YUUNVARSI

ITI
IDI
LLAA

KOLLEEJJI
ISAAYI
NSI
IHAWAASAAFINAMOOMAA
MUUMMEEAFAANI
IFIOGBARRUUOROMOO

WARAQAAGABAASAQORANNOO
QACCEESSA SI
RNA MUUKUUMURUU SEERAAMBAA GODI
NASHAWAABAHAA
AANAA ADAAMITULLUUJI
DDOOKOMBOLCHAA

QORATAAN:CAALAAALI
YYI
ISADDEETOO
GORSAAN;
DAANGAA.B(
MA)
.

QACCEESSA SI
RNA MUUKUUMURUU SEERAAMBAA
GODI
NA SHAWAABAHAA AANAA ADAAMI
I
TULLUUJI
DDOOKOMBOLCHAA

HAGAYYA2022
DI
LLAA,
ITOOPHI
YAA
 Gal
ata
Hunda dur
a gal
anniRabbi
ihundaa'
olt
a'eefhaa t
a’u.Akkasumas namoot
a hoj
i
i
qor
annookanakeessat
tiaddadur
ummaadhaan,nuf
fi
itokkomal
ee,war
aqaaqor
annoo
kana,
tokkoot
okkoon
j
alqabaahangadhumaat
tii
l
aal
uundeeggar
saogummaai
saani
inaafl
aachuunkanna
qaj
eel
chaa f
igor
saa t
uran bar
sii
ft
uu Daangaa Bay
eechaa (
MA) baay
’ee i
saan
gal
ateef
fadha.I
tt
iaansee gal
ma ga'
i
insa qor
annoo koot
ii
fyaadaa j
aar
sot
a naaf
bar
baaduuf
ihaal
anaami
j
eessuuny
erooi
saanaafl
aachuunodeef
annoonaafkennuun
kandeeggar
aat
uranSh/MuhaammadGal
atoo gal
annikeehi
nbadi
n.Jaar
sot
aut
aa
waay
yuukeessaamanguddooy
erooi
saani
igubani
inuf
fi
itokkomal
eeSi
rna Muukuu
Mur
uuSeer
aAmbaa naannoosanaaqusannaat
okkomal
eenaaf
iibsabal
'
aanaaf
kennuukeessani
i
fgal
annikeessanguddaadha.AkkaasumashaadhamanaakooAadde
Al
i
imaaGoseeakkabar
umsakooi
tt
ifuuf
eebar
adhuhangadhumaat
tideeggar
sagama
hundaanhami
l
eenat
tihor
uunnabi
radhaabbat
aat
uruukeet
ii
fgal
ataguddaaqabda.

I
Axeer
ara
Kaayyoonqor
annookanaaQaaccessaSi
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaa Godi
na
Sh/
bahaaAanaaAdaami
itul
l
uu j
i
ddoo kombol
chaai
rr
att
ixi
yyeef
fat
a.Mat
a-dur
ee
j
alat
tiakka keenyat
tii
bsuudhaankanaj
alqabeef
imaal
ummaaSi
rnaMuukuumur
uu
Seer
aAmbaa,yakkoot
amuukuunamat
timur
sii
san,Akkaat
aawaani
tt
imur
amef
ixat
u,
Adeemsasi
rnimuukuumur
uukeessadar
bu f
isadar
kaaadabbi
iSi
rnaar
aar
aabi
fa
hammayyaaf
iaadaat
ii
nmaalakkaf
akkaat
uibsuufyaal
ameer
a.Si
rnaMuukuumur
uu
keessat
tinamoonnisi
rni
char
rat
tihoj
j
atanj
aar
sol
eehawaasasanakeessat
tif
il
ataman
kanneengosai
saani
ibakkabu'
aani
i
nta'
ee,wal
dhabbi
i
leenamoot
agi
dduut
tiuumaman
baay'
i
naankanf
uraat
urani
saanakkat
a'eqaacceef
fameej
i
ra.
Ragaawwanqor
annoo
kanaakanqi
ndaa'
anhawaasakeessat
tibakkasi
rnikoot
tudhuf
eeadeemsai
saaf
i
mal
awwani
ddat
teessuu:kaayyef
famaakeessaahammaar
geet
a'uunt
arr
eesseej
i
ra.
Odef
fannoo kenni
toot
a dhi
mmaar
rat
tihubannoo gahaa qaban f
il
achuun af
-gaaf
fi
i
bat
tal
aaj
aar
sol
eemi
seensot
aAbboot
iiGadaaUt
aa_
Waayyuuf
iAbboot
iiGadaaAr
sii
Mandoo_
Sikkookandhageet
ti
iqabankanyer
ooammaaWaaj
j
iraYuunvar
sii
ti
iNaannoo
Or
omi
yaa,DameeBaat
uukeessaawaaj
j
ii
raqabanbi
radeemuuni
rr
aa odeef
fannoo
qabat
amaaakkaar
gadheenqaaccessuufyaal
eer
a.

I
I
 Baaf
ata
Qabi
yyee Fuul
a
Galata I
Axeerara II
Baafata I
II
BOQQONNAATOKKOO 1
1.Seensa 1
1.1.Ar ii
rrata 1
1.2.SeenduubeeQor annoo 2
1.3.Ka’ umsaQor annoo 3
1.3.1Kaay y ooQor anni chaa: - 3
1.3.2.Kaay yooGoor ooQor annoo 4
1.3.3.Kaay yooGoor eeQor annooKanaa 4
1.4. Barbaachi summaaQor annoo 4
1.5DaangaaQor annoo: - 4
1.6Qi ndoomi naQor annoo: - 5
BOQONNAALAMA 6
2.Sakat t
a'aBar ruulee 6
2. 1.Sakat ta'aBar r
uuYaad- Rimee 6
2.1.1.Si r
naGadaaOr omooAr si
i. 6
2.1.2DuudhaaOr omooAr sii 6
2.1.3.Seer aAmbaa 7
2.1.4.Mur ti
iwwanSeer aAmbaaFi Woy yooma 9
2.1.5.Seer aAmbaaKeessat t
iGaheeSi r
naAteetee 10
2.1.6.Kabaj aHaadhaSi iqqeeSi r
naMuukuuMur uuKeessat
ti. 11
2.1.6.GaheeHaadhaSi inqeeSi r
naMuukuuMur uuKeessatt
i 11
2.2. SAKKATTA’ INSABARRUUWALFAKKI I 12
2.2.1.AdeemsaSeer aHi ikuuSi rnaGadaa 12
2.2.2.AdeemsaSeer aRaawwachi i
suu 12
2.2.3.Wal dhabdeeHawaasummaa 12
2.2.4.Sababoot aWal dhabdee 15
2.2.5.AkaakuuWal dhabdeeHawaasummaa 15
2.2.6.Wal dhabdeeHawaasaaFur uu 16
2.2.6.1.Wal dhabdeeSeer aanFur uu 17
2.2.6.2.AadaanWal dhabdeeFur uu 18
2.2.6.3GaheeJaar summaaWal dhabdeeFuruuKeessat
ti 19
2.2.6.4.AdeemsaRaawwi iJaarsummaa 20

I
II
 2.2.3.Qor annoowwanAant ee 23
BOQONNAASADI 24
3.SaxaxaQor annoo 24
3.1.Irraawwat ama 24
3.2Maddoot aOdeef f
annoo 24
3.3.Mal aIddattooFiI ddatt
eessuu 25
3.4Mal leenFunaansaRagaa 25
3.4.1Af -Gaaffi
i 25
3.4.2Daawwannaa 25
3.5.Toof taaQaaccessaRagaa 25
BOQONNAAAFUR 27
4.QaaccessaRagaal ee 27
4.1.Odeef f
annooHi kuuFi QaaccessuuQorannooMat a-
Dur eeSi
rnaMuukuuMuruu
Seer aAmbaaj edhu
4.2.Maal ummaaSi rnaMuukuuMur uuFiSeeraAmbaa 27
4.2.1.Seer aAmbaa 27
4.2.2.SirnaMuukuuMur uu 28
4.3.Seer aAmbaaKeessat t
iYakkaaMuukuuNamat tiMursi
isani
iFiWaanIt
tiMur
amu.
29
4.4.Adeemsot aSirnaMuukuuMur uuSeeraAmbaa 30
4.5.Qor a 32
4.5.1.Qor aMat aa 33
4.5.4.Shanacha 34
4.6.AdeemsaAr aaraafiFi
xii
nsaIsaa 35
4.7.GaheeKoot t
u-DhufeenSirnaMuukuuMur uuKeessat t
iQabu 36
4.8.Meeshaal eeSirnaMuukuuMur uuKeessatt
iIt
tiFayyadaman 36
BOQONNAASHAN 37
5.Guduunf aa,Argannoof i
Yaboo 37
5.1.Guduunf aa 37
5.2.Ar gannoo 38
Wobi il
ee 39
Dabal ee' A' 40
Dabal ee'B' 41

