1.

HISTORIA E KIRURGJISE
Kirurgjia eshte dege e mjeksise e cila merret me Dg dhe trajtimin e lendimeve dhe semundjeve,
me ane te mjeteve manual dhe instrumenteve.
Fjala KIRURGJI rrjedh prej gjuhes greke :
 KHEIRURGIA me punu me duar

Kheir = dore, ghes + ergon = pune

Historia e kirurgjise eshte e vjeter sa edhe vete njeriu
Mjekimi I traumave,infeksioneve, traumave, ndalimi I gjakderdhjeve, bandazhet ishin elementet e
para te kirurgjise primitive
1. EGJIPTI I LASHTE – jane gjetur 2 dokumente mjekesore te rrendesishme.

1600 para e.r, PAPIRUSET e EBERTS dhe EDWIN SMITH dokumente qe pershkruajne:
a) Fashimet imobilizuese
b) Mjekimin e plageve
c) Teknika e litomise dhe kastracionit

Egjiptianet Injektonin plaget me buke te mykur, para se te zbulohej penicelina

2. MJEKESIA E LASHTE NE INDI

800-600 para e.r SUSHRUTA SAMHITA jep rekomandime te hollesishme te kujdesit pre dhe
post operator dhe ka pershkruar 125 lloje instrumentesh kirurgjikale dhe disa materiale qepese.
Pershkruan tekniken e qepjes se zorres, te SECTIO CEZAREA
Operacionet plastike per LABIUM LEPORINUM, dhe sidomos tekniken e rinoplastikes, qe sot
njihet si metoda indiane. Plastika e hundes lindi si domosdoshmeri, sepse ne indine e lashte prerja
e hundes praktikohej si ndeshkim per krime te ndryshme.
Kandidati per mjek kirurg duhet te kete deshire:
a) Per te mesuar
b) Force per te vepruar
c) Vetepermbajtje
d) Karakter
e) Memorie te mire
f) Intelekt
4
g) Kurajo
h) Pasterti te trupit dhe te mendjes
i) Kuptim te shpejte dhe te qarte te sendeve qe studijon

3. KIRURGJIA GREKO – ROMAKE

Ne greqi, kirurgjia ekzistone si specialitet dhe praktikohej kur dy menyrat e tjera te trajtimit,
barnat dhe dieta, nuk kishin shume efekt.
Nga vargjet e Homerit ‘’ Nje mjek I zoti vlen sa shume luftetar’’ kuptohet rrendesia qe kishin
mjeket ne fushatat e ndryshme luftarake, ne periudhen prehipokratike.
Hipokrati shkruante ‘’ nje mjek I madh ka vlera dhe fuqi sa shume njerez te tjere te marre
sebashku’’
Zeusi – hyjnia greke e mjeksis dhe kirurgjise, vajza e tij Hygea – hyjnesha e kujdesit shendetesor,
vajza tjeter , Panaceion – mbrojtesja e bimeve mjekesore.
Hyjnia greke Asklepios u fut ne Rome ne forme gjarperi, nga tempulli I Epidaurusit dhe u quajt
AESKULAPUS.
Simboli I mjeksesis u be gjarperi I rrotulluar ne nje shkop me nyje.
Gjarperi eshte I famshmem per jetegjatesine, ripertrirjen vjetore te lekures dhe pamjen e mprehte.
Hipokrati 460-370 para e.r, vinte nga ishulli Kos.

Njihet si babai I mjekesis pasi e ndau mjekesin nga misticizmi fetar.

