CHUYÊN ĐỀ 18: TỨC CẢNH PÁC PÓ

HỒ CHÍ MINH
 Vào bài: Sau 30 năm bôn ba khắp năm châu bốn biển, tháng 2/1942, Bác Hồ
đã bí mật về nước để trực tiếp lãnh đạo cách mạng Việt Nam. Người sống ở hang
Pác Bó, Cao Bằng trong một điều kiện sinh hoạt vô cùng gian khổ: thức ăn thiếu
thốn, có khi cả tháng, Bác và các đồng chí chỉ ăn cháo bẹ, rau măng. Sức khoẻ của
Bác lại không tốt, Bác bị sốt rét luôn... Mặc dù vậy, được sống giữa thiên nhiên,
được hoạt động cách mạng vì dân vì nước, Bác rất vui. Bài thơ Tức cảnh Pác Bó
được ra đời trong hoàn cảnh đó. 

I. KIẾN THỨC CƠ BẢN

1. TÁC GIẢ

- Hồ Chí Minh (1890- 1969), tên khai sinh là Nguyễn Sinh Cung

- Quê quán: làng Kim Liên (làng Sen), xã Kim Liên, huyện Nam Đàn, tỉnh
Nghệ An.

- Cuộc đời và sự nghiệp sáng tác

+ Là vị lãnh tụ kính yêu của nước Việt Nam

+ Sau 30 năm bôn ba nước ngoài, Bác trở về trực tiếp lãnh đạo phong trào cách
mạng trong nước

+ Không chỉ có sự nghiệp cách mạng, Người còn để lại một số di sản văn học
quý giá, xứng đáng là một nhà văn, nhà thơ lớn của dân tộc.
 - Phong cách sáng tác: Thơ Bác hay viết về thiên nhiên đất nước với tình yêu
tha thiết, niềm tự hào, lời thơ nhẹ nhàng, bay bổng lãng mạn.

2. TÁC PHẨM

a. Hoàn cảnh sáng tác

Sau ba mươi năm hoạt động cách mạng ở nước ngoài, tháng 2-1941 Bác Hồ trở
về Tổ quốc, trực tiếp lãnh đạo phong trào cách mạng ở trong nước. Khi đó, Người
sống và làm việc trong một điều kiện hết sức gian khổ: ở trong hang Pác Bó - một
hang núi nhỏ thuộc huyện Hà Quảng, tỉnh Cao Bằng; với những sinh hoạt hằng
ngày rất đạm bạc. Bài thơ Tức cảnh Pác Bó là một trong những tác phẩm Người
sáng tác trong thời gian này.

b. Thể thơ

- Bài thơ tuân thủ khá chặt chẽ quy tắc và mô hình cấu trúc chung của một bài
thơ thất ngôn tứ tuyệt, nhưng toàn bộ bài thơ vẫn toát lên một âm hưởng mới: sôi
nổi.

-Giọng điệu chung của bài thơ là giọng sảng khoái, tự nhiên, hóm hỉnh pha
chút vui đùa. Điều đó cho thấy, dù sống trong gian khổ nhưng tâm trạng của Bác
vẫn rất lạc quan, hơn thế, Bác còn cảm thấy vui thích và thoải mái với cuộc sống
nơi rừng núi hoang vu. Làm cách mạng và được sống hoà hợp với thiên nhiên là
một niềm vui lớn của nhà cách mạng, nhà thơ Hồ Chí Minh

Những năm tháng sống và làm việc ở Pác Bó, thực tế Bác đã phải trải qua rất
nhiều những khó khăn. Thế nhưng những gian khổ ấy, những cháo bẹ, rau măng,
bàn đá chông chênh,... không làm mờ đi được niềm tin và niềm vui vì thời cơ của
cuộc giải phóng đang tới gần. Có được niềm tin ấy thì những gian khổ nhỏ nhoi
trong sinh hoạt cá nhân kia có nghĩa lí gì, thậm chí, tất cả đều trở nên sang trọng
cả. Bài thơ cho thấy cá nhân cách cao khiết của Hồ Chí Minh, cho thấy sự hi sinh
thầm lặng của người cho đất nước.