I
V
V
 BOQQONNAATOKKOO
1.Seensa

1.
1.Ar
ii
rr
ata
Ummannit
okkoummat
abi
raai
rr
aaaddabaheekani
tt
ii
nbeekamuAf
aani
saa,Seenaa
i
saa,Aadaai
saa,duudhaaf
iAmant
aai
saat
ii
n Aduny
aai
rr
att
ibeekama.Ummanni
Or
omoos want
iit
ti
in beekamu keessaa t
okko Si
rna Gadaat
i. Si
rniGadaa si
rna
bul
chi
i
nsaadi
moki
raat
awaaummat
aOr
omooqof
aosoohi
ntaaneAf
ri
kaakeessat
ti
akkaqar
oomi
nakushi
i
ttikani
tt
ii
nbeekkamuudha.Si
rniGadaasi
rnal
eet
oosi
yaasaa,
di
i
naggee,hawaasummaaf
iAmant
aakeessat
ti ol
aant
ummaa,gad-
aant
ummaan
qabeennaaf
iaangooKanmul
dhat
uumi
ti.Akkaat
aaj
i
ruuf
iji
reeny
ail
manamaa y
eroo
hedduuKani
tt
ii
nibsamuAf
ool
a,Aadaa,Duudhaa,meeshaal
eeaadaaf
iAar
ti
idha.
Akkahay
yuun,
(Feqade,
1999)i
bsut
ti.
I
lminamaahaal
aji
ruuf
iji
reeny
afooy
yef
fachuuft
aat
taaf
fi
itaasi
sukeessat
tiwal
i
tti
bu'
uuni
saakanool
uumi
ti
.Haal
l
iwal
i
ttibu'
i
nsai
l
manamaakunhaal
aaadaaummanni
t
okkoj
i
reeny
ahawaasummaaof
iiy
eroodheer
aafadeemsi
saat
ureeni
.Wal
dhabbi
i
n
namoot
aa dhuunf
aar
raa eegal
ee hanga sadar
kaa bi
yya gut
uut
ti kan deemu
t
a'ee,
wal
dhabbi
i
leekunneenbi
yyoot
aqar
oomi
naanduubat
tihaf
oot
a'ankeessat
tikan
heddumeet
uudha.Akka t
oor
aint
arneet
iht
tp:
//www.Cause ofconf
li
ct/
nibusi
ness
i
nfo.
co.
ukSababoot
ail
minamaa wal
i
ttibu'
ani
i
fi,r
akkoo bul
chi
i
nsaa,hami
l
eewal
i
i
eeguudhi
i
suu,dhi
i
bbaabakkahoj
i
inamoonnihoj
j
atanir
akkool
eewal
i
igal
teecar
raa
wal
qixxummaa dhabuun namoonni wal
dhabuu danda‟
u. Akka t
oor
a i
ntar
neet
i
ht
tp:
//www.
global
i
ssues.
org/
issue/
83/
conf
li
ct i
n Af
ri
ca. j
edhut
ti wal
i
tti bu'
i
insi
naannoowwa Af
ri
kaa kal
l
att
iiaf
rani
i
nuu kan j
i
ruuf
ikeessat
tu kal
l
att
iikaabaat
ii
n
bi
yyoonniAr
aboot
aakanneenakkaMoor
okoo,
Dhi
haSaahaar
aaf
iLi
biy
aanYer
oodhi
yoo
aswal
dhabbi
i
nsababoot
abul
chi
i
nsakeessai
saani
rr
aakanka'
elubbuunnamoot
a
hedduuakkagal
aaf
atamei
bsee,
naannawaNaay
ij
eer
iyaa,kar
aaBahaat
ii
nSomaal
i
yaa,
Er
ti
rey
aa,I
ti
yoophi
yaa keessat
tihaal
uma r
akki
noot
a keessoo i
saani
rr
aa kan ka‟
e
wal
dhabbi
i
n kan t
ureef
ihanaga ammaat
is kan wal
i
ttibu‟
amaa j
i
ran t
a‟uu i
saat
i.
Sababniwal
dhbdeehedduar
diiAf
ri
kaakeessat
tibar
oot
a1960asgaggeef
famani
i
f

1
sabanibul
chi
toot
a bi
yya sanaa want
a‟eef
.Haat
a‟uut
iyer
oo ammaa kana gamt
aa
uummaachuun wal
dhabdee bi
yya keessat
ti uumaman bi
fa j
aar
summaat
ii
n
ar
aar
suudhaafy
emmuuy
aal
anmul
'
ata.Namoot
aakkaj
aar
saat
tibi
yyoot
aaf
ri
kaay
eroo
addaaddaawal
i
ttibu'
aat
uranar
aar
saat
urankeessaaj
aar
sol
i
insi
yaasagaggeessaa
t
urankanneenakkapar
asdaant
iidur
aani
iAf
ri
kkaaKi
bbaaTaambooEmbeeki
i
fiAdda
dur
ee bar
reessaa Humnoot
a Gamt
oomani
i dur
aani
i Koof
ii Aanaanf
aa akka
f
akkeeny
aat
tikaasuunni
danda'
ama.Bi
yyoonniAf
ri
kaawal
dhabbi
i
leei
saangi
dduut
ti
uumameef
uruuf
idhi
mmai
saani
iof
iii
saani
tihi
i
kkachuudhaaf
,Gamt
aaAf
ri
kaa(
AU)
hundeessuudhaany
erooammaahammaay
yeessani
iyaal
aaj
i
ru.

1.
2.Seenduubeeqor
annoo
Hangaf
agaanf
aAf
ri
kaaf
ibu'
urasi
rnadi
moki
raasi
iKant
a'eummanniOr
omoosi
rna
i
tt
ii
nbul
maat
aa;Si
rnaGadaaAduny
aafKankal
aqeedha.Si
rniGadaasi
rnabul
chi
i
nsaa
di
moki
raat
awaa ummat
a Or
omoo qof
a osoo hi
ntaane Af
ri
kaa keessat
tiakka
qar
oomi
na kushi
i
ttikan i
tt
ii
n beekkamuudha .Si
rniGadaa si
rna l
eet
oo si
yaasaa ,
di
i
naggee,hawaasummaaf
iAmant
aakeessat
ti ol
aant
ummaa,gad-
aant
ummaan
qabeennaaf
iaangooKanmul
dhat
uumi
ti.Akkaat
aaj
i
ruuf
iji
reeny
ail
manamaa y
eroo
hedduuKani
tt
ii
nibsamuAf
ool
a,Aadaa,Duudhaa,meeshaal
eeaadaaf
iAar
ti
idha.
Akkahay
yuun,
(Feqade,
1999)i
bsut
ti.
Sabnit
okko Saba bi
raa adda bahee Kan i
tt
ii
n beekkamu keessaa t
okko aadaa f
i
Duudhaai
saat
i.Aadaaf
iDuudhaanwant
aHawaasnij
i
ruuf
iji
reeny
aisaakeessat
tii
tt
i
f
ayy
adamu,
raawwat
u,kabaj
u,saf
eef
fat
u,hoj
i
iir
raool
chuuKanagar
sii
suofkeessat
ti
Kan hammaat
uudha .
( Asaf
faa :
2009 )
.Akkasumas akka hay
yuun (
Loor
eet
Tsaggay
ee.
G/Madi
i
n:2001)j
edhut
tiaadaaf
iDuudhaanmal
l
att
ooeeny
ummaaSaba
t
okkoot
i.
HawaasniOr
omooAadaa,Duudhaaf
iSaf
uui
saakanagosoot
aAf
ool
aagar
agar
aat
ti
f
ayy
adamuunl
abat
aal
abat
att
iit
ti
indabar
fachaadhuf
eer
a.Akkahay
yuun(
Geor
ge.
J.
1995:
15)i
bsut
tihawaasnikamuumuuxannooj
i
ruuf
iji
reeny
aisaaj
aar
raahedduuf
t
ikf
ateekuuf
achuun;kanneenakkaAadaa,Duudhaa,Saf
uu,beekkumsa,i
l
aal
cha
aduny
aakeessaj
i
raat
uukar
aani
tt
iwal
i
ifi
tt
ii
ndabar
sukeessat
okkooofAf
ool
a.
I
lminamaabar
reef
famaanosooofi
bsuuhi
neegal
i
ndur
aAf
ool
aan,
fakki
ifibocaanof

