kan qabu,
 Rakkoon isaa qunnamee kan hin beeknee
fi yeroo rakkoon dhufu kan baqatu,
 Hoggansa jechuun qormaata darbuu akka
ta’e kan hin beekne,
OSU Decembe 61
r 19, 202
3
Hooggansa Qormaata Keessatti Gaggeesuu
(Transaformational Leadership)
 Hooggansa dursee rakkoo tilmaamuu
danda’uu (Proactive),
 Hooggansa rakkoo hiikuuf uummata
mariisisuu fi dhageefachuu danda’uu
(Active Leadership),
 Hooggansa rakkoo uumamu furmaata
kennuu danda’uu,(responsive
leadership)
 Hooggansa amantaa, kutannoo guutuu
fi ejjannoo hin raafamanee qabuu,
OSU Decembe 62
r 19, 202
3
 Hooggansa Qormaata ….
 Hooggansa maddi gammachuu isaa uummata
tajaajiluu ta’e,
 Hoggansa kaka’umsa uummataa gara
milkaa’inaatti jijjiiruuf tattaafatu,
 Hooggnasi
rakkoo quunnamu toftaa
cee’uumsaaa qabu,

OSU Decembe 63
r 19, 202
3
 Hooggansa haala ilaalee
gaggeesuu
 Hooggansa fedhii fi faayifaa dhuunfaa
dursisu,
 Haala fi qileensa siyaasaa ilaalee kan
raafamu,
 Bakka
faayidaan jirutti kan duufuu fi
ummataaf dhimma kan hin qabne,
 Ejjannoo, kutanoo fi amantaan kan hin
sochoone,
OSU Decembe 64
r 19, 202
3
 Hordoftootni Maal?

Hordoftootni:
• Namoota gaggeessaadhaan
duurafaman (influenced),
• Aangaawaa ykn kan hin taane,
• Gaggeessaa ykn walirratti dhiibbaa
kan geessisanii fi gaggeessaaf deeggersa
taasisuun galma waliiniitiif kan
hojjetan,
OSU Decembe 65
r 19, 202
3
Gaggeessan Kamiyyuu Hordoftoota
Qabaachuu Isaa Mirkaneessuuf
Yeroo Yeroon Ofduuba Mil’achuu
qaba.
(Every Leader Needs to Look Back
Once in a While to Make Sure That
He /She Has Followers.)
OSU Decembe 66
r 19, 202
3
 Akaakuu Hordoftootaa

Maqxoota Bu’a qabeessoo

(Alienated) (Effective)

Haala laallattuu
(Pragmatic)

Suuteeyyii Tole jettoota

(Passive) (Conformist)
 1. Maqxoota (Alienated)

 Ofdanda’anii gadifageenyaan yaaduu

kan danda’an; garuu fedhii malee gahee
isaanii kan bahan,
 Gammadoo kan hin taane fi abdii kutatoo
 Abbummaa fi ergama mana hojii irraa
adda kan of-baasan (distant themselves),
 Rakkoo mana hojii keessatti isaan
mudatee irraa ka’uun kan of-maqisan,
2. Hordoftoota Suuteeyyii (Passive)

 Ofdanda’anii kan hin yaadnee fi

si’ayinaan kan hin hirmaanne,
 Waan ittihimame hojjechuu qofa irratti
kan of-daangeessan,
 Bu’aa to’annoo garmalee fi adabbii
hooggansaa irraa kan maddan,
 3. Hordoftoota Tole Jettoota (Conformist)

• “yes people” jedhamaniis ni waamamu,

• Damaqinaan kan hirmaatan; garuu
gadifageenyaan kan hin yaadne,
• Ajaja kennameef hunda gaaffii tokko
malee raawwatu,
• Miidhaa fi faayidaa isaa osoo hin
xiinxaliin fedhiidhaan hiormaatu,
• Walittibu’insa (conflict) dhabamsiisuu
qofa irratti xiyyeeffatu,
 4. Hordoftoota Sababawwaa (Pragmatic)

• Amaloota hordoftoota hundaa kan

qaban,
• Haalawwan jiran irratti kan hundaa’an,
• Tooftaa aangoo isaanii caalmaatti
fayyadamaa taasisuu fi sodaa (risk)
isaanii hir’isuu danda’u kamuu
fayyadamu,
 5. Hordoftoota Bu’aqabeessoo (Effective)

• Ga’umsa, furmaataa fi dhiibbaa

gaarii uumuuf kan hojjetan,
• Kakka’umsaan kan hojjetanii fi
gaggeessitoota kan deeggeran,
• Yaaddoo balaa (risk) fi
walittibu’insa kan hin sodaanne,
 Bu’aqabeessoo (Effective) …
• Jijjirama mana hojii isaanii fayyadu fiduuf
kaka’umsa kan qaban,
• Hanqinaa fi cimina mana hojii fi ofii isaanii adda
baasuu kan danda’an,
• Bu’uraa fi utubaa gaggeessaa bu’aqabeessaati,
• Akka tole jettootaa waan ittihimame qofa kan
hojjetan osoo hin taane gaggeessaaf yaada galtee
ta’u kan kennan,
• Hordoftoota biraa irratti dhiibbaa kan uumanii fi
yaada kan fudhatan, Decembe
r 19, 202
3
73
 Gaggeessummaa fi Hoggansa
(Leadership & Management)
• Barreessitootni tokko tokko jechoota
lamaan waljijjiiruun fayyadamu,
• “Hoggansi qabeenya mana hojii ga’umsaa
fi bu’aqabeessummaan fayyadamuu
giddugaleessa taasisa” (Griffin (1993)“,
• “Hooggansi gahumsan kortoo (ladder)
milkaa’inaa yaabuu yoo ta’u,
gaggeessummaan kortoon sun haala
gaariidhaan dhaabbachuu isaa
OSU Decembe 74

mirkaneessa” (Stephen R. Covey)

r 19, 202
3
ittifufa
• Haata’u malee, walittidhufeenyaa fi
garaagarummaa ifa ta’e qabu,
Hooggansa
• Jechi “hooggansa” jedhu gochoota armaan
gadii hammata:
• Karoorsuu,
• gurmeessuu,
• gaggeessuu,
• to’achuu,
OSU Decembe 75
r 19, 202
3
ittifufa
• Hoogganuun bakka kaa’ame (seated position)
faana yoo walqabatu, gaggeessummaan
mataa-miila ofii fayyadamuun hordoftoota
faana mul’ataan imaluudha.
• Gaggeessummaa fi hooggansi hariiroo qabu;
• Gaggeessaan hoogganaa ta’uu ni danda’a;
garuu yeroo hundaa miti,
• Hoogganaan gaggeessaa ta’uu ni danda’a;
garuu yeroo hundaa miti,
OSU Decembe 76
r 19, 202
3
 Ulaagaalee Gaggeessaa Hoogganaa
Yaada Jijjiirama Haala jiru
ittifufsiisuu
xiyyeeffannaa Nama Hojii hoogganuu
gaggeessuu
Kan qabu Hordoftoota Ajajamtoota
Karoora Kallattii kaa’uu Gadifageenyaan
Madda Humnaa Hawwatummaa Aangoo seeraa
dhuunfaa
Anniisa Fedhii To’annoo
Seera Seera hin eegu Seera eeguu
Amansiisuu Mariisisuu Ittihimuu
Sodaa/yaaddoo olaanaa Xiqqoo
OSU
fudhachuu 77

waldhibdee Ni fayyadama Ni baqata

 Shaakala Garee (Guyyaa 1)
1. Muuxannoo gaggeessaa
/gaggeessummaa keessanii irratti
qabdan yaad-rime/ saayinsii/
gaggeessummaa kana faana walbira
qabaatii madaali.
a) Cimina maalii argitan?
b) Hanqina maalii argitan?
c) Furmaatni hanqinaalee argitanii maal jettanii yaaddu?
2. Akka mana hojii keessaniitti sodaa ykn yaaddoo jiru
akkamiin ibsitu?
3. Amaloota gaggeessummaa fi hooggansaa keessaa
kan caalmaan isin ibsu isa kam? Decembe
r 19, 202
3
78
 Amaloota Gaggeessaa
Bu’aqabeessaa