c. Bố cục

Tác phẩm được chia làm hai phần

Phần 1: Ba câu đầu

Nội dung: Cảnh sinh hoạt của Bác ở Pác Pó

Phần 2: Câu cuối

Nội dung: Phong thái, tâm hồn của người cách mạng

d. Nội dung

Bài thơ thể hiện tinh thần lạc quan, phong thái ung dung của Bác trong cuộc
sống cách mạng gian khổ

e. Giá trị nghệ thuật

- Sử dụng thể thơ thất ngôn tứ tuyệt Đường luật

- Giọng thơ trong sáng, sâu sắc, thể hiện sự lạc quan trong hoàn cảnh khó khăn

- Ngôn từ sử dụng giản dị, đời thường.

II. ĐỌC HIỂU VĂN BẢN

1. Ba câu thơ đầu: Cảnh sinh hoạt của Bác ở Pác Bó

- Ba câu thơ tả cảnh sinh hoạt, câu thứ nhất nói về việc ở, câu thứ hai nói về
việc ăn, câu thứ ba nói về việc làm, tất cả đều toát lên cảm giác thích thú, vui lòng.

a. Câu thứ nhất: “Sáng ra bờ suối, tối vào hang”

 - Nơi Bác ở và làm việc là hang Pác Bó. Theo Đại tướng Võ Nguyên Giáp kể
lại, "những khi trời mưa to, rắn rết chui cả vào chỗ nằm. Có buổi sáng Bác thức
dậy thấy một con rắn rất lớn nằm khoanh tròn ngay cạnh Người." Câu thơ mở đầu
giới thiệu nơi Bác ở nhưng người đọc không tìm thấy dấu vết những nỗi gian khổ
ấy mà chỉ thấy bước chân nhẹ nhàng, ung dung của người cách mạng sáng tối vào
ra nơi sơn thuỷ: Sáng ra bờ suối, tối vào hang. 

-Cái hang Bác ở có tên là hang Cốc Bó, chỉ khoảng hơn một mét vuông dưới
đáy là tương đối bằng phẳng, đủ kê một tấm ván thay cho giường. Vách hang chỗ
lồi cao, chỗ lõm sâu, không khí lạnh lẽo, ẩm thấp. Trước cửa hang là dòng suối nhỏ
chảy sát chân ngọn núi. Bác đặt tên là suối Lênin và núi Mác. Bàn làm việc của
Bác là phiến đá kê trên hai hòn đá và một hòn đá thấp hơn làm ghế cũng ở gần bờ
suối.

-Không gian sinh hoạt của Bác chia làm hai phần: một là hang, hai là suối.
Hành động cũng chia hai: ra suối, vào hang. Thời gian biểu hằng ngày đều đặn:
sáng ra, tối vào. Sáng ra bờ suối là để làm việc, tối vào hang là để nghỉ ngơi. Sự
thật gần như chỉ có thế. Thực ra chất thơ giấu trong âm điệu, vẫn là nhịp 4/3 hay
2/2/1 /2 của câu thơ Đường luật bảy chữ, nhưng lồng vào trong đó là cái đều đặn,
khoan thai như nhịp tuần hoàn của trời đất. Sáng rồi tối, tối rồi sáng; ra rồi vào, vào
rồi ra… đơn giản, quen thuộc mà bền vững, ung dung.