2
i
bsaaakkat
uranbeekt
onnigar
agar
aar
agaabahani
i
ru(
Asaf
faa.2009)
.Kanaaf
uu
qor
annoohay
yoot
agar
agar
aadhi
mmaAadaaf
iDuudhaaOr
omooi
rr
att
igodhamei
rr
aa
hubachuun danda'
amut
tiOr
omoon akkuma bal
'
ina dachee i
saa Aadaa f
iDuudhaa
bal
dhaaf
iboonsaaqaba.Or
omoonAr
sii
sakkumaOr
omoot
abi
raaAadaa,Duudhaa
,
Seenaaf
iAf
ool
amat
aai
saaqaba.
Or
omoo Ar
sii
ti
ify
eroo hundumaa Or
omummaan f
aay
a ;Ar
soomniqor
sooma .
Or
omummaan f
aay
a Kan j
edhameef bar
eedi
nnit
okkummaa keeny
a keessa j
i
ra
j
edhameet
i.Kanaafsi
rbi
tir
ri
iAr
si;"Nuwal
i i
indhaadannaa
Wal
mal
eemaalqabnaa"j
edhani
isi
rbu.
Aadaaf
iDuudhaaOr
omoonAr
siii
tt
ii
nbeekkamukeessaat
okkoSeer
aAmbaat
i.Seer
ri
AmbaaOr
omooAr
siikunisi
'
anadagat
amaadeemaawaanj
i
ruuf;qor
annooi
rr
att
i
gaggeessuunbakkakuf
eekaasuunbakkal
aaf
ett
ijaj
j
abeessuuneger
eekeeny
aafosoo
i
rr
aahi
nshar
afi
nisaani
fs
dabar
suundi
rqamadhal
oot
ahar
'aamar
ail
aal
l
atuudha.
Kanaaf
uuSi
rniSeer
aAmbaa Ar
siiSeer
akabaj
amaaf
ijaal
atamaaSi
rnaGadaaAr
sii
j
alat
tit
umachuuni
tt
ii
nofbul
chaahar
'agaheedha.Si
rniSeer
aAmbaaAr
siisadar
kaa
t
umamui
rr
aaeegal
eehangahoj
i
iir
raool
utt
iadeemsagar
agar
aaqaba.

1.
3.Ka’
umsaqor
annoo
Jal
qabniqor
annoo kanaa qaaccessa Si
rna Muukuu Mur
uu Seer
a Ambaa Ar
sii
quubsumaut
aaf
iwaay
yuui
rr
att
ixi
yyeef
ata.Ka'
umsiqor
annookanaaakkami
seensa
keessa j
i
raat
uu t
okkoot
tiSi
rna Seer
a Ambaa i
l
aal
chi
seegodi
na Sh/
bahaa ,aanaa
A/
T/J/
K,gandoot
aKor
meebuj
j
uur
ee,
Arba,
Dasi
iAbj
aat
aaf
iAndool
aacabbi
ikeessat
ti
qor
annooi
rr
att
igaggeef
amewaanhi
nhi
nji
rr
eef;qor
annookanaaf
akkaat
uuf
ikanaa
ol
i
ibal
'
inaanosooi
rr
att
iadeemsi
fameedhi
mmaakkaani
rr
att
ihoj
j
atamuuqabuj
edhee
amana.AkkasumasSi
rniMuukuuMur
uu Seer
aAmbaaakkami
tt
iraawwat
amu?Si
rni
MuukuuMur
uu Seer
aAmbaaadeemsaakkami
ikeessadar
ba? Si
rniMuukuuMur
uu
Seer
aAmbaaf
iwoy
yoomnimaal
i? Si
rniMuukuuMur
uu Faay
idaamaalqaba ?
Gaaf
fi
leej
edhamani
rr
att
iqor
annoobal
'
aanbi
fagar
agar
aat
ii
nqor
atameedhal
oot
a
boodaafAadaaf
iDuudhaaAkaaki
l
eef
iAbaabi
l
eekeennai
rr
aanut
tidar
beeger
ee
keennabi
raangahuunbar
baachi
saadha.KanaafWi
xi
neeqor
annookanakeessat
ti"

3
Qaaccessasi
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaaAr
sii,ut
aaf
iwaay
yuunkeessaj
i
ru
xi
i
nxal
uungaaf
fi
leebu'
uraaar
maangadi
i
tii
fdeebi
iKanbar
baaduudha.
Gaaf
fi
leebu'
uraaqor
annoo;Adeemsaqor
annookanaakeessat
tiGaaf
fi
iwwanbu'
ura
qor
annookanaat
a'anj
edhaman:
-
1.Si
rnaMuukuuMur
uuakkami
tt
iraawwat
ama?
2. Si
rniMuukuuMur
uuSeer
aAmbaaSeer
riAmbaaadeemsaakkami
ikeessa
dar
ba?
3.Akaakuubadi
imuukuunamat
timur
sii
san maal
ifa'
i?gaaf
fi
leej
edhamant
u
dhi
yaat
e.

1.
3.1Kaay
yooqor
anni
chaa:
-
Qor
annookunkaay
yoogoor
oof
ikaay
yoogoor
eej
edhameebakkal
amat
tiqoodameer
a.
I
saani
s:-

1.
3.2.Kaay
yoogoor
ooqor
annoo
Kaay
yoogoor
ooqor
annookanaaAdeemsar
aawwi
iSi
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaa
Ar
sii
utaaf
iwaay
yuui
rr
att
ixi
yyeef
ata.

1.
3.3.Kaay
yoogoor
eeqor
annookanaa
Maal
ummaaSi
rnaMuukuuMur
uuSeer
riAmbaaAr
sii,
Sir
niMuukuuMur
uuakkaat
aa
i
tt
inamay
akket
til
all
abamu,Akaakuumur
ti
iSeer
aAmbaaf
iwoy
yoomaf
ifaay
idaa
mur
ti
iSi
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaa;
Arsi
iut
aaf
iwaay
yuui
rr
att
ixi
yyeef
ata.

1.
4.Bar
baachi
summaaqor
annoo
Qor
annookunummat
aOr
omoobakkaaddaaddaaj
i
raat
uuf
ist
a'ee;qaamot
adhi
mma
kanai
tt
isi
i
qani
ibar
uuf
iir
rat
tihoj
j
achuubar
baadani
i
ffaay
idaahammanahi
njedhamne
qaba. I
saani
s:-
 Si
rnamuukuumur
uuSeer
aAmbaal
aaf
aaj
i
ruj
ajj
abeessuu
 Si
rnamuukuumur
uuSeer
aAmbaadhal
oot
adabar
suuf
 Ci
minnaaf
ihanqi
nnasi
rnaSi
rna muukuumur
uu Seer
aAmbaaaddabaasuun
i
rr
att
ihoj
j
achuuf
Wal
umaagat
tiWi
xi
neeqor
annoosi
rnaSi
rna muukuumur
uuSeer
aAmbaaOr
omoon
Ar
sii
jaar
raahedduufAadaa,
Duudhaa,
Saf
uu,
il
aal
chaaduny
aafqabui
tt
ii
nwal
too'
ataa,

4
kunuunf
ataa,bar
sii
fat
aaf
iit
ti
inwal
bul
chaat
urekanahangat
okkoi
rr
aahubannooni
ar
gat
anj
edhameeabdat
ama.

1.5Daangaaqor
annoo:
-
Qor
annookunKar
aal
amaandaangef
fameer
a.Kanj
alqabaamat
-dur
eeqor
annooi
rr
att
i
gaggeef
ame'Qaaccessa Si
rna muukuumur
uuSeer
aAmbaaAr
siiut
aaf
iwaay
yuu'
Yoot
a'u;Kani
tt
iaanuquubsuma(bakkoot
a)hawaasnikeessaj
i
raat
uun'Godi
na
Sh/
bahaa;
AanaaA/
T/J/
Kombol
chaagandoot
aKor
meebuj
j
uur
ee,
Arba,
Dasi
iAbj
aat
aa
f
iAndool
aacabbi
ii
rr
att
ixi
yyeef
fachuundaanga'
eer
a.