OSU Decembe 79
r 19, 202
3
 Gaggeessan bu’aqabeessi
amaloota armaan gadii qabata
Mul’ata qajeelchuu /Guiding a vision/
 Gaggeessaa bu’aqqbeessoon waan hojjechuu ni beeku;
 Kaayyolee isaanii galmaa gahuuf hamilee fi hawwii ni qabu,
 Galma hojiitti hiikamuu danda’u ni qaacessa;
Fedhii (passion) ni qabu
 Milkaa’inaaf (achievement) hawwii qabu,
 Galma kaawwatan irratti amantaa olaanaa qabu,
 Amantaa gaarii ofirratti qabu; hojii isaanii jaalalan hojjetu;
 Hawwiin jireenyaaf qaban kanneen biroo akka qajeeltootti
80

gargaara,
 ittifufa
Amanamummaa (integrity/honesty/trust)
• Waadaa hojiirra oolchuu danda’an seenu,
• Amanamummaa jireenya ogummaa fi dhunfaa
isaanii keessatti mul’isu,
• Amantaa hordoftoota isaanii kan argatanii fi
bakka isaanii kan bu’an,
• Naamuusa gaarii kan qaban,
• Ciminaa fi dadhabina isaanii kan hubatan,

OSU Decembe 81
r 19, 202
3
 ittifufa
Sodaa/yaaddoo (risk) fudhatu
• Galma isaanii bira ga’uuf yaaddoo
/soda hedame (calculated) fudhatu,
• Dogoggora isaanii irraa baratu; akka
carraattis fayyadamu,
Kutannoo (Dedication) qabu
• Dirqama fudhatan kutannoon hojjetu;
 Gutummaan guutuutti ofkennanii hojjetu,

OSU Decembe 82
r 19, 202
3
 Contd…
Hawwattummaa (Charisma) qabu
• Namoota ceesisuuf dandeetti kakaasuu kan
gonfatan,
• Bilchina kan qabanii fi hordoftootaa
fi namoomaa biroof kabaja, aantummaa,
quuqama kan qaban,
Dandeettii dhageeffachuu fi haala hubachuu
• Yaada namootaa qalbiin dhageeffata,
• Fedhii hordoftootaa haala qabatamaan
walsimsiisuu,
OSU Decembe 83
r 19, 202
3
Amalootaa fi Dandeettii Gaggeessummaa
Amaloota Dandeettii
• Haalatti madaqu, • Qaroo (Clever),
• Haala hawaasummaa • Haala waliigalaa
hubatu, hubachuu,
• Galma ga’insaaf hawwii • Kalaqa (Creativity),
guddaa qabu, • Waliigaltee,
• Ofitti amanu, • Dubbataa (fluency)
• Amanamoodha • Beekumsa hojii garee,
(Dependable),
• Gurmeessuu,
• Dhiibbaa gaarii uumu,
• Amansiisuu (Persuasive),
• Kutatoo (Persistent),
• Hawaasummaa,
• Cinqii (stress)
damdamatoo,
• Ittigaafatamuummaa Decembe
r 19, 202
84

fudhatu 3
 Dhiibbaa Uumuu fi Aangoo
Gaggeessummaa
(Influence and Power of Leadership)

OSU Decembe 85
r 19, 202
3
 Hiikaa fi Maddoota Aangoo gaggeessummaa

Hiika Aangoo Gaggeessummaa

• “Gaggeessummaan yaadamaa fi gochoota namoota
biroo irratti dhiibbaa uumuuf aangoo fayyadamuu
barbada” (Zalenik, A. (1992)
• Aangoon dandeettii namoota biroo irratti dhiibbaa
uumuuti,
• Aangoon dandeettii namoota biroo waan ofii
barbaadan akkaataa barbaadaniin hojjechiifachuuti,
• Aangoon gaggeessummaa galma waliitiif namoota
biroo irratti kutannoo akka qabatan taasisuun
dhiibbaa uumuudha,
86
U • Dhiibbaa uumuun (Influence) dandeettii aangoo hojiirra
Maddoota Aangoo Gaggeessummaa

Aangoo Seeraa (Legitimate Power)

• Angoo taayitaa (positional power) jedhamees
ni waamama,
• Aangoo gaggeessaan sababa taayitaa isaatiin
argatudha,

OSU Decembe 87
r 19, 202
3
 ittifufa
Aangoo Onnachiiftuu (Reward Power)
• Aangoo faayidaalee ykn onnachiiftuu adda addaa
kennuu,
Aangoo Adabbii (Coercive Power)
• Aangoo addabuu ykn to’achuu gaggeessaa,
Aangoo Ogummaa (Expert Power)
• Angoo ogummaa, beekumsaa fi dandeettii
addaa gaggeessan qabu,
Aangoo naatoo/qabeenya/ (Referent Power)
• Aangoo beekamtii, qabeenya addaa ykn amala
OSU
gaarii qabaachuu irraa madduu,
Decembe 88
r 19, 202
3
 Hiika Dhiibbaa Uumuu (Influencing)

Dhiibbaa uumuu jechuun:

• adeemsa hubannoo uumuutiin
(communicating) fudhatama argachuuti,
• Hordoftoota kakaasuun deeggesra argachuu fi
yaada ofii hojiirra oolchuuti,
• Gaggeessaan yeroo dhiibbaa uumu injifannoo
waliinii (win/win outcomes) yaaduu qaba,

Decembe 89
r 19, 202
3
 ittifufa

Aangoo Dhiibbaatti Jijjiiruuf:

• Gaggeessaa milkaa’aan maddootaa aangoo hunda
fayyadamuu irratti hundaa’a,
• Aangoon onnachiiftuu ykn seeraa fayyadamuun
yeroodhaaf hordoftoota argamsiisuu danda’a,
• Aangoon addabbii (coercive power) yeroodhaaf
hordoftoota argamsiisuu danda’a; booda garuu
mormii fi diddaa uuma,
• Aangoon ogummaa fi naatoo/qabeenya/
(Referent Power) hordoftoota irratti dhiibbaa
OSU bubbuluu danda’u fi kutannoo uumuu
Decembe
r 19, 202
90

danda’a,
3
 Maloota Dhiibbaa Uumuu
1. Amansiisuu (Persuasion)
• Namootni biroo hojii barbaadamu tokko
akka raawwatan mariisisuun amantaa
ittiuumuu,
Kunis sababa quubsaa dhiyeessuun ta’a,

OSU Decembe 91
r 19, 202
3
 2. Qalbii haaromsuu (Mental Conditioning)