Percaktoi kodin etik te profesionit te mjekut, qe me disa modifikime perdoret edhe ne ditet tona
ne forme si ‘’ betimi I hipokratit’’
- Corpus hyppocraticum – 72 vellime

Librat qe flasin per plaget, ulcerat, sepsisin, felgmonen,tetanusin, hemorroidet, fistulat,frakturat

dhe luksacionet jane kapitujt me te ndritur te vepres se tij.
Per te ndaluar hemoragjine rekomandonte :
- Tamponim
- Komprimimin
- Ngjitjen e anesis se plagosur
5
Per larjen e plageve rekomandonte:
- Zierjen e ujit te shijut dhe filtrimin e tij.
- Aplikonte mjekimin e thate te plageve, me perjashtim te plageve te medha lacero-contusive, ku
aplikonte pomanda dhe priste supuracion

Koncepti ‘’ pus laudabile’’ ka origjinen ne kohen e tij,

Per frakturat perdorte : shina, bandazh, masazh, terheqje.
Empiemen pleurale, e drenonte permes nje incizioni te vogel dhe futjes se nje tubi.


bibloteka gjigante eketij qyteti kishte nje fond prej 700.000 libra.
Herophilus – konsiderohet si themelues I anatomise
Erasistratos – ishte I njohur si kirurg I guximshem, qe operonte ne bark, drenonte empiemat dhe
zgjeronte strikturat e uretres me kateter ne forme te S.
Sipas Celcius, ata benin vivisekcione edhe per se gjalli
PERIUDHA CELSIUS ( 30 PARA E.R – 38 PAS E.R )

Mjekesia dhe kirurgjia greke u shkrua dhe u popullarizua nga enciklopedisti Aurelus Cornelius
Celcius.
Shkroi librin ‘’ De re medicina’’ ne disa volume, ku 6 dhe 8 I kushtohej kirurgjise.
Eshte pershkruesi I pare I 4 shenjave te inflamacionit: calor, rubor, tumor, dalor.
Ai e percakton kirurgjine si art I trete qe I kuron semundjet me dore, nuk I le mbas dore edhe
medikamentet dhe rregullat dietetike. Efekti I ketij trajtimi eshte me I dukshem se I metodave
tjera.
Pershkruan ligaturen e vazave, heqjen e kataraktit, trepanacionin, frakturat dhe luksacionet.
Pershkruna instrumentet kirurgjikale si : Armamentarium chirurgicum dhe materialet qepese.
CLAUDIUS GALENI 129-199

I dyti pas Hipokaratit.

Mjekesin e mesoi nga prifterinjte aslkepiades te tempullit dhe si kirurg I gladiatoreve, fitoi nje
pervoje te madhe ne trajtimin e demtimeve. 6
Ai bente demostrime publike te viviseksionit ne kafshe, pervec zbulimeve te sakta anatomike,
nxjorri edhe nje numer perfundimesh te gabuara per anatomine.
Ishte nje klinicist I holle ne pershkrimin e semundjeve dhe zoteronte nje teknike kirurgjikale te
mire.
Hiqte polipet nazale, venat varikoze, qepte paretin abdominal te plagosurve dhe bente operacione
plastike.
4. KIRURGJIA BIZANTINE

kjo periudhe karakterizohet nga ruajtja e kishes byzantine dhe ruajtja e cultures greko-romake.
Ne mjekesin binzantine permenden:
- Oribasius dhe Aetius nga Amida si kompilues te shkrimeve greke.
- Paul, shkroi libra qe jane nje kombinim I mjekesis greko-latine. Libri I 6 I tij, perfaqeson
sistemin me komplet te kirurgjise. Ai pershkruan : litomine, herniotomine, trepanacionin,
tonsilektomine, paracentezen, incision per empieme, heqje tumoresh, anaurizma dhe
amputacione.
- Doctus cum libro, mjeku qe smendonte vecse si libri, paraqitej ne disa karikatura me shpine te
kthyer nga I semuri dhe fytyr nga libri I galenit.

5. KIRURGJIA ARABE

Teroret e gjera te pushtuara nga arabet u ndane ne dy dinasti ose kalifate.

- Kalifati lindor pati zhvillim te madh te shendetesise. Ne bagdad kishte rreth 860 mjeke te
lisencuar, shume spitale dhe shkolla.
- Mjeket me te degjuar te kejtij kalifati jane: Rhazes, Abbas dhe Avicenna.