1.6Qi
ndoomi
naqor
annoo:
-
Qi
ndoomi
naWi
xi
neeqor
annookanaaj
alat
tiKani
bsaman haal
ait
tiqor
annoonkun
wal
dur
aaduubaanqi
ndaa'
ani
idhi
yaat
ani
i
dha.Kuni
smat
-dur
eeshanofkeessat
tiKan
hammaat
uudha.
Kandur
aa;Seensaqor
annoo,qabxi
i
nit
tiaanu;Sakat
ta'
abar
ruuf
idhumaa;Saxaxa
Wi
xi
nee qor
annoo qaaccessa r
agaal
ee ,cuunf
aa ar
gannoof
iyaboo ofj
alat
tiKan
qabat
eedha.

5
 BOQONNAALAMA
2.SAKATTA'
ABARRUULEE

2.
1.SAKATTA'
ABARRUUYAAD-
RIMEE

2.
1.1.SI
RNAGADAAOROMOOARSI
I.
Si
rniGadaasi
rnabul
chi
i
nsaadi
moki
raat
awaaummat
aOr
omoot
ii
fqof
aosoohi
ntaane
Af
ri
kaa keessat
tiakka qar
oomi
na kushi
i
ttii
tt
ii
n beekkamuudha.Si
rnikun waggaa
saddeet,
saddeet
ii
nbaal
l
iiwal
i
idabar
suunci
dhaGadaagodhat
aat
uran.Gadaant
okko
mi
seensot
aGadaaShanqaba.Mi
seensit
okkowoggoot
asaddeetsaddeet
ii
nbaal
l
ii
j
aal
alaaf
ikabaj
j
aanwal
i
ifdabar
sa.Mar
saanGadaat
okkowoggoot
aaf
urt
amaanKan
xumur
amuy
oot
a'u,naanna'
eey
oor
aawwat
uBi
rmaj
j
ii
njal
qabuun;Bul
tuma,Bahar
a,
Hor
ataaf
iRoobal
eet
a'a.
Si
rnaGadaaOr
omooAr
sii
waanaddagodhukeessaamur
aasni
isaanar
maangadi
i
ti:
-
 Di
moki
raasi
isi
rnakeessat
tihi
dhaaf
idu'
aannamaadabuunt
asumaahi
nji
ru
 Woggoot
asaddeet
ii
nfedhi
ifi
jaal
alaanaangoowal
i
ifdabar
sa.
 Si
rnawal
qixxummaaMi
rgai
l
maannamaahundaaeeguu.

6
  Si
rna Mi
rga uumamaa (beey
laf
a,t
ull
uu,mal
kaa,har
oowwan,l
afa,gaar
a,
bi
neensa,
fir
aammoo_Raar
att
ii
fi)
mir
gakennuudha.
 Aangoofj
edhani
iwal
-l
oluuf
iwal
-aj
j
eesuunhi
nji
ru.
 Seer
ait
ti
inbul
ant
umat
u;Seer
awal
i
igal
ani
itumat
ani
i
nbul
ani
iwal
bul
chu.

2.
1.2DUUDHAAOROMOOARSI
I
I
laal
cha,Si
rna,haal
aji
reeny
aa,Hawaasnit
okkobar
adheer
aafqabat
eei
tt
ii
ntur
e
DUUDHAA j
edhama .Duudhaan aadaa hawaasa or
omoo keessat
tibeekkumsa
kal
eessaaKansi
yaasa,di
i
naggee,f
ihawaasummaat
ii
nwal
qabat
uKanhi
nfaal
amnee
f
ihi
nlaaqamneedha.I
nnikar
aaaddaaddaat
ii
ndhal
oot
air
raadhal
oot
att
idar
baaas
gahe.Beekumsikuni
sbeekumsaOr
omooXabboo(Or
omo'
sindi
genousknowl
edge)
j
edhameebeekkama.Ar
sii
nhor
teeSi
kkoof
iYMandoot
i.Haal
ait
ti
inbul
maat
aaj
i
reeny
aa
kaganamaaqaba.Haal
l
iwal
i
igal
aaj
i
reennaAr
sii,
Arsoomaj
edhama.Seer
onnibay
an
hunduuduudhaaOr
omooI
saganamaai
rr
aabur
qan.
Fakkeeny
aaf;
 GadaashananXabboo.
 AwaashananXabboo
 HookkaashananXabboo
 Waal
amaanXabboo
UumamashananOr
omoo
 Sadi
i
ngubbaa:
Aduu,
Ji'
a,Ur
ji
i
 Lameenj
alaa:
bishaani
ifi
biy
yee
MoggaasaAadaaShanan
 GadaanOr
omooShan
OdaaRoobaa_Baal
ee
OdaaBul
tum _Har
argeebahaa
OdaaNabee_Shawaabahaa
OdaaBi
si
l_Shawaal
i
xaa
OdaaBul
l
uq_Wal
l
agga(Hor
rooGudur
uu)
 BokkuunOr
omooShan
Bokkuukal
l
achaa

7
 BokkuuDokaa
BokkuuBi
i
faa
BokkuuRoobaa
BokkuuHor
aa
 AwaaShanAr
sii
Sa'
i
mannaa
Adamoony
ee
Al
l
ujaana
Ami
i
nyaaf
iMadar
shoo

2.
1.3.Seer
aAmbaa
Si
rniGadaaOr
omooAr
siii
tt
ii
nbul
maat
aaSeer
aAmbaaj
edhamuqaba.Seer
rikun
akkumaSi
rnaGadaawaggaasaddeetsaddeet
ii
nKanf
ooy
ya'
uudha.Seer
aAmbaaKan
j
alqabaa t
umamt
e Odaa madda wal
aabuu ,Di
nni
qiOdaa Roobaa ,Mi
dhaadduu
Kur
kur
ruu,Hor
aBooqaaf
iGeesset
tit
oot
a'uj
aar
raabaay
'eefi
saanWalbul
chaat
ure.
Seer
rikunKant
umamugoday
ooki
i
nhol
qat
ti.Sababnii
saasSeer
rikunbaheehanga
xumur
amut
tii
cci
i
tiiakka t
a'uufy
aadameet
i.I
cci
i
tii
n Mana keessat
tidubbat
ama .
Kanaafy
oomaammaakamu"Mannibubbeedaha(i
tt
isa)mal
eedubbi
ihi
nit
ti
su"
j
edhani
imammaaku.
JechiAmbaj
edhuabbaaAr
siihor
eAmbat
ooDaay
yooj
edhui
rr
aaakkadhuf
ebeekt
onni
nihi
mu.KanaafSeer
aAmbaaKanj
edhu"Seer
aabbaanbaaseenuungahe"j
echuun
Seer
a Ambaa j
edhani
imoggaasan .Seer
riAmbaa kun af
aani
i
n dhal
oot
air
raa
dhal
oot
att
idar
baaasgahe.Wor
riSeer
riAmbaaAr
siii
tt
ibahuwor
raqaal
l
uuGoodaa
Raay
ituut
i.I
saani
s madda Wol
aabuu War
ra Jener
aalWaaqoo Guut
uu akka t
a'e
beekt
onninidubbat
u.Si
rniSeer
aAmbaaKankal
eessaabbaankeennaSeer
ait
ti
inbul
l
u
goodeenut
tikennameedha.War
riAabbay
ooGoodaahangaf
aamaandhaany
ooj
i
lti
dhaqxuSeer
aAmbaagoodu.Seer
riGadaa(
baal
l)shani
iachi
tt
igoodama.Baal
l
ii(l
uba
)Ar
siihawwi
ifif
edha qabani
i
n wor
ra Aabbay
oo l
uba kenneen muuduudhaan
moggaasaKennan.
Akkasumasadeemsiseer
atumaasi
rnaGadaakeessat
tiseer
aaf
idambi
imat
aai
saa
qaba.Si
rna gadaa Or
omoo keessat
tiadeemsiseer
atumaa adeemsa hi
rmaannaa