• Yaada tokko irraa deddeebiin himuun

amantaa/ilaalcha dura ture jijjiirsisuu dha,
• Irra deddeebiidhaan sammuun yaada haaraa
akka fudhatu taasisuudha,
3. Dhimma ittiba’uu (Manipulation)
• Nama biraatti dhimma bahuu jechuun
beekumsa ofii fayyadamuu fi abshaalummaan
dhimma barbaadan hojjechiifachuu jechudha,

OSU Decembe 92
r 19, 202
3
 4. Yaada Galagalchuu (Brainwashing)
• Toftaa adda addaa fayyadamuun
gadifageenyaa fi irra deddeebiin mariisisuun
yaada kanaaandura ture keessa baasuun
yaada haaraatiin bakka buusuudha,

OSU Decembe 93
r 19, 202
3
 Yadiddamaa fi Modeelota
Gaggeessummaa
(Leadership Theories & Models)

OSU Decembe 94
r 19, 202
3
 Yadiddamaa Gaggeessummaa

Yadiddamaa “Great Man”

• Akka yadiddamaa kanaatiin gaggeessaan
dhalootaan malee barnootaan hin argamu,
• Gaggeessaa kan ta’uu dhiira qofa akka ta’etti
yaadama,
• Gaggeessaan amaloota gaggeessummaa waliin
dhalata jedhanii yaadu,
• Amaloota dhalootaan argaman (cimina, dandeettii,
amala, kkf) fayyadamuun dhiibbaa uumuu,
95

• Yadiddama durii ti,

 Yadaddama Amalaa (Trait Theory)

• Yadaddamni kun amaloota gaggeessaan

qabaachuu malu tarreessuu irratti
xiyyeeffata,
• Qorannoon adda addaa amaloota
hedduu gaggeessaan qabaachuu malu
tarreessee jira,
 Haata’uyyuu malee tarreessanii
xumuruu hin dandeenye,

OSU Decembe 96
r 19, 202
3
 Qoqoddii Amalootaa (Categories)
• Amaloota Qaamaa (Physical characteristics)
 Amalli kun umurii, hojjaa, anniisa,
dhaabbii, ulfaatina, kkf ilaala,
• Amaloota Seenduubee (Background
characteristics)
 Barnoota, gita, sosochii, muuxannoo,
hawaasa keessatti gahee qabu,
• Amaloota Qaroominaa (Intelligence)
 Dandeettii, murteessummaa,
OSU
beekumsa, kkf. Decembe
r 19, 202
3
97
Ittifufa
• Amaloota hojii (Task-related characteristics)
 Fedhii milkaa’inaa,
 Ittigaafatamummaa fudhachuu,
 Yaada maddisiisuu,
 Obsa qabaachuu,
• Amaloota Hawaasummaa
 Dandeettii to’annoo fi deeggersaa,
 Waliin hojjechuu,
 Beekamtii, kabaja, mala/tooftaa beekuu, diplomacy,
Decembe 98
r 19, 202
3
 Yadiddama Akkaataa (Behavioral Theories)
(Blake and Mouton, (1964)
Akka yadaddama kanaattii:
• Gaggeessitootni amala caalaa xiyyeeffannaa hojiif ykn
namaaf kennaniin qoodamu,
 Leaders are behaviour and action rather than traits)
• Kallattii xiyyeeffannoo isaanii irratti hundaa’uun
bakka lamatti qoodamu,
Hojiirratti kan duufan/xiyyeeffatan,
Namoota/hojjetaa irratti kan xiyyeeffatan,
OSU Decembe 99
r 19, 202
3
 ittifufa
• Akkaataa yadaddama kanaatiin
xiyyeeffaannaa/duufinsi gaggeessaa hordoftoota
kakkaasuu ykn dadhabisiisuu danda’a,
 Gaggeessaa milkaa’aan hojiifis namaafis
xiyyeeffannaa walqixa kenna,

OSU Decembe 100

r 19, 202
3
 Walittihidhaminsa Gaggeessummaa Akkaataa
Behavioral Leadership Grid
(Blake and Mouton)
• Kallattii xiyyeeffannaa irratti hundaa’uun (Blake
and Mouton) walitti hidhamisa isaan gidduu
jiraachuu danda’u haala armaan gadiitiin
argisiisanii jiru,
 (Behavioral Leadership Grid) jedhanii waamu
• Hariiroo xiyyeeffannoo kana irratti hundaa’uun
gaggeessummaa madaalamuu danda’a,

OSU Decembe 101

r 19, 202
3
 The Leadership Grid

High 1.9 9.9

9 Country club Team management
management
8
Concern for People

7 5.5
Middle-of-the-road-
6
management
5
4
3
1.1 9.1
2 Impoverished Authority-
management compliance
1 /Task mgt/
Low

Low 1 2 3 4 5 6 7 8 9 High
OSU Decembe 102
Concern for Production
r 19, 202
3
 • Blake fi Mouton akkaataa/malla
gaggeessummaa kallattii duufinsa
irratti hundaa’un xiyyoota (axes)
“X” fi “Y” irratti 1-9tti
argisiifamee jira,

OSU Decembe 103

r 19, 202
3
 Gaggeessummaa Hojii Irratti Qofa
Xiyyeeffatu (9, 1)
• “task management” jedhamee waamama,
• Hojii sirriitti gurmeessa,
• Aangoo xiqqoo dabarsa (delegates),
• Abbaa humnaa (autocrat) waan ta’eef
ajajaan hojjechiisa,

OSU Decembe 104

r 19, 202
3
 Gaggeessummaa Hojjetaa Qofa Irratti
Xiyyeeffatu (1,9 )
• “Country club management” jedhamee
waamama,
• DeeggeraaHojjettoota gammachiisuu
hojjetaa fi obsa kan qabu,
• /garaagahuu irratti xiyyeffata,
• Hojii hojjechiisuuf dhiibbaa hin taasisu,
OSU Decembe 105
r 19, 202
3
 Gaggeessaa G/Gtti Hojii fi Nama Irratti
Xiyyeeffatu (5,5)

• “Middle-of-the-road mgt” jedhamee

waamama,
• Hojii fi namaaf xiyyeeffannaa hanga
tokko G/Gtti walqixa kenna,

OSU Decembe 106

r 19, 202
3
 Gaggeessummaa Laafaa (1,1)
• “Impoverished/poor mgt” jedhamee
waamama,
• Mala gaggeessumma baay’ee laafaadha,
• Gahee gaggeessummaa kan dhiisedha,
• Gaggeessummaa namoota hojii
keessatti dulloomaniin hordofamu,

OSU Decembe 107

r 19, 202
3
 Hooggansummaa Hojii fi Namaaf
Xiyyeeffannaa Olaanaa Kennu (9, 9)
• “Team management” jedhamee waamama,
• Bu’urri hojii gaarii xiyyeeffannaa olaanaa fi
walqixa ta’e hojii fi hojjetaaf kennuu akka
ta’e amanu,
• Tooftaa hirmaachisaa ta’e “gaggeessummaa
Garee” jedhamu hordofu,

OSU Decembe 108

r 19, 202
3
 Yadiddama Haalawaa
(Contingency or Situational Theory

• Yadiddamni kun gaaffii “haalawwan adda addaa

keessatti gaggeessummaan maal fakkaachuu
qaba?” jedhuuf deebii kan kennedha,
 Haalawwan hunda keessatti malli
gaggeessummaa filatamaa ta’e tokko qofti akka
hin jirre qorattootni irratti waliigalaniiru,
 Kanaaf, gaggeessummaan haala irratti
hundaa’a,

OSU Decembe 109

r 19, 202
3
 ittifufa
• Yadiddamni kun mallei gaggeessummaa
dhimmoota armaan gadii irratti akka
hundaa’uu qabu ibsa:
 Haala,
 Hordoftoota,
 Gosa hojii,
 Dhaabbata/mana hojii, kkf.