RHASES shkroi nje nga enciklopedite me te medha te mjekesis se lashte AL-HAWI ose
CONTINENS.
ABBAS shkroi AL-MALEKI ose LIBER REGIUS, qe ishte libri kryesor I kirurgjise rreth nje
shekull. Ai propozonte rezeksionin e strumave, hidrocelve, ligaturen e arteries brachiale ne plaget
hemoragjike te krahut.
ALI ABU IBN SINA – AVICENA 980- 1037

Dictator absolute I mjekesis mesjetare. Ne bagdad u be drejtor I spiralit me te madh dhe mjek
mbreteror.
Kodifikoi perfundimisht mjekesin greko-romake, shkroi CANON MEDICINAE.
Sipas tij: ‘’kirurgjia dhe kirurgu jane pak me shume se nje e keqe e domosdoshme’’ 7
- Kalifati perendimor – shkenca dhe kultura lulezuan ne CORDOBA, ku ne shekullin e 8 kishte
50 spitale, univerzitet me nje bibloteke me 250.00 libra.
- Tre mjeket e kesaj periudhe jane: ALBUCASISS – kirurg, AVENZOAR- klinicist, AVERROZ
– filozof.

ALBUCASSIS- kirurgu me I madh, shkroi nje veper monumentale Al- Tasuf ‘’ mbi kirurgjine
dhe instrumentat’’ me ilustrime dhe pershkrime te sakta te instrumenteve dhe metodikave. Ai
operonte: skrofullen, perdorte katgutin, hiqte shigjeta nga trupi, ligonte arteriet, trakeotomi,
torakotomi, mjekonte frakturat me bandazh.
MOSES MAIMONIDES – mjek herbre, ka shkruar shume libra dhe ka bere perkthime nga
shume gjuhe. Eshte e famshme ‘’ betimi ose lutja e Maimonides’’ me parime etike humane
univerzale.
6. KIRURGJIA NE MESJETE

Mesjete quhet periudha kohore nga renia e Romes nga gotet, deri ne reinen e Konstadinopojes
nga truqit.
Figura politike me e rrendesishme e kesaj periudhe ishte CHARLEMAGNE, I cili bashkoi shume
principata, formoi perandorine e shenjte romake dhe e futi kishen ne qeverisje.
Eksperimentimi, diseksioni, ishin te ndaluara.
Semundja konsiderohej ndeshkim I Zotit. Shen benedikti predikonte qe semundjet sherohen
vetem me lutje dhe nderhyrje hyjnore. Kjo beri qe te lulezoj klasa e Xheraheve ambulante, qe
vinin nga shtresat e ulta dhe ishin te percmuar.
Berberet –kirurge ne te gjithe koherat ishin te kerkuar, por me shpesh te rrezikuar, te kercnuar
nga vetgjygjesia e familjareve ne rast te deshtimit te operacionit.
Ligjet e hamurabit ne babiloni prashikonin prerjen e dores nqs I semuri vdiste.
Teodoriku, mbreti I goteve, ua dorezonte kirurgun familjareve, te benin vetgjygjesi.
Me vone McBOWEl, kur operonte nje tumor ovrial, rreth shtepise e prisnin qytetaret me litarin e
varur ne nje peme, te gatshem ta perdorin nqs vdiste e semura.
- Krijimi I shkolles se Salernos ishte nje shkendije drite. Ky univerzitet u krijua nga nje hebre,
romak,grek dhe nje arab. Kjo simbolizon 4 influenca dominuese kulturore.
- Mjekesia ne kete shkolle filloj te jepej si shkence me vete.
- Nga kjo shkolle, dolen shume libra per mjekesin e dhe kirurgjine, nder to permendet
PRACTICA CHIRURIAE e ROGER.
8
Kontestimi I pare I galenizmit dhe arabizmit erdhi nga kirurgu peshkop, THEODORIKU qe
shkroi ‘’ eshte gabim qe plaget te lihen te supurohen. Kjo eshte kunder natyres’’
SALICETTI, shkroi librin e tij monumental ‘’CIROXIA’’. Ai nuk e ndante kirurgjine nga
mjekesia, dhe per te paren here shtjellon, anatomine topografike kirurgjikale.
Nxenesi me I mire I tij, GUIDO LANFRANCHI, klerik me diplome mjeku. Ishte kundershtar I
rrepte I berber-kirurgeve joklerike. Shkroi librin CHIRUGIA MAGNA.
Insistonte ne nevojen e bashkimit te mjekesise dhe kirurgjise
HENRI DE MONDEVILLE, mjeshter I madh I kirurgjise franceze, u ngrit kunder xheraheve dhe
empirizmit. Ai keshillonte qe plaget te lahen me uje, te behet hemostaze dhe ishte kunder
pikepamjes, qe supuracioni ndihmon sherimin e plages.
GUY DE CHAULIAC – kirurgu me promintet I mesjetes se vonshme, shenoi librin LA
GRANDE CHIRURGIE.
Periudha e erret, ku kisha ne evrope u be fuqi.
7. KIRURGJIA NE PERIUDHEN E RENESANCES – rilindjes