8
uummat
abal
dhaat
tikanamanuuf
ikani
tt
ii
nraawwat
udha.Akkaseer
aGadaat
tinamni
kami
yyuukanumur
ii
nsaaey
yamuhunuuadeemsaseer
atumaai
rr
att
iar
gamuufmi
rga
qof
aosoohi
ntaane,di
rqamasabummaasqaba.Adeemsaseer
atumaakanar
rat
ti
s
namnihunduuy
aadaqabuakkasaf
uunuummat
ichaaey
yamut
tiqoqqobbi
itokkomal
ee
dhi
yeessa.Mar
ii
fif
almi
i(y
oobar
baachi
saat
a’e)hawaasabal
’
aaner
gahi
maachi
saa
booda,y
aadol
eewal
i
igal
aakar
aaAbbaaBokkuut
ii
ndeebi
’
ani
ihawaasi
chaafdhi
yaat
u.
Kanaani
skanuummannibal
’
aani
tt
iamaneeseer
ataheet
umamuui
saaabbaanBokkuu
Al
angaagogaaRoobi
ii
rr
ahoj
j
etameqabat
eeuummat
ichaf
uul
dur
att
imi
rkaneessa.
Adeemsaseer
atumaasi
rnaGadaakanaadeemsaseer
atumaabi
yyoot
adhi
haakan
si
rnadi
moki
raasummaanbaay
’eedagaagani
i
ruj
edhamanwal
i
iny
oowalbi
raqabnee
i
l
aal
l
eamal
l
iaddai
sat
aasi
sunij
i
ra.Kuni
sakkaqaj
eel
famoot
adi
moki
raasi
ibi
yyoot
a
dhi
haat
tiy
aani
fif
edhi
i
nuummat
abal
dhaay
aadaaf
ifedhi
iuummat
amur
aasaankan
uummannibal
dhaanof
keessaaf
il
eebakkabuuf
ateenkanbakkabu’
uuf
imur
taa’
uudha.
Akka si
rna Gadaa Or
omoot
tigar
uu,sagal
ee t
okko nama t
okko qof
a bakka bu’
uu
danda’
a.Kuni
sadeemsaseer
atumaakeessat
tiuummannibal
dhaanwalga’
eey
aada
of
iii
saat
iiakka saf
uun hawaasi
chaa ey
yamut
tiqoqqobbi
i
fisodaa t
okko mal
ee
dhi
yeessee,y
aadot
afal
miit
a’anii
mmoomar
eedhaanwalamansi
i
seegar
afur
maat
aa
ga’
uundambi
i
leef
iseer
otabar
baachi
sanhundabaasa.
I
saani
s:-
Bi
rmaj
ii:
-Luba hangaf
aa bi
rmaduu Sabaat
ii
fhawwi
ifif
edhi
iguddaa qabani
i
n
moggaasan.
Bul
tuma:
-Bul
ti
inamni
dhaabeej
ennaanBul
tumabaase.
Bahar
a:-Bar
rigaar
iihaat
a'uuj
echuunBahar
abaasan.
Hor
ata:
-Hor
maat
aSa'
aanamaat
ii
fHor
atabaasan.
Roobal
ee:
-Lubamaandhaakanacaamni
dhuf
eej
ennaannuur
oobi
nnaaj
edhani
i
Roobal
eebaasan.
Haal
akanaanSa'
aanamaafqaj
eel
ee GadaaShandhaaban.Akkasumashookkaan
maagar
a bokkuut
i.Hookkaan bokkuu bi
taa i
rr
a dhaabat
a.Bokkuun waan qabus
hookkaawal
i
inqaba.
HookkaandhaabdooGadaat
i.Kanaaf;
Bokkuunhookkaawaj
j
ii
ndeema.Hookkuuf
iBokkuunuumaakal
eessai
rr
aadhuf
e.

9
Banbadhai
j
aar
atan.
Abbaamur
ti
ikennat
an.
Raay
ituunWar
raqaal
l
uuGoodaawor
rahangaf
aat
i.I
saani
rr
aamuudni
l
leear
gamee;
kadhaan Rabbi
i
ll
ee ar
game .Wor
rikun y
oo bar
akadhu j
edhe nibar
akachi
i
sa
Wal
umaagal
att
iSeer
riAmbaaSeer
aanmur
ameeOdaaj
alat
aa'
ani
iwal
i
ttiOdeessan.
HookkaanOdaaLaal
l
abee;Bokkuundaabal
ooi
rr
ata'
eet
iSeer
riAmbaat
umame.Si
rna
koot
tudhuf
eent
aa'
eeSeer
aAmbaamur
a.
Fakkeeny
aaf;
Seer
agumaay
oot
umu
Dhi
i
rrihor
iidhi
bba
Dubar
ahor
iishant
amaanmur
ee
Qeer
ri
tt
iif
iqeer
ri
chaamur
eet,mur
ti
int
unanageet
teei
l
maki
yyat
tit
art
i;j
edhee
akkasi
i
nakaakay
yuut
tit
art
ijedhaaSeer
riAmbaamur
ama.Haal
akanaanmur
ti
inSeer
a
Ambaaj
i
reeny
ahawaasummaakeessat
tiKany
akkei
tt
ii
nadabama.

2.
1.4.Mur
ti
iwwanSeer
aAmbaaf
iWoy
yooma
Mur
ti
iwwanSeer
aAmbaaj
alat
tit
umamani
ifiwoy
yuuakkaf
akkeeny
aat
tif
udhat
aman
aasni
keessamur :-
Dubar
ti
inAbbaaGadaawoyyuudha.
Gadaanwoyyoomamur
eefhi
ntuqan.
Ri
faneenGadaawoyyuuhi
ntuqan
Haat
iwoyyu'
u
Ganyaanqanaf
aawoyyu'
u
GanyaanAbbaanmanaai
rr
aadu'
ewoyyuudha.
Mana gubat
e qi
xxee gumaa l
ubbuu namaat
ii
nfi
xat
a .Sababnii
saasr
aammoo f
i
r
aar
att
ii
nisachikeessat
tiwal
i
inhubachuuwaanmal
ani
i
f.
Hi
nji
rr
eegubeyoot
a'ehor
iishant
amaanf
ixat
a.
Namnici
taamanakeessaaSeer
amal
eebuqqi
seebobeesseyyuugum f
akki
i
nfi
xat
a.
NamniNaqat
tooFar
daSangaahat
e..
..
..
..
..
..
..
waanf
ardiqabuunf
ixat
a.
Kangaadi
iSa'
aahat
e..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
..
waandhal
ti
inqabuuf
ixat
a.
KanSi
i
nqeef
iWoddeessawoyyuucabse.
..
..
..
..
.Dubar
ti
tui
tt
ibayeei
rr
aaqal
ateef
ixat
a.
Haal
a kanaan ummanniOr
omoo Ar
siiSi
rna Seer
a Ambaa j
alat
tit
umamani
i
nit
ti
in
wal
bul
chaahar
'agaheer
a.BoonsamooM .
(2013)i
rr
aaf
udhat
ame

10
2.
1.5.Seer
aAmbaaKeessat
tigaheeSi
rnaAt
eet
ee
Seer
risi
i
nqee ul
ee qal
’
oo sor
oor
oo muka har
oor
essaa i
rr
aa mur
ani
itol
chan,kan
dubar
ti
inheer
umt
eqabat
tuuni
bsama.Mukt
ihar
oor
essaaqaqal
’
aaf
isor
oor
oowant
a
qabuuf
ikanl
aay
yoot
tihi
ncabnewaant
a’eeff
il
atama.Si
i
nqeedheer
inadubar
ti
iqabat
tu
akka gi
tut
timur
u.Si
i
nqeen akka di
i
mat
ee bar
eedu baaxi
imanaa j
ala bakka aar
a
ar
gat
utt
isuuqu.Si
i
nqeeakkaul
eet
tihi
nfay
yadaman,hor
iii
tt
ii
nhi
nhal
eel
an.Yer
oo
qabat
ani
l
leeakkadhadhaabbat
aat
tihi
nfay
yadaman.
Dubar
toonnisi
i
nqeeqabat
ani
igur
umuudhaansi
rnahawaasummaaf
iamant
aaheddu
want
araawwat
ani
i
fsi
i
nqeenwar
aanadubar
ti
iti
jedhu.
Si
i
nqeenI
daay
yii
fKennamuu
Haat
iint
alaheer
umsi
i
stu,si
i
nqee,bor
aat
iif
ibaar
reeqopheessi
ti
.Si
i
nqeenmal
l
att
oo
bi
rmadummaa(
uumamaanbi
l
isat
a’uu)t
i.Bor
aat
ii
nmukai
rr
aasoqameet
olf
amee,
cal
l
eedhaanf
aay
amei
mmoomal
l
att
oohaadha-
war
rummaat
i.Baar
reenqodaaaannani
i
waant
a’eefmal
l
att
ooqabeeny
aat
i.
Ci
dhagaa’
el
aai
rr
att
iyer
ooi
daay
yichii
daay
yit
ti
ifudhat
eegal
uufka’
u,haat
iishi
isi
i
nqee,
bor
aat
iif
ibaar
ree har
kat
tiqabat
tee,bal
bal
afuul
a dur
ateessi
.Idaay
yichihaadha
i
daay
yit
ti
ibi
raga’
eedhaabbat
a.Haat
iidaay
yit
ti
i“hoobaar
ree,
hoobar
see”j
ett
eesi
i
nqee,
bor
aat
iif
ibaar
reei
tt
ikenni
ti
.“Hoobar
see”j
echuuny
aboosi
rr
akeewwadheej
echuudha.
Hamaamonnioggaaqe’
eega’
u,i
daay
yichisi
i
nqee,
bor
aat
iif
ibaar
reei
daay
yit
ti
it
tikenna.
I
daay
yit
ti
inseer
ahi
rmaf
uraabooda,
sii
nqeebor
aat
iif
ibaar
reeqabat
teeolseent
eegol
a
i
shi
ikeessi
.Kanumaan haadha si
i
nqee t
aat
i.Yer
oo eebbi
sani
l
lee “
sii
nqee baar
ree
oof
kal
aa”j
edhu.Kuni
sfuudhakananagaadhaankeessaf
ull
a’
aay
knof
kal
aaj
echuudha.
Si
i
nqeeseer
aankennamekanaanmi
rgahaadha-
war
rummaai
shi
i
nqabdui
tt
ii
nti
kfat
ti
.
Hawaasakeessat
ti
sdubar
toot
asi
i
nqeeqabanwal
i
ingur
muuuummat
ani
iseer
aadda
addaai
tt
ii
nraawwachi
i
su.