OSU Decembe 110

r 19, 202
3
 Gaggeessummaan Kallattii Hundaan
Ilaaluu Gaafata.

OSU Decembe 111

r 19, 202
3
 Moodeelota Yadaddama Akkaataa
(Situational Leadership Theories)

A. Moodeela Gaggeessummaa Akkaataa

Fiedler
• “Fiedler’s contingency leadership model”
kan jedhamu mijaa’ina gaggeessummaa kan
argisiisan dhimmoota sadi kaa’ee jira,
 Hammamtaa mijaa’ina haalaa (degree of
situational favorableness) argisiisu,

OSU Decembe 112

r 19, 202
3
Dhimmoota mijaa’ina haalaa argisiisa:
Hariiroo gaggeessaa fi Hordoftootaa
• Sadaarkaa amantaa fi kabaja hordoftootni
gaggeessaaf qaban argisiisa,
Gurmaa’insa Hojii
• Sadarkaa hojii hojjettootni hojjetan
ittigurmaa’e/caaseffame argisiisa,
Angoo seeraa (Position power)
• Aangoo gaggeessummaa seeraan kenname
qabaachuu ilaala,
 Sadarkaa dhiibbaa uumuu gaggeessaa argisiisa,
Decembe
r 19, 202

 Aangoo qacaruu, arii’uu, adabuu, guddisuu, mindaa

3
ittifufa
• Haalawwan sadak armaan olii sadan
guutamnaan haalli gaggeessummaa baay’ee
mijataa ta’a,
 Gaggeesichi fudhatamaa fi kabaja qaba
jechuudha,
 Hojjetaan waan hojjetu ifatti beeka,
 Aangoon gaggeessummaa olaanaadha,

OSU Decembe 114

r 19, 202
3
 B. Moodeela Gaggeessummaa Akkaataa
Hersey-Blanchard
• Yaadama “Hersey-Blanchard Situational leadership
Model” jedhamee waamama,
• Modeelli kun sadarkaan bilchina hordoftootaa mala
gaggeessummaa irratti murteessaa ta’uu isaa
argisiisa,
• Malli kunis kan hundaa’u:
• Hamma kallattii kennamuu qabu (task behavior),
• Sadarkaa deeggersaa hordoftootaaf barbaachisu
(relationship behavior),
OSU Decembe 115
r 19, 202
3
 ittifufa
• Hamma kallattii kennamuu qabu (task
behavior) jechuun gahee fi
ittigaafatamummaa hordoftootaa sadarkaa
itti ibsamuu qabuu jechudha,
 Sadarkaa hojjettootatti maal, akkamitti,
yoom, eessatti, eenyuun, kkf itti
himamuu qabu ilaala,

OSU Decembe 116

r 19, 202
3
 ittifufa

• Sadarkaa deeggersaa hordoftootaaf

barbaachisu (relationship behavior)
jechuun sadarkaa gaggeessaan
hordoftoota isaaf hubannoo kennuu fi
walquunnamuu qabu argisiisa,
Amaloota dhaggeeffachuu, haala
mijeessuu, aanjessuu, gargaaruu,
gorsuu, kkf hammata,
OSU Decembe 117
r 19, 202
3
 Modeela Gaggeessummaa Akkaataa Hersey-
Blanchard Giraaphiidhaan
Quunnamtii
Hojii fi Quunnamtii
olaanaa fi Hojii
olaanaa
Xiqqaa
Akkaataa
Gaggeessumma
a

Olaanaa G/G Gadaanaa

Sadarkaa qophaa’ina
Hojii olaanaa fi Hordpftootaa
Quunnamtii fi Quunnamtii
Hojii
OSU Xiqqaa
Xiqqaa
Decembe
r 19, 202
118
3
 Yaadiddama Gaggeessummaa
Jijjiiramaa fi Gochaa
(Transformational and Transactional Leadership Theory)

Yaadiddama Gaggeessummaa Jijjiiramaa

(Transformational Leadership Theory)
• gaggeessummaan
Akka (Bass and Avolio, 1994)tti,
jijjiiramaa hordoftoota mirqaansuun,
amantaa itti uumuun, kalaqa jajabeessuu fi
dandeettii akka cimsatan taasisuu irratti
xiyyeeffata,
• Hordoftootni namoota kaayyoo akka ta’an
taasisuun garee, mana hojii fi hawaasan akka
fayyadaman taasisa,
• Kunis, fayidaa dhuunfaa, badhaasa fi
OSU
beekamtii argachuun olitti kana deemu ta’a,
Decembe 119
r 19, 202
3
 ittifufa
• Adeemsa namoota dhuunfaa jijjiiruu fi
ceesisu,
• Gaggeessitoota hawwatoo (charismatic) fi
mul’ata qaban agarsiisa,
• Hordoftootni haala baratamee fi
eegamuun ol akka hojjetan dhiibbaa
addaa taasisuu dha,
• Miira ofii to’achuu, duudhaalee eegisisuu,
naamuusa qabaachuu, istaandaardii
eegisisuu fi galmoota yeroo dheeraa irratti
xiyyeeffachuu ilaala,
OSU Decembe 120
r 19, 202
3
 Dhimmoota Gaggeessummaa Jijjiirama (‘I’
Arfan)
Idealized Influence (Dhiibbaa Qabatamaa)
• Gaggeessaan hordoftootaaf fakkeenya
cimaa ta’uu,
• Hamilee gaarii fi naamusa qabaachuu,
• Kabajaa fi xiyyeeffannoo hordoftootaaf
qabaachuu,
• Garaagarummaa dandeettii hordoftootaa
hubachuu,
• Hordoftoota jajjabeessuu,
• Miiraa fi fedhii namoota dhuunfaa hubachuu,
OSU Decembe 121
r 19, 202
3
Inspirational Motivation (Mirqaansuun
Kakaasuu)

• Raawwii olaann (high expectations ) akka

eegamu hubachiisuu,
• Dandeettii hordoftootaa mirqaansuu fi
kakkaasuu,
• Hordoftootaaf hojiiwwan ciccimoo tattaaffii
barbaadan kennuun galma wolootiif akka
hojjetan taasisuu,
• Hojiin hordoftootaa akkaamiin haala
qabatamaa waliin akka wolsimu agarsiisuu,
• Humna guutuu, fedhii fi kaka’umsa gaariin
OSU
hojjechuu, Decembe
r 19, 202
3
122
Intellectual Stimulation
(Beekumsaan Si’eessuu)

• Hordoftootni akka waa uumanii fi kalaqan

si’eessuu,
• Yaadama hordoftootaa xiinxaluun haala
biraatiin akkaataa itti hojjetamuu
agarsiisuu,
• Hordoftootatni mul’ata mana hojichaa
akka hubatan taasisuun akkamitti
gumaachuu akka danda’an gargaaru,
• Hordoftootni yaada haaraa akka
maddisiisan jajjabeessuu,
OSU Decembe 123
r 19, 202
3
 Individualized Consideration
(Xiyyeeffannoo Namootaaf)
• Gaggeessaan hordoftootaaf
deeggersa kennuu fi sirnaan
dhageeffachuu qaba,