   Cái gian khổ của hoàn cảnh sống, sự hiểm nguy do kẻ thù luôn rình rập…
tất cả đều như lặn chìm, tan biến trước phong thái an nhiên, tự tại của Bác Hồ.
Giọng thơ sảng khoái, câu thơ ngắt nhịp 4/3 tạo thành hai vế sóng đôi toát lên cảm
giác về sự hài hoà, nhịp nhàng, cân đối.

b. Câu thứ 2: Cháo bẹ rau măng vẫn sẵn sàng

 - Vẫn giọng thơ ấy, nhưng câu thơ thứ hai thoáng nét cười vui: "Cháo bẹ, rau
măng vẫn sẵn sàng". Cũng theo lời Đại tướng Võ Nguyên Giáp, "có thời gian, cơ
quan chuyển vào vùng núi đá trên khu đồng bào Mán trắng, gạo cũng không có,
Bác và các đồng chí phải ăn cháo bẹ hàng tháng". Câu thơ tả thực cảnh sinh hoạt
gian khổ đó nhưng lại nhẹ bẫng bởi thái độ của người trong cuộc. Đối với Bác, sự
vất vả, thiếu thốn đó dường như chẳng có gì đáng nói, đáng để tâm cả. Ba chữ "vẫn
sẵn sàng" liền một mạch như sợi dây chắc khoẻ đã kéo hình ảnh ăn cháo bẹ, rau
măng vốn là nỗi khổ lên thành niềm vui lấp lánh. Có ý kiến cho rằng, câu thơ này
Bác muốn nói: "lương thực, thực phẩm ở đây đầy đủ, dư thừa, cháo bẹ, rau măng
luôn có sẵn", rằng đó là câu đùa hóm hỉnh của Bác. Cách hiểu đó khá lí thú, nhưng
thiết nghĩ vẫn có cái gì đó khiên cưỡng. Nếu muốn diễn tả ý dư thừa, đầy đủ của
cháo bẹ rau măng, Bác có thể thay từ "vẫn" bằng "đã". ở đây, câu thơ vừa tả thực
vừa thể hiện đúng ý chí của nhà cách mạng luôn sẵn sàng vượt qua mọi gian khổ.
Điều này liền mạch với câu thứ ba cũng tả thực về điều kiện làm việc đơn sơ
nhưng ý nghĩa của công việc thì vô cùng to lớn. 

- "Cháo bẹ" (cháo ngô), rau măng (măng nứa, măng tre, măng rừng) thật đạm
bạc, đều là những thức ăn đơn sơ có sẵn của thiên nhiên núi rừng. Nhưng Bác
không hề cảm thấy khắc khổ mà ngược lại thấy rất thoải mái, ung dung: "vẫn sẵn
sàng". Từ "vẫn" đã cho thấy sự tương phản hoàn toàn giữa một bên là sự thiếu thốn
về vật chất với một bên là tinh thần thanh thản, lạc quan trước hoàn cảnh đó. Ta
đọc ở đây một nụ cười kín đáo hồn nhiên rất giản dị, chân thành, khiến người đọc
có cảm giác như Bác đang bằng lòng, thich thú và vui sướng với cuộc sống như
vậy. Đó là một cuộc sống chan hòa với thiên nhiên, với chốn lâm tuyền của núi
rừng bí ẩn. Chẳng thế mà chúng ta luôn thấy, thiên nhiên từ lâu đã trở người bạn
"tri kỉ" trong thơ của Người:

Cảnh rừng Việt Bắc thật là hay

 Vượn hót chim kêu suốt cả ngày...

Hay:

Tiếng suối trong như tiếng hát xa

Trăng lồng cổ thụ bóng lồng hoa...

c. Câu 3: Bàn đá chông chênh dịch sử Đảng

- Câu thơ thứ ba nói về công việc của Bác. Thời kì này, Bác đang dịch Lịch sử
Đảng Cộng sản Liên Xô làm tài liệu huấn luyện cán bộ và tìm ra đường lối nhằm
soi dọi, làm xoay chuyển lịch sử Việt Nam. Bàn làm việc của Người là một phiến
đá bên bờ suối cạnh hang. Giống như câu thứ hai, câu thơ thứ ba cũng chỉ là một
câu tả thực giản dị. Bác không tả mình mà chỉ tả cái bàn đá nơi Bác làm việc và
công việc Bác làm. Nhưng, ấn tượng sâu đậm nhất mà câu thơ đem lại là hình ảnh
Bác, nhà cách mạng thiên tài đang làm nên một sự nghiệp vĩ đại từ những gì đơn
sơ, chông chênh, nhỏ bé hôm nay. 