2.
1.6.Kabaj
aHaadhaSi
iqqeeSi
rnaMuukuuMur
uukeessat
ti
.
Dubar
ti
in si
i
nqeeqabat
te,hawaasakeessat
tiul
fi
naguddaaqabdi
.Dubar
ti
isi
i
nqee
qabat
teekar
aadeemt
utt
iyoodhuf
anhi
nqaxx
aamur
an.keessat
tuudhi
i
rtiy
ooi
shi
i
n
hay
yama kenni
teef
iidabar
sit
e mal
ee bi
ra hi
n dar
bu.Dhaabbat
ee i
shi
idabar
suuf
di
rqamaqaba.Lagasi
shi
idur
ahi
nce’
an.

11
Dubar
toonni
sii
nqeeqabat
ani
iwal
faanay
aa’
an/
bay
imaba’
an,
Ateet
ee/
Gany
aaj
edhamu.
Dubar
toonnibay
imaba’
ani
i
,si
i
nqeef
aar
fachaadeemani
tt
iyoodhuf
an,namat
okkoos
t
a’enamahedduust
a’an,maanguddooni
l
lee,f
ardar
raabu’
ani
i
,gadij
edhani
imar
ga
j
i
idhaa ci
rat
ani
i“I
lt
eeni
nnaa”j
edhani
iit
tii
rr
eef
fat
u.Dubar
toonni
sakkasuma mar
ga
ci
rat
ani
iit
tii
rr
eef
fat
ani
i“obbay
aa”j
edhani
ideebi
su.Dubar
toonnibay
imaba’
an,ot
oo
i
saanhi
neebbi
sii
nnamai
saanqaxxaamur
ear
i’
ani
iqabani
iadabu.

2.
1.6.GaheeHaadhaSi
inqeeSi
rnaMuukuuMur
uukeessat
ti
Dhaani
chaAbbaaWar
raar
raaBar
aar
uu
Si
rniGadaa,seer
a si
i
nqeet
ii
n,mi
rgidubar
toot
a Or
omoofkenne,kan i
tt
ii
n mul
’
atu
keessaa t
okko, dubar
ti
i abbaa war
raat
ii
n dhaanamt
eef
, dubar
toot
a gur
muu
uummat
ani
i
nbi
rmannaagodhamu.
Sagal
eendubar
ti
idhaanamt
ebakkadhaga’
amet
ti
,mal
l
att
oowalwaami
chaakant
a’e
sagal
eei
l
il
fannaa,“
il
il
i
i,
il
i
li
i,
i
li
li
i
¦”j
edhuwaldhageessi
sani
iwal
i
iqaqqabu.Akkaseer
a
si
i
nqeet
ti
,dubar
ti
insagal
eei
l
il
fannaadhageesse,kandaa’
i
mahoosi
saaj
i
rtus,kansa’
a
el
mit
us,kan okkot
eei
biddar
raa qabduus,hoj
i
iofhar
kaa qabdu bat
tal
att
idhi
i
stee,
si
i
nqeeof
iil
uqqi
fat
tee,hat
att
amaanbi
rmachuufdi
rqamaqabdi
.Dubar
toonniseer
a
si
i
nqee r
aawwachi
i
suufgur
muun deeman,weedduu si
i
nqee weeddi
fachaa mana
dubar
ti
iabbaanwar
raadhaanesanaqaqqabu.Dubar
toonnidur
aqaqqaban,dubar
ti
i
sanasi
i
nqeeqabachi
i
sani
imanaabaasu.
Nami
chahaadhawar
raai
saadhaanedabal
atee,dhi
i
rtihaat
iwar
raai
saagur
umuukana
keessaj
i
rtuhundi
,qe’
eeni
saaadi
yyoodha.Bul
ti
inabbaahi
nadabu.Daa’
i
mninibooy
a.
Kanaaf
iyy
uu dhi
i
rtimar
tinami
cha bal
l
eessaa hoj
j
ate sana mur
ti
it
tidhi
yeessuuf
car
raaqa.Dubar
toonni
,mi
seensa i
saani
imi
i
dhamt
eit
timar
sani
i
,faar
uu i
saani
ti
in
r
oor
roodi
daa,gar
acaf
fee/
Manamar
eeGadaa/er
gaseer
riGadaal
aaf
fat
eebooda
j
aar
sol
eegosaat
tii
yyat
adeemu.
Qaamnii
tt
iiy
yat
an,
wal
taj
j
iiqabani
i
fii
,ul
fi
nai
saani
ti
ifj
echa,
ofi
rr
ataa’
ani
idubbi
su.Kana
mal
ees,gadij
edhani
imar
ga j
i
idhaa ci
rat
ani
i
,“i
l
teeni
nnaa”j
echuun i
tt
iir
reef
fat
u.
Dubar
toonni
s“hobbay
aa”j
edhani
ieebbi
su.Yer
ooseer
akanar
aawwat
an,
weeddudhaan
si
i
nqeef
aar
suuhi
ndagat
an.

12
2.
2.Sakkat
ta’
i
nsaBar
ruuWal
fakki
i

2.
2.1.AdeemsaSeer
aHi
ikuuSi
rnaGadaa
Si
rnaDi
moki
raasi
iOr
omoo(
Gadaa)keessat
tikor
eenmaqaasal
ganYaa’
i
iBoor
anaan
beekamuqaamaseer
ahi
i
kuur
rat
tiaangoool
’
aanaaqabudha.Mi
seensot
ani
kor
eekanaa
gar
eel
eeGadaakanHay
yuuj
edhamukeessaaf
il
atamu.Qaamnikunaangooseer
a
hi
i
kuubi
rat
tidabal
eef
ooy
’i
nsiseer
aay
oobar
baachi
saat
a’ey
aadanidhi
yeessa.Kor
ri
kor
ee kanaa handhuur
a Gadaa Or
ommooo kan t
aat
e gi
ddu gal
a Odaa Nabeet
ti
geggeef
fama.

2.
2.2.AdeemsaSeer
aRaawwachi
isuu
Abbaan Al
angaa qaama seer
aaf
idambi
i
lee duudhaa Gadaa Keessat
tiar
gaman
r
aawwachi
i
suufaangoo guut
uu qabudha.Al
angaan meeshaa gogaa Roobi
iir
raa
hoj
j
etamuf
ii
xeeni
saakal
l
aat
ti
iqabat
amur
raagar
adhumaat
tiqal
’
ataakandeemut
a’ee
abbaanAl
angaaakkamal
l
att
oobeekamt
ii
tt
i(r
ecogni
ti
on)kanqabat
udha.