OSU Decembe 124

r 19, 202
3
Yaadiddama Gaggeessummaa Gochaa
(Transactional Leadership Theory)

Yaadamni Yaadiddama kana:

• Namootni badhaasaa fi adabbiidhaan (reward
and punishment) onnatu,
• Sirni hawaasaa ajaja ifa ta’ee keessatti
caalmaan hojjetu,
• Hojiin faayidaa waliinii fi waliigaltee irratti
hundaa’uu qaba,
• Hordoftootni waan hoogganaan jedhe
raawwachuu qaba,
OSU
• Bu’aa irratti hundaa’uun hooggansi faayidaa
Decembe 125

ykn adabbii dabrsa,

r 19, 202
3
 Gaggeessummaa Akka Burns
(1978)tti
Waljijjiiraa faayidaa Hooggansaa fi hordoftoota
hooggansaa fi irratti walitti dhufeenya Gaggeessummaa
hordoftootaa irratti kaka’umsaa fi hamilee fedhii hordoftootaa
xiyyeeffata uumuu irratti xiyyeeffata osoo hin taane
fedhii dhuunfaa
gaggeessa irratti
xiyyeeffatudha

Hoggansa Gochaa

Hooggansa Jijjiiramaa
OSU Hooggansa Jijjiiramaa
126 sobaa (PSEUDO TRA
 Gaggeessummaa Tajaajiltummaa
(Servant Leadership
• Gosti gaggeessummaa kun qajeeltoowwan fi barmaatilee
aadaa gaggeessummaa humnaa (power leadership) dura ture
kan faallesedha,
• Gaggeessummaa namoota haala addaatiin hojjechuu
danda’an uumuuti,
• Hojiin gaggeessaa hordoftoota tajaajiluun mirqaansuu fi
dandeessisuudha,
• “Eenyuyyuu kan isin keessaa olaanaa ta’uu barbaadu tajaajilaa
keessan ta’uu qaba; eenyuyyuu isin keessaa tokkoffaa ta’uu kan
barbaadu garbicha hundaa ta’uu qaba” kan jedhu argisiisa,
• (whoever wishes to become great among you shall be your
servant; and whoever wishes to be first among you shall be
slave of all.)
OSU
Decembe 127
r 19, 202
3
 Amaloota Gaggeessumma Tajaajiltummaa

• Amanamummaa,
• Hubannoo qabaachuu,
• Rakkoo namoota biroo hubachuu,
• Hawwii qabaachuu,
• Dandeettii rakkoo damdamachuu,
• Gammachuu qabaachuu,

OSU Decembe 128

r 19, 202
3
 Kutaa Lama
Hoggansa Jijjiiramaa

OSU Decembe 129

r 19, 202
3
 Kaayyoo Leenjichaa

Leenjii kana booda leenjifamtootni:

• Yaad-rimee jijjiiramaa ni hubatu,
• Manneen hojjii isaanii kessatti qajeeltowwan,
tarsiimoo fi toofta hoggansa jijjiiramaa fayyaadamu,
• Yad-rimee hoggansaa jijjiiramaa hojiirra ni oolchuu,
• Rincica jijjiirama quunaman hubatanii hoogganu,
 Qabiyyee leenjichaa
• Yaad-rimee Jijjiramaa,
• Maddda/ humnootaa jijjiramaa,
• Uuwwissa Jijjiramaa
• Hogganssaa jijjiiramaa,
• Rinciicaa jijjiiramaan hogganuu,
Gaaffilee Ka’umsaa (Brainstorming Question)

• Jijjiirama jechuun maal jechuu dha?

• Jijjiiramni akka dhufu maaltu taasisa?

• Jijjiiramni maaliif barbaachisa?

 Yaad-rimee Jijjiiramaa

Jijjiirama jechuun:
• adeemsaa fi haala dhimma tokko, sadarkaa duraan
argamu irraa gara kan birootti ykn gara fooyya’aa
ta’etti geedaruudha,
• namoota dhuunfaa, garee, manni hojii fi kkf. fedhii haala
alaa fi keessaa irratti hundaa’uun sadarkaa amma
argaman irraa gara sadarkaa olaanaatti foyyeessuu ykn
ceesisuuti,
Yaad-rimee Jijjiiramaa…

“Adunyaa irratti waanni dhaabataa ta`ee hin jiru; yoo

jijjiirama mataa isaaa ta`ee malee ” (Heraclitus)
“Jiraachun mataa isaatiin jijjiirama” (John Henry
Newman)
 wanti hin hafne yoo jiraate jijjiirama qofa
Yaad-rimee Jijjiiramaa…
Humnoota Jijjiirama Dirqama Taasisan

Maamilaa,

Dorgommii, Haala siyaasaa fi seera,

Tekinoolojii, Globalization,

Dinagidee Jijjiirama (Change)

Hawaasummaa ‘’Dhaabbilee filatamoon (Excellent)

filatamuu isaanii irratti hin boonan-
yeroo hunda fooyya’insaa fi
jijjiramaaf hojjetu” Tom Peters
Akaakuu Jijjiramaa
Bal’ina jijjiiramichaa irratti hundaa’uun:
Jijjiirama bu’uuraa/ajaa’ibsiisaa/transformeeshinii
(Radical or transformatonal change),
 Akkaataa addunyaa itti ilaallu kan jijjiirudha,
Jijjiirama foyya’insaa /incrimental change/
 Yeroo baay’ee kan baratame,
 Suuta suutaan kan dhufu,
 Hirmaattotni jijjiramicha haala hubachuu hin dandeenyeen
dhufa,
ittifufa
Haala dhufaatii isaa irratti hundaa’uun:
Jijjiirama karoorfame/planned change/
 Ittiyaadaamee fi karoorfamee kan raawwatamu,
 Jijjiirama caasefamaa irratti kan hundaa’u,
 Bu’aan jijjiiramichaa kan tilmaamamuu danda’u,
Jijjiirama hin karoorfamne/unplanned change/
 Dhiibbaa uumamaatiin kan dhufan
 Salphaatti kan hin mul’atne
 Yeroo dheeraa keessatti suuta suutaan kan mul’atan,
EKI & OSU 2017
Jijjiiramni Ilaalchaa Bu’uura Jijjiirama

Hundaati
Addunyaa keessatti jijjirama isa hawwitu ta’ii argami
Jijjiiramni keessaa yoo madde bu’a
qabeessa ta’a

Killeen dhiibbaa humna alaatiin

yoo cabe lubbuun ni bada; humna
keessattiin yoo ta’e garuu lubbuun
ittifufa.
jijjiiramni gurguddoon yeroo
baay’ee keessa jalqabu.
 Jijjirama hubachuu
• Jijjiiramni kan hafu miti,
• Jijjiirama malee guddinni hin jiru,
• Jijjirama ni jaallanna; ni jibbinas,
• Jijjiiramni dhimma filannoo miti,
• Akkaataa itti yaadnu/ilaallu yoo jijjiirre
jireenyi keenya ni jijjirama,
• Jifreenya ofii jijjiiruun waan hunda jijjira,
 “Akkaataa Amma Yaadduun
Rakkoo Ammaa Furuu Hin
Dandeessu;
Rakkooleen Har’aa Bu’aa Yaada
Har’aa Waan Ta’eef”

Team , conflict and change Decembe 142

r 19, 202
3
HAALA BARATAME JIJJIIRAMA

143
 Uwwisa Jijjiiramaa (scope of Change)
• Jijjiirama dhuunfaa,
• Jijjiirama garee ykn jaarmiyaa,
• jijjiirama biyyoolessaa,
• Siyaasa,
• Hawaasummaa,
• Dinagiddee,
Jijjjiirama Dhuunfaa
(Individual Change?)
Jijjiirama Dhuunfaa Fiduuf Haaldureewwan Barbaachisan

Jijjiiramni maaliif
Miiraa/kaka’umsa Yoon jijjiirame maalan
na baarbaachise? qabaachuu fayyadama?
Yaaduu fi hubachuu

Samuu Onnee
Amala

Harka

Waan addaa maal hojjechuun qaba?