- Từ láy "chông chênh" gợi cảm giác bất an về sự đổ vỡ, thất bại. Nhưng, sự
vững trãi của hình ảnh "bàn đá" và những thanh trắc rắn rỏi trong cụm từ "dịch sử
Đảng" như bàn tay rất khoẻ đã làm an lòng người đọc. 

- Trong một bài tứ tuyệt, câu thứ ba thường có vị trí nổi bật, là hình ảnh trung
tâm của bài thơ. ở đây cũng vậy. Trung tâm của bức tranh Pác Bó là hình tượng
người chiến sĩ cách mạng hiện lên vừa chân thực sinh động vừa mang một tầm vóc
lớn lao.

2. Câu thơ cuối: Phong thái, tâm hồn của nhà cách mạng.

- Cách nói và giọng thơ vui ở ba câu đầu đã làm nhẹ đi rất nhiều những gian
khổ vất vả mà Bác phải trải qua. Nhưng đến câu thơ thứ tư, với từ "sang", tất cả
những gian khổ vất vả dường như đã bị xoá sạch. Bài thơ như một định nghĩa về
cuộc đời sang trọng của người cách mạng. Đó là một cuộc sống gian khổ nhưng
tràn đầy những niềm vui lớn lao. Sau ba mươi năm bôn ba đi tìm "hình của nước"
(Chế Lan Viên), nay được trở về sống giữa lòng đất nước yêu dấu, được trực tiếp
lãnh đạo cuộc cách mạng cứu dân cứu nước, Bác rất vui. Đặc biệt, niềm vui ấy còn
được nhân lên khi Người tin chắc rằng thời cơ giải phóng dân tộc dang tới gần.
Bên cạnh đó, được sống giữa thiên nhiên là sở nguyện suốt đời của Bác. So với
những niềm vui lớn đó thì những gian khổ kia chẳng có nghĩa lí gì. Nói cách khác,
sống trong hoàn cảnh gian khổ mà làm nên sự nghiệp lớn, cuộc đời cách mạng quả
là "sang". Câu thơ lấp lánh một nụ cười hóm hỉnh. Nụ cười đó không thể là của
một ẩn sĩ lánh đục về trong mà chỉ có thể là của một người cách mạng.

- Thú lâm tuyền cũng như thú điền viên là một tình cảm thanh cao. Gặp lúc
thời thế đen bạc, người hiền tài xưa thường từ bỏ công danh đến sống ẩn dật chốn
suối rừng, làm bạn với phong, hoa, thuỷ, nguyệt để giữ cho tâm hồn trong sạch.
Bác cũng yêu thiên nhiên, nhưng khác với người xưa, dù sống giữa thiên nhiên
nhưng trong Bác vẫn vẹn nguyên cốt cách của một người chiến sĩ cách mạng luôn
làm chủ hoàn cảnh, luôn lạc quan tin tưởng vào tương lai. Từ "sang" và nụ cười lấp
lánh nét hóm hỉnh ở câu thơ thứ tư đã toả sáng cả bài thơ, toả sáng tâm hồn chúng
ta, đúng như Tố Hữu từng cảm thấy: Ta bên người, Người toả sáng quanh ta. Ta
bỗng lớn ở bên Người một chút.

III. Tổng kết

- Bằng giọng thơ đùa vui hóm hỉnh, bài thơ đã cho chúng ta thấy niềm vui, tinh
thần lạc quan, phong thái ung dung của Bác Hồ trong cuộc sống cách mạng đầy
gian khổ ở Pác Bó.