2.
2.3.Wal
dhabdeeHawaasummaa
AkkaJ.
A Schel
l
enber
g(1996)kaa’
eet
tiwal
dhabbi
i
nnamoot
agi
dduut
tir
aawwat
amu
bakkagur
guddool
amat
tikanqoodamuudha.I
saani
s:Yaaxxi
nadur
ii
fiy
aadxi
naamal
aat
i.
Yaaxxi
nidur
iikan i
rr
att
ixi
yyeef
fat
u wal
i
ttidhuf
eeny
a gar
eewwani
ikan i
bsu i
l
aal
.
Gar
eewwan kunneen r
amaddi
iheddu sadar
kaa adduny
aat
iihanga sadar
kaa gadi
aanaat
tigar
eeofkeessat
tihammat
uudha.Namoonnibal
bal
l
oomsanheddusababni
wal
dhabbi
iakkaat
aahawaasnit
okkoi
tt
iyaadui
rr
aaka’
eet
i.Kar
aabi
raat
ii
nyaaxi
nni
amal
aaammoo,xi
yyeef
fannoonamadhunf
aar
rat
tit
a’ee,sababawal
dhabdi
i
fka’
umsi
amal
a akka t
a’e kaa’
a.Wal
dhabdeen kan uumamu haal
a gar
aa gar
aat
ii
n wal
i
tti
dhuf
eeny
a dhuunf
aaf
i namoot
a sadar
kaa gar
aa gar
aa keessat
ti kan y
aadan
wal
dhabani
i
dha.Kuni
sakanhi
i
kat
uyer
oonamoonnii
saanwal
i
ttif
iduunr
akkooi
saan
gi
dduut
tiuumamanhi
i
kuunf
urmaat
ait
tikennani
i
dha.Akkaadduny
aat
tiwal
dhabdeen
sadar
kaakeessat
tiamal
awal
fakkaat
uuf
idhaabbat
aaqabuudha.Kunkani
bsunamoot
a
l
ama gi
dduut
tiy
ookan gar
ee wal
dhaban l
ama gi
dduut
tikan gaggeef
famuudha.
Namoonniosoo hi
njaal
l
ati
n wal
dhabdeen i
saan gi
dduut
tiuumamu danda’
u.Kuni
s
sababaf
edhi
ikeessai
saani
iir
raakanka’
uuf
iduudhaay
ooki
nsaf
uuwal
i
inwalqabat
u

13
danda’
a.Kuni
mmookant
a’uudanda’
ufedhi
iisaani
iguut
achuufkanwal
dhabdeen
keessa i
saani
tt
i uumamuu danda’
a. Nama wal
dhabdee ar
aar
suun nageeny
aaf
i
wal
danda’
uubu’
aaqabeessat
a’ehawaasagi
dduut
tiuumuufkanadeemsi
famuudha.
Kuni
shaal
adhaabbat
aat
a’eenbi
fawal
i
inj
i
reeny
ahawaasakeessat
tikanar
gamuudha.
Haal
l
ikun i
mmoo t
oof
taa mal
aji
reeny
aa hawaasa wal
dhaban gi
dduut
tinagaaf
i
t
asgabbi
ibuusani
i
dha.Kuni
skan namnihundiuumaman j
i
raachuufmi
i
raa keessa
i
saani
tt
idhagahamui
bsachufr
aawwat
uudha.Bur
tan,
John.
W,(
1969)
.Kanaj
echuunkan
i
l
minamaa nageeny
aisaa eeggachuufkan i
tt
ifay
yadamuudha. Ar
aar
ajechuun
adeemsanamoot
awal
dhabemal
ait
ti
innageeny
afiamal
agaar
iii
saangi
dduut
tikan
seer
a bul
maat
aa i
saani
iwal
i
in wal
qabsi
i
sani
itasgabbi
ihawaasa hunda keessat
ti
uumani
i
dha.Kuni
sxi
nsammuu,f
alaasama,saay
insi
isi
yaasaa,xi
i
nhawaasa,seer
aaf
i
k.
k.fkeessat
tikanbaay
’i
naandal
agamudha.Adeemsi
kuni
mmookar
aanamoot
aamal
a
gaar
iihi
n qabne gar
a amal
a gaar
it
tij
i
jj
ii
rr
amuu danda’
uun r
aawwat
uu hor
achuu
danda’
uudha.(
Gar
cia,
1994)

Haal
uma wal
fakkaat
uun,wal
dhabbi
i
n waan haar
aa seenaa dhal
a namaa keessat
ti
r
aawwat
amumi
ti
.Wal
dhabbi
i
nyer
oodheer
aafmuuxannoodhal
anamaawal
i
inkan
deemuuf
inamar
raaaddabaheekanhi
nil
aal
amneedha.
Wal
dhabbi
i
nwal
tidhuf
eeny
a
namoot
aa keessat
tit
aat
eewwan i
tt
if
amuu hi
ndandeeny
e dha.Kuni
s,wal
simachuu
dhabuukaay
yoor
raaf
ikaay
yookanasgal
maanga’
achuufi
mmoowall
oluunniuumama.
Lol
l
ikuni
s,gar
awal
dhabbi
ihamaat
tideema.
Lol
l
ilubbuunamaaf
ileeccal
l
oobal
l
eessa.
Hay
yuuJeong(
2006:
167)akkasj
echuuni
bsa.“
Onceconf
li
ctt
urnedi
ntov
iol
encebi
t
needscommi
tmentofal
lact
orsandt
hosewhohav
eint
eresti
ntheconf
li
ctt
oresol
ve
andmanageconf
li
ctsi
nor
dert
obr
ingt
hesi
tuat
ioni
ntot
hepeacef
ulsi
tuat
ion.
”Yer
oo
t
okkol
oll
iyoouumamenamoot
afedhi
ihoj
i
idhi
mmakanaahi
i
kuuqabani
i
fit
o’achuuf
haal
ami
j
eessani
inagaafdhaabbat
anbar
baachi
saj
echuuni
bsa.

Wadhabbi
i
ntokkomul
’
atuungar
alol
aat
tiy
oodeemey
aaxi
naal
eenaddaaddaai
tt
ii
n
t
o’at
annij
i
ru.I
saankeessaay
aaxxi
nahay
yuuZar
tman(
1996)akkanaj
edha,“
Toof
taan
i
tt
ii
nwal
dhabbi
itoo’
atanj
aar
miy
aat
arsi
i
moohoj
i
igubbaaool
chuudanda’
anadeemsa
qaamol
ee wal
dhabbi
i
n gi
dduu seenee har
ii
roo uumuu,f
edhi
itar
sii
moo j
aar
miy
aa
i
saani
i
fit
aar
sii
moo wal
dhabbi
isanaa t
oo’
atu baaf
atani
isakat
ta’
ani
iar
aar
suudha.

14
“
Conf
li
ct management mechani
sms t
hrough i
nst
it
uat
ions concer
ned wi
th t
he
i
mpl
ement
ati
on ofst
rat
egi
es,pr
ocess ofi
nter
act
ion bet
ween conf
li
ctpar
ti
es,t
his
i
ncl
udespar
ti
espr
esent
ati
onoft
hei
rdemandsbasedont
hisi
nst
it
uat
ionspur
posea
pol
i
ceandst
rat
egyt
omanageconf
li
cts”(
Zar
tman,1996:
48)j
echuuni
bseer
a.Kana
j
echuuny
aadaj
aar
miy
aal
eewaldhabani
ifedhi
iisaani
iwal
i
ttiqabuunadeemsasababa
wal
dhabbi
ij
aar
miy
aasanamul
’
isuakkakaa’
atangochuuf
ifur
maat
alaat
udha.

Gi
nty(
2006)sababawal
dhabbi
ilol
aat
oo’
achuuosoohi
nseeni
i
ndur
atar
sii
moof
ifi
ri
i
i
saai
rr
att
ixi
yyeef
fachuunf
edhi
iwal
dhabdoot
aagar
alol
aat
tii
saangeesesanaaddaan
baaf
achuudhaj
edheesababai
saakaa’
a.Gi
ntyar
guet
hatanyconf
li
ctmanagement
st
rat
egi
esshoul
dnotdi
rectaddr
essi
ngv
iol
encer
athert
heef
for
tandst
rat
egi
esshoul
d
f
ocusoni
dent
if
yingandsat
isf
yingunmethumanneedswhi
chl
eadst
ovi
olence(
Gint
y,
2006:
34)
.

Wal
dhabbi
i
njaar
raahedduufsammuunhay
yoot
aaci
cci
moot
a’ani
i
nqo’
atamaat
ureer
a.
Haat
a’u mal
ee,bi
fa qo’
annaa haqa qabuun kan j
alqabe j
aar
raa 20ffaa keessa t
ure
(
Schel
l
enber
g 1966)
.Dhuf
aat
ii
n xi
nmadda hawaasaaf
imul
’
achuu maxxansaa haqa
si
yaasaa Af
ri
kaa wal
i
in bar
a(1940)hay
yoot
a For
est
fiEv
ans-
pri
tchar
djedhamani
i
qo’
annaanwal
dhabbi
ifur
uubeekamaat
a’eer
a.