“Namni of-jijjiiruu hin
dandeenye waan biraa
jijjiiruu hin danda’u.”

George Bernard Shaw

Jijjiiramni ofirraa jalqaba!!

“Namni hundi addunyaa

jijjiiruu barbaada; garuu of
jijjiiruu eenyuyyuu hin
yaadu” Leo , Tolstoy
 Keessoo Kee osoo hin jijjiiriin
Dhimmoota Naannoo Keetti
Raawwatamaa Jiran Jijjjiruu Hin
Dandeessu.
“Jijjiiramni yaaddoo/soda
hin qabne hin jiru; Aarsaa
malee Guddinni hin jiru!!”
‘’Barrack H.Obama’’
Jijjjiirama Jaarmiyaa (Organizational
Change?)
 Jijjiiramni Jaarmiyaa Maali?
 Jijjiirama jaarmiyaa jechuun dhiibbaa humnoota alaa fi
keessaa bu’ura godhachuun tarsiimoo, gurmaa’insa,
adeemsa, aadaa, teekinooloojii fi namoota, kkf. jijjiiruudha.
Toora Xiyyeeffannoo Jijjiirama Jaarmiyaalee:
 Jijjjjirama tarsiimoo,
 Jijjjjirama gurmaa’insaa,
 Jijjjjirama adeemsaa,
 Jijjjjirama qabeenya namaa,
 Jijjjjirama aadaa mana hojii,
 Jijjjjirama tarsiimoo (Strategic Change)

• Jijjiirama tarsiimoo jechuun gaaffii humnoota alaa

irratti hundaa’uun galma kaa’ame bira gahuuf
tarssiimoo mana hojichaa jijjiiruu ykn sirreessuu
jechuudha;
 Ibsa ergama mana hojii jijjiiruu dabalata,

 Sirreeffama bu’uraa tarsiimoo taasisuu jechuudha,

Jijjiirama Gurmaa’insaa (Structural Change)

• Dhiibbaa alaa irratti hundaa’uun caaseffama mana

hojichaa irra deebiin bocuu jechuudha,

• Jijjiirramni gurmaa’insaa:
Gulantaa aangoo (hierarchy of Authority),

Adeemsa bulchiinsaa (Administrative procedures),

Sirna hooggansaa (Management systems),

 Jijjjjirama adeemsaa
(Process-oriented Change)

• Yaa’insa hojii bu’aqabeessa taasisuu fi

oomishtummaa dabaluuf jaarmiyaaleen
adeemsa hojii isaanii jijjiiruu isaan barbaachisa,
• Jijjiiramni adeemsa irratti xiyyeeffatu adeemsa
oomiishaa fi akkaataa oomishinii fi kenna
tajaajilaa walitti qindaa’an argisiisa,
• “Hanga adeemsa kee hin jijjiirretti maaliif
bu’aa jijjiiiramaa eegida?”

The president of Texas instrument

defense services and electronic group

• Mana hojii keessatti jijjiiirama malee

guyyaan tokkollee darbuu hin qabdu.
 Jijjjjirama Qabeenya Namaa Bu’ureeffate
(People-oriented Change)
• Jijjiiramni qabeenya namaa ilaalcha, amala,
beekumsa, ogummaa, raawwii, kkf hojjetoota mana
hojii jijjiiruu irratti xiyyeeffata,
• Hubannoo fi kaka’umsa uumuun, marii gaggeessuun
fi gaggeessummaa cimsuu fi aadaa mana hojii jijjiiruu
bu’ura godhachuun:
 Akkaataa rakkooleen hiikamuu danda’an irratti,
 Dandeettii haaraan akkaataa horatamu irratti,
 Hojjettootni ofii isaanii fi mana hojii isaanii akkaataa
hubatan jijjiiruu kkf. irratti xiyyeeffata. ,
 Jijjiirama Aadaa Mana Hojii
• Jijjiiramni aadaa mana hojii jechuun duudhaalee
waliinii mana hojichaa akkaataa itti yaaadamu,
hojjetamu fi deebiin maammiltootaaf itti kennamu
argisiisa,

• Akkaataa gaggeessummaa, tarsiimoon mana hojii,

hojiin guyyaa guyyaa itti hojjetamu kkf murteessa,

• Aadaan mana hojii mallattoo (DNA) mana hojiiti,

• Aadaan duudhaa fi qajeeltoowwan mana hojii

 Adeemsa Jijjiiramaa
• Akkaataa ogeessa xinsamuu Kurt Lewiniin, jijjiirama
kamiyyuu keessatti humnoota faallaa ta’an lamatu jira.

1) jijjiirama kan si’oomsan (change catalysts)

 jarreen jijjiiramaaf karaa baasanii fi haala
mijeessan,

2) Jijjiirama Dhorkitoota (change blockers),

 jarreen jijjiiramatti gufuu ta’an,
Miira namootni jijjiiramaaf qaban

Yoo bubbeen jijjiiramaa bubbisu, Namootni tokko

tokko Dallaa Ijaaratu; Kanneen immoo meeshaa
qilleensaan Annisa Maddisiisu Hojjetu.
 Adeemsa Jijjiiramaa Kubler-Ross
Diddaa
Waliigaluu
Hamlee

Sodaa Kutachuu
Naasuu
Shakaluu

Cinqii

Yeroo
 Jijjiirama Hoogganuu
(Change Management)
Jijjiirama hoogganuu jechuun:
• Adeemsa, meeshaalee fi tooftaa jijjiirama nama irratti
taasifamu hoogganuun bu’aa barbaadamu akka dhufu
taasisuudha,
• Gareewwaan, dhuunfaa fi mana hojii iddoo amma jiru
irraa gara barbaadametti toftaa itti geessinudha,
• Adeemsa namootni barbaachisumma jijjiiramaa
hubatanii kaka’umsaan gumaacha akka taasisan itti
taasifamudha,
• Adeemsa jijjiirama ittiin to’atamudha,
Adeemsa Jijjiiramni itti Hoogganamu
(Change Management Process)

• Adeemsi jijjiiramaa hooggaansi itti hoogganamu

jechuun tarreeffa hojiiwwanii gareen/hooggansi
jijjjiirama ittiin hoogganu jechuudha.