Rilindja eshte periudha historike qe shenon tranzicionin nga Mesjeta ne civilizimin modern.
Si korifenje te rilindjes njihen:
- Copernicu
- Da vinci
- Galileo
- Leeuwehock
- Bacon Vesalius
- Harvey
 Servetus nje kirurg-anatom spanjoll, e zbuloi qarkullimin e vogel te gjakut, u dogj ne turren e
druve, bashke me librin e tij.
 Paracelcius ndihmoi ne perparimin e mjekesis. Ai ngulte kembe, ne ate qe mjekesia dhe
kirurgjia duhet te jene te pandara. U quajt doctor I dy mjekesive – mjekesi dhe kirurgji.

Me frazen: kirurgu ne gjykim duhet te jete mjek, ne trajtim duhet te jete kirurg.
Ne fillim te shekullit 16, u lejua autopsia dhe diseksioni.
Mjekesia rilindi paralelisht, me rilindjen e artit dhe literatures.
 Leonardo da Vinci – themelues I anatomise ikonografike e funksionale. Ka bere me shume se
100 diseksione dhe 779 skica anatomike te sistemit muscular, kockor, mushkerive, trurit, eneve te
gjakut.
9
 Padova per me shume se 3 shekuj u be fener ndricues culture per te gjithe Evropen.
 Papa I 6 I dha leje Padoves, te bente dy diseksione anatomike publike ne vit, sipas nje rituali
solemn, me pjesemarrje te autoriteteve akademike dhe politike.
 Andreas Vesalius – ishte kirurg, disektor e lector I talentuar. Bazuar ne diseksionet
anatomike, ai vuri ne dukje mbi 200 gabime te anatomise se Galenit. Ai bashkepunoi me artistet e
shkolles se Titanit dhe botoi librin e tij : De humani Corporis Fabrica Libri Septem.

nga deshprimi e la anatomine, vazhdoi si kirurg ne oboret mbreterore, ku nuk mireprit se kishte
problem edhe me inkuizicionin.
 Tagliacozzi – kirurg Italian, I njohur si themelues I kirurgjise plastike I cili persosi metodat e
plastikes se hundes dhe te veshit.
 Ne Francen e peiudhes se rilindjes, shquhen dy figura me influence ne zhvillimin e kirurgjise:
a) Piere Franco – nga rradhet e kirurgeve shetites
b) Ambroise Pare – nga rradhet e berbereve kirurg, te dy pa edukim univerzitar.

Pare filloi si berber-kirurg, vazhdoi si asistent kirurg ne Hotel Dieu e me pas kirurg ushtarak.
Ne ate kohe zoteronte doktrina se plaget me arme zjarri jane te helmuara, prandaj duhet te
kauterizohen me vaj te nxehte. Ne nje beteje ku Ambroise pare merrte pjese, u vonua sjellja e
vajit, keshtu qe ai urdheroi qe plaget te mjekohen me nje perzierje te verdhash veze, vaj trendafili
dhe terebentine, ku te nesermen verejti se nuk u paraqit skuqje, enjtje dhe nekroze.
Parashtroi shume propozime origjinale, si lidhjen e vecuar te vazave paraprakisht gjate
amputimit. Zbuloi disa instrumente kirurgjikale, praktikonte dhe reimplantimin e dhembeve.
 William Harvey – zbuloi qarkullimin e gjakut, bazur ne vrojtimet e Servetus. Ai me
eksperimente te thjeshta tregoi qe zemra sherben si pompe dhe se gjaku kthehet neper sistemin
venoz ne zemren e djathte, per te kaluar ne mushkeri e perseri ne zemren e majte.
 G. Morgagni – konsiderohet si themelues I anatomise patologjike, si dege e rrendesishme e
mjekesis me librin e tij De Sedibus, et causis morborum per anatomen Indagatis libri quinque.
 Ne 1731, ne Paris u themelua academia e kirurgjise, qe shpejt u be qender e mendimit
shkencor kirurgjikal. Academia filloi te botoje ‘’ Memoires’’.
 Ne te gjithe EVROPEN, filluan te organizohen Shoqata dhe institucione kirurgjikale dhe te
ndertohen spitale te medha.
 Royal college of surgeon – ne Angli
 Academia Medikokirurgjikale ‘’ JOSEPHINA’’ – ne Austri
 Collegiums Medico- chirurgicum – ne gjermani
 John Hunter - bente diseksione te shumta duke krijuar nje koleksion prej 18.000 pjese nga
anatomia komperative dhe patologjike. Ai beri permiresime teknike duke propozuar
10
ligaturen e arteries siper aneurizmes se arteries poplitea dhe shume eksperimente e contribute ne
odontologji.
8. KIRURGJIA E SHEK 19

Nga mesi I shek.19 deri ne vitet e para te shek.20, u bene shume transformime progressive ne
kirurgji. Kjo erdhi nga:
- Zbulimi dhe aplikimi I anestezise
- Zbulimi dhe aplikimi I antisepses dhe asepses
- Perdorimi I rtg
- Metoda me efektive e hemostazes
- Transfuzioni I gjakut
- Heqja e plote e gjithe restrikacioneve te studimit te anatomise normale dhe patologjike
- Fiziologjia eksperimentale ne sherbim te kirurgjise
- Reforma ne kujdesin kirurgjikal nepermjet ngritjes se sherbimit infermieristik
- Formimi I shoqatave nacionale dhe inernacionale dhe revistave kirurgjike qe lehtesuan
perhapjen e informacionit

Zhvillimi I mjekesis moderne eshte lidhur me emrin e Rudolf Virhow-it, ideator I doctrines se
patologjise celulare. U perpoq te integroje mjekesine klinike, anatomine patologjike dhe
fiziologjine. Ai parashtroi konceptin qe cdo cellule rrjedh nga nje cellule dhe semundja eshte
crregullim I structures dhe funksionit te cellules.
 William Baumont, nje mjek kirurg province pati rastin te studijoj per here te pare sekrecionin
gastric, in vivo ne nje te semure qe kishte bere fistule gastrike pas plagosjes
 Ivan Petrovic Pavlov- tregoi aftesite e nje operatori te zote duke bere nje stomak te vogel me
ruajtje te inervacionit. Studimet e tij cuan ne teorine e reflekseve te kondicionuara, qe u nderuan
me cmimin Nobel,1904.
 Claude Bernard – coi ne konceptin e mirenjohur te homeostazes, te shprehur me frazen
monumentale – ‘’ stabiliteti I mjedisit te brendshem eshte kusht per jeten e lire ‘’

9. KIRURGJIA E SHEK 20

Nga fundi I shek 19 dhe ne fillim te shek 20, kirurgjia pesoi ndryshime spektakulare si pasoje e
anestezise, asepsise, si dhe zhvillimeve te vrullshme socio-ekonomike e teknologjike.
Zbulimi dhe perdorimi I antibiotikeve, ishte nje tjeter zhvillim I madh ne luften kunder
infeksionit kirurgjikal.
Kirurgjia kardiake pesoi zhvillime madheshtore dhe arriti kulmin e saj simbolik me
transplantimin e zemres ne dhjetor te vitit 1976.
Kirurgjia e mushkerive, mediastinit dhe ezofagut eshte product I mesit te shek 20.