• Sadarkaalee hooggansa jijjiiramaa:

I. Jijjiiramaaf qophaa’uu

II. Jijjiirama hoogganuu

 Jijjiiramaaf Qophaa’uu (Assessment)

Sadarkaan kun:

• Rakkoolee ykn carraawwan jiran adda baasuu,

• Ragaa funanuu,

• Ragaa xiinxaluu,

• Tarsiimoo murteessuu,

• Barbaachisummaa jijjjiramichaa murteessuu fi namootni

akka hubatan gochuu,
 Jijjiirama Hoogganuu
(Plannining and implementation)
Sadarkaan kun kan qabatu:
• Galmaa fi kaayyolee SMART ta’an kaa’uu
• Maaltu, eenyun, yoom, akkamitti, kkf jijjjiramichi akka
raawwatu tarreessuu,
• Qabeenyaa fi tooftaa madaallii jijjiiramichaa madaaluu,
• Karoora rincica ittiin hoogganamu qopheessuu,
• Bakka rincicaa fi deeggersa barbaadan adda baasuu,
• Karoora jijjjirama irratti namoota hunda hirmaachisuu,
• Yeroo hojiirra oolmaa murteessuu,
• Jijjjiramicha madaaluu fi sirreeffama barbaachisu taasisuu,
 Jijjiirama Raggaasisuu

Sadarkaan kun kan hammatu:

• Bu’aqabeessummaa jijjjiramichaa murteessuu,

• Bu’aawwanii fi faayida argaman galmeessuu,

• Tarkaanfiiwwan barbaachisaa ta’an fudhachuu fi

jijjiiramicha raggaasisuu,
 Tarsiimoo fi toftaalee jijjiiramni itti
hooganamu

• Jijjirama hoogganuuf qajeelfamnii fi adeemsi akka waliigalaatti

(universally) fudhatamaa ta’e hin jiru,
 Haala qabatamaa irratti hundaa’uun falli adda addaa barbaadamuu
qaba,

• Toftaaleen armaan gadii yeroo baay’ee kan hojiirra oolaa jiranidha:

 Isa dura ture diiguu (unfreezing)

 Jijjiiruu (changing)


Moofaa Diiguu (Unfreezing)
 Namoota jijjiiramaaf kakaasuu,
 Jijjiiramicha irratti amantaa uumuu fi beekamtii akka kennan taasisuu,
 Yaadamaa fi illaalcha moofaa haaraadhaan bakka buusuuf jajjabeessu,
 Rakkoo adda baasuu fi fala kaa’uu keessatti si’oominaan hirmaachisuu,

 Rincica jijjiiramicha mudachuu danda’uu hir’isuuf qopheessuu,

Jijjiiruu (Changing)

 Hojjettootni yaad-rime fi kallattii haaraa akka baratan

taasisuu/barsiisuu,
 Odeeffannoo haaraa dabarsuu fi modeelota haaraa
qopheessuu,
 Namoota fakkeenya ta’an, gorsitoota, ogeessota fi
muuxannoon biroo fi leenjiiwwan jijjiiramichaa
fayyadamuu,
 Filannoowwan jiran duguuganii ilaaluu,
 Galmootaa fi kaayyolee ifa ta’an kaa’uu,
 Tooftaa hojiirra oolmaa karoorsuu,
Raggaasisuu (Refreezing)
 Hojjettootni amalaa fi ilaalcha jijjirame akka nafeeffatanii
fi hojii guyyaa guyyaa isaanii keessatti akka fayyadaman
taasisuu,
 Jijjiiramicha raggaasisuuf jajjabeessituu fayyadamuu,
 Gorsaa fi fakkeenya gaarii ta’uun jijjiiramicha
raggaasisuu,
Gulantaalee Saddeetan Jijjiiramni
Ittihoogganuu (Kotter)
1. Ariitii dabaluu,
2. Garee jijjiiramaa hundeessuu,
3. Mul’ata ifa ta’e kaawwachuu,
4. Galma jijjjiramichaa irraatti hubannoo uumuu,
5. Hojjettoota aangessuu,
6. Bu’aalee yeroo gabaabaa maddisiisuu,
7. Bu’aalee argaman qindeessuu fi jijjiirama olaanaaf qophaa’uu,
8. Aadeffachuu,
Ariitii Dabaluu (Sense of Urgency)

• Namootni faayidaa jijjiiramicha akka hubatanii hojiitti galan

taasisuu,

• Yoo jijjiiiramuu baatan midhaa dhufu hubachiisuu,

• Namootaaf jijjiiramicha ilaalchisee odeeffanno gahaa kennuu,

• Mala rakkoolee jijjiiramaan walqabatan itti hiikaman irratti

marii’achuu,

• Rakkolee akka hiikan hojjettoota aangessuu,

 Garee Jijjiiramaa Hundeessuu
• Namoota jijjiiramaa murteessoo ta’an filachuu,
• Gosoota ogummaa adda addaa irraa namoota filachuu,
• Barbaachisuuu naamuusaa garee jijjjiramaa hubannoo keessa
galchuu,
• Gaggeessaa garee adeemsa jijjjiramichaa galmaan gahuu
danda’u filachuu,
 Ogummaa fi fudhatamummaa kan qabu,
 Aangoo seeraa kan qabu,
• Gareen jijjiiramaa dandeettii hooggansaa fi gaggeessummaa
qabachuu isaa mirkaneessuu,
 Adeemsa jijjiiramaa to’achuuf,
 Jijjiiramicha gaggeessuuf,
 Mul’ata ifa ta’e kaawwachuu
Gaggeessaan olaanaa hojiiwwan armaangadiitiif ittigaafatamummaa
fudhata:

• Nageenya iddoo hojii fedhii, duudhaalee fi amantaalee waliinii

wajjiin walsimu qopheessuu,

• Bakka duudhaaleen kun itti dagaaguu danda’an hubachiisuu fi

madaalaa deemuu,

• Duudhaalee filataman gonfachuun hojjechuu,

• Amanamummaa fi gaafatamummaa uumuu,

• Aadaa hojii roga qabsiisuuf kutannoo uumuu,

Galma jijjjiramichaa irraatti
hubannoo uumuu
• Sodaa, rincicaa fi aarii xiqqeessuuf deeggersa barbaachisu
taasisuu,
• Namootni akka marii’atan, morman, yaada addaa akka kaasan,
akka yaada isaanii ibsan carraa uumuu,
• Hooggansi namootatti waan beekuu fi hin beekne ifatti himu,
• Hooggansi yaadaa namaa, soda jiruu fi midhaa yaadameef
beekamtii kennuu qaba,
• Amala barbaadamuuf fakkeenya ta’uu,
• Rincicitootaa hin tuffatiin:
 Rakkoo dursa furamuu malu fi nutti hin mul’atne ibsuu waan danda’aniif
 Gaaffileen ciccimoo isaan kaasan jijjiiramicha cimsuu fi fooyyessuu waan
danda’uuf
Hojjettoota Aangessuu
Hooggansi:
• Kallattii kennuu qaba,
• Namootni biroon gareen fala akka kennan carraa kennuu,
• Namootni akka dubbatanii fi soda se’atan jajjabeessuu,
• Odeeffannoo qabu qooduu qaba,
• Miira gareen hojjechuu jajjabeessuu,
• Yaada dhuunfaa fi barsiisaa ta’e jajjabeessuuu,
• Hojjettootni dandeettii fi ilaalcha barbaachisu akka horatan
leenjii kennuu,
• Sadarkaa fooyya’insaa beekuu fi galmeessuun qabachuu,
•
Bu’aalee Yeroo Gabaabaa Maddisiisuu
• Akka humna dabalataa uumuuf milkaa’ina mul’atan agarsiisuu,
• Hamlee waan ijaaruu fi kaka’umsa waan uumuuf raawwii
gaariitiif beekamtii, duub-deebii fi badhaasa kennuu,
• Galma itti aanu karoorsuuf muuxannoo argame cimsii/argisiisi,
• Rincicitootni jijjjiramicha duubatti akka hin deebisineef irratti
hojjechuu,
• Bu’aa qabatamaan argame irratti hundaa’uun gaggeessummaa
kennuu,
• Ho’insa jijjjiramichaa eeguun itti fufsiisuu,
• Namoota harkifatoo fi rincicoo ta’an jijjjirama keessa galchuu,
 Bu’aalee Argaman Qindeessuu fi
Jijjiirama Olaanaaf Qophaa’uu
• Hojii gaariitiif beekamtii kennuu,
• Milkaa’inaa fi bu’alee argaman beekamtii kennuu,
• Sirrummaa mul’atichaa mirkaneessuu,
• Namoota naannoo mul’atichaatti sassaabuu,
• Hojiilee harca’an adda baasuu fi beekamtii kennuu,
• Galmaa fi karoora yeroo dheeraa qopheessuu,
• Hojiiwwanii fi amalootaa haaraa nafeeffachuuf leenjii fi meeshaa
qopheefffachuu,
• Jijjiiramichi duubatti akka hin deebne sirnaa fi gurmaa’insa
haaraa uumuu,
• Jijjiirama ittiaanuuf namoota qopheessuu,
 Aadeffachuu
• Tarkaanfiiwwan jijjiiramicha raggaasisuu, hojiirra oolchuu fi
ittifufsiisuuf gargaara fudhachuu,
 Naamootni baddii isaaniitiif akka gaabbaans taasisuu,
 Leenjii beekumsaa fi dandeetttii kennuu,
 Sirna onnachiiftuu haaraa diriirsuu,
 Bu’aalee argamaniif beekamtii kennuu,
• Jijjiiramichaa caalmaan ittifufsiisuuf safartuulee raawwii qopheessuu,
• Barumsaa fi yada haaraa jijjiiramicha irraa dhufe bu’ura godhachuun
mul’ataa fi tarsiimoo jijjiiramichaa irraa sirreeffama barbaachisu taasissu,
• Namootni qormaatilee, dhiibbaalee, humnoota ittiaanaanii dhufaniif
akka qophaa’an jajjabeessuu,
Rincica Jijjiiramaa Hoogganuu

 Rakkoo hamaan namoota addunyaa haaraan

walbeekisisuun walqabatee jiru mormii addunyaa
haaraati,
 Kunis rinciaca jijjiiramaa jedhamee waamama,
Qormaatilee jijjiiramaa
Eenyutu
jijjiirama
barbaada?
Eenyutu jijjiiramuu
barbaada?
 Adeemsa
Jijjiiramaa Haala Haaraa
Haala Moofaa

Rincica
Qaama jijjiiramaa
Durinjirree ta’uu

Jeeqa Yaada
muu e ’u m s aa
c
Bifaalee Rincica Jijjiiramaa

 Harkifachuu fi hojii ofharka tursiisuun

tattaaffii jijjiiramaa suutumaan laaffisuu,
 Olola gaggeessuu; fkf, jijjiiramichi soba;
iccitiin isaa namoota hir’isuudha jedhaniii
odeessisuu,
 Jijjiiramichi baay’ee walxaxaa, hojii namatti kan
baay’isuu fi hojii irra ooluu kan hin dandeenyedha,
 Hojii gadilakkisanii deemuu,
 Jijjiiramicha ifatti mormuu,
 Harka lafajalaatiin mormitoota horachuu,
 Wixinee jijjiiramichaa sababa ittiguuruudhaan gufuu ta’uu,
 Fedhii dhuunfaaf dursa kennuu,
 Dhokatanii gurmaa’uun ololuu,
 Gochaan osoo hin taane jechaan qofa jijjiiramicha
faarsuu,
 Walta’insa dhowwachuu,
 Kaka’umsa dhabuu,
Faayidaa Jijjiirama Hoogganuu

• Rincica mo’achuuf gargaara,

• Carraa milkaa’inaa dabala,

• Yeroo ce’umsaa gabaabsa,

 Rincica Ilaalchisee Qajeeltoowwan
Beekamuu Qaban
1. Rincicini uumamaa fi kan hin hafne wwan ta’ee kan eegamudha,
 Rincicni hin jiru taanaan jijjjiramichi jijjiirama bu’uraa miti,
2. Rincicni yeroo hundaa ifatti waan hin mul’anneef barbaadii argi,
 Yeroo barbaadu mallattoowwan armaan gadii ilaali:

 Daba adda addaa,

 Tattaaffii jijjiiramichaa dadhabiisuu,

 Hojii ofharka tursuu, murtii lafarra harkisuu, yeroon deebii

kennuu dhabuu,

 Tole jechuun raawwii irratti dhibuu,

3. Rincicni fedhii adda addaa irraa waan madduuf hubachuu
barbaachisa,

 Sababa rincicaa hubachuu fala kaa’uuf murteessaadha,

 Sababoota muraasa:
 Beekumsa dhabuu irraa kan ka’e garmalee hubachuu,
 Olola/gumgummii,
 Fedhii dhuunfaa,
 Waan dhufuu danda’u sodaachuu,
 Jijjiiramicha waliin deemuuf ogumaa dhabuu,
 Ta’e jedhanii jijjjiramicha diduu,
4. Mallattoo osoo hin taane madda rincicichaa irratti
xiyyeefffachuu,
 Kan yaalamuu qabu dhukkuba malee
mallattoo miti,
5. Rincicni kan hogganamu mala tokko qofaan miti;
 Haala isaa irratti hundaa’uun
hoogganuu,
 Tarsiimoon hooggansaa haala jiruun
walsimuu qaba,
 Maloota Rincicni ittihoogganamu
• Jajjabeessituu/onnachiiftuu
 Raawwii bu’aqabeessa maallaqaan, carraa guddinaa, kkkf kennuun
jajjabeessuu,
• Odeeffannoo gahaa dabarsuun shakkii hir’isuu,
• Qophaa qophaatti amansiisuu,
 Yaaddoo namootaa hubachuu,
• Jijjiiramni kan hin hafne ta’uu isaa namoota amansiisuu,
 Jijjiiramni filannoo osoo hin taane barbaachisaa ta’uu amansiisuu,
• Namoota qaama hojii jijjjiiramaa taasisuu,
 Hojiiwwan jijjjiramichaa namootaaf kennuun keessa ta’anii
akka ceepha’an taasisuu,
Jajabbeessituu moo Humnaan?
 Dhiibbaa Rincica Jijjiiramaa Hoogganuu
Dhabuun Hordofsiisu
 omishtummaan hir’achuu,
 Rincica suutee/passive/
 Rincica jabaa/active/
 Hojjettootni ciccimoon hojii gadilakkisuu,
 Haalawwan ammaa fi fuulduraa irratti fedhii dhabuu,
 Barbaachisummaa jijjiiramichaa qeequu,
 Sababii baay’isuun hojiirraa hafuu,
 Jijjiiiramichi gutumaanguutuutti hojiirra ooluu
dhabuu,
 Hojii biraa baraaduu,
 Haala baratameen hojjechuutti deebi’uu,
 Gareen “Nuti-isaan” jedhaman uumamuu,
Qormaata kamiifuu abdii hin kutatiin ….

EKI & OSU 2017

 Galatoomaa

OSU Decembe 195

r 19, 202
3