Wal
dhabbi
i
nwal
madaal
uudhabuuy
aaday
ooki
i
nsonagar
eel
amaaf
iachi
iolhar
ii
roo
i
saan gi
dduu j
i
rut
oo’
achuudhaafy
aada wal
cimsaa deeman j
edhani
i
ru,
”Conf
li
cti
s
def
ined asi
n compat
ibi
l
ityofgoal
sorv
aluesbet
ween t
wo ormor
epar
ti
esi
na
r
elat
ionshi
pcombi
nedwi
that
temptt
ocont
roleachot
herandant
agoni
sti
csf
eel
i
ngs
t
owar
dseachot
her(
Fisher1990:
67)
.

Hay
yuun Kr
iesber
g(1998)wal
dhabbi
iyoo addeessu,wal
dhabbi
i
n humna ci
maa
bal
l
eessaaf
iduudanda’
udha.Jacoby(
2008)Kr
iesber
g(1998)wabeef
fachuunhi
i
ka
wal
dhabbi
ikaa’
eer
a.Wal
dhabbi
i
n wal
git
ii
nsa dhabuu paar
ti
lee l
amaaf
ilamaa ol
i
iti
.
Paar
ti
leenkunni
i
nisnamoot
adhuunf
aal
amamaat
ii
wwan,hi
ri
yyoot
a,gar
ee,dhaabbi
l
ee
si
yaasaaf
ikkft
a’uudanda’
a.“
Conf
li
ctst
hei
ncopat
abi
l
il
it
yofi
nter
estbet
weent
wo
i
ndi
vi
dual
s,f
ami
l
ies,l
i
neage,communi
ti
es,pol
i
ticalor
gani
zat
ionandt
hel
i
ke.Jacoby
(
2008:
52) i
rr
att
iDahr
endor
f(1959) wabeef
fachuun y
aada kaa’
eer
a. I
bsii
saas,

15
wal
dhabbi
i
nhawaasakeessat
tikar
aat
okkoonj
i
jj
ii
ramami
l
kaa’
i
naaf
itasgabbi
iqabukan
f
iduy
oot
a’ugamabi
raat
ii
nimmoo,hi
rmaachi
summaakanhi
nqabneef
imi
i
dhaaci
maa
geessi
suukandanda’
udha.

2.
2.4.Sababoot
aWal
dhabdee
Namnidhuunf
aa,gar
eenhawaasaaf
ibi
yyoonnisababot
aaaddaaddaat
ii
nkan
wal
i
ttibu’
an y
oo t
a’uu,heedduun i
saani
igar
uu,bu’
aawwan dhunf
aa,gar
ee,
akkasumar
akki
noot
aaaddaaddaat
ii
n.Kar
aabi
root
ii
nimmooy
eroonamoonni
f
edhi
iisaani
iguut
tachuufy
aadaaf
iqaamanwal
i
ttibu’
ankanhawaasninagaa
buusuufkaat
uudha.Kuni
syer
oosabniy
ooki
i
nnamnit
okkoi
sabi
roomi
i
dhu
y
ooki
i
nmi
i
dhamukannamoonni
badi
ii
saangi
dduut
tiuumamei
l
aal
uun,
kanbadi
i
qabut
timur
teessuunwal
i
tti
araar
sani
i
dha(
Fishman1994:
40)
.

Bi
yya keeny
a keessat
iwal
i
ttibu’
i
insisaboot
aa bar
a dur
ir
raa kaasee hanaga bar
a
kanaat
tiwaanuma mul
’
atu.Keessat
tuu bar
a si
rna Mi
nil
i
kir
raa kaasee hanga bar
a
moot
ummaakanaat
ti(
Iyaadi
g)kanj
i
ruudha.Kanneenakkawal
dhabbi
isabaOr
omoof
i
saba I
saa,saba Or
omoof
isaba Si
daamaa,saba Or
omoof
isaba Soomaal
ee,saba
Or
omoof
isaba Amaar
aa,Saba Or
omoof
isaba Gumuuz hedduu k.
k.f
.kaasuun
ni
danda’
ama.Wal
dhabbi
i
leesaboot
agi
dduut
tit
asi
samansababoot
aaddaaddaat
a'uu
danda’
a.Akka t
oor
aint
arneet
i,
htt
p:/
/www.
tr
nscend.
org/
tms/
2011/
2012/
-Cnf
li
ctand
Vi
olence i
n Af
ri
ca.j
edhu i
bsut
ti
,wal
dhabbi
i
lee daangaan wal
qabat
an,wal
dhabbi
i
saboot
aqabeensy
auumamaaxi
qqaaqaban,gaaf
fl
eesi
yaasaa,shi
ramoot
ummoonni
saba t
okko i
sa bi
raar
rat
tikaasuun umr
iidheer
eff
atuf
ifedhi
i
n saboot
aa y
eroodhaa
y
eroot
tidabal
aa deemuun,r
akki
na uumaa f
akkeeny
aaf
,hoongee k.
k.f
.Kaasuun
ni
danda’
ama.Kar
aabi
raat
ii
nnamoonnidhuunf
aasakkumay
aadaar
maanol
i
ifedhi
i
n
i
saadabaal
aadeemuunf
edhi
ii
saakanaguut
tachuufqaamabi
raat
ii
nwal
i
ttibu’
uuni
saa
di
rqamai
tt
ita’
a.
Akkasumassababoonniakkai
saanwal
-dhabangodhemaalakkat
a’eaddabaasuun
gar
amur
ti
it
tideeman.Yaadakana(
Deut
schKar
l1966)akkakaa’
ett
i,wal
-dhabdeenkan

16
uumamuf
edhi
inamoonni
lamawaangar
agar
aai
rr
att
igar
aawal
hanqat
anj
echuudha.

2.
2.5.AkaakuuWal
dhabdeehawaasummaa
Akka Mamo (
2006)kaa’
ett
iakaakuu wal
dhabdee akka ar
maan gadi
i
ttikaa’
uun
ni
danda’
ama. I
aani
s: Wal
dhabbi
i qabeeny
aaf
i hawaasummaa, aadaaf
i duudhaa,
wal
dhabbi
iqabeeny
aakanneendi
i
nagdeenwal
qabat
e,i
nni
kunqabeeny
alaf
aa,
daangaa,
bi
shaan mar
ga,meeshaal
ee wal
i
ikennamuf
ik.
k.f
.ir
raa kan ka’
een wal
dhabbi
i
n
uumama.

Wal
dhabbi
i
n hawaasummaa,naannoo hawaasaa j
i
raat
ani
ihaal
a aadaaf
iduudhaa
hawaasasanaaf
udhachuudhi
i
suunwal
dhabbi
iuumamu.Wal
dhabbi
i
nhawaasummaa
kar
aabi
rat
ii
n,gochaal
eehawaasniakkasaf
uut
tii
l
aal
urr
att
ihi
rmaat
ani
iar
gamuudha.
Fakkeeny
aafhanna,but
taa,amaant
aa hawaasa sanaa hor
dof
uu dhi
i
suu,dubar
ti
i
ar
rabsuu,
namoot
aumr
ii
nisaacaal
uukabaj
uudhi
i
suuf
aadha.

2.
2.6.Wal
dhabdeehawaasaaFur
uu
Wal
dhabbi
inamoot
a dhuunf
aa kaaseehanga wal
dhabbi
ibi
yyaat
tit
aasi
famet
okko
sadar
kaadur
alol
l
ika’
eej
i
rur
raami
i
dhaai
nnif
iduudanda’
uhi
r’
isaadeemuungar
a
wal
dhabi
cha sana f
uruut
tinama geessa.Haay
yuun I
mobi
ghe (
2003)y
aada i
saa
y
emmuukaa’
u,“
wal
dhabbi
itoo’
achuunxi
yyeef
fannooi
saakaal
l
ati
i
fimal
awal
dhabbi
i
t
oo’
achuun,kaay
yooi
saani
rr
att
iwadhabani
ddoogadif
ageeny
aanxi
i
nxal
uunf
urmaat
a
y
eroodheer
aakennuudha.
”Jedha.
Haal
l
iwal
dhabi
deeni
tt
ii
ntoo’
atamuhay
yunZar
tman
(
1996)akkai
tt
iaanut
tii
bseej
i
ra.
”Haal
l
iwal
dhabbi
i
nit
tit
oo’
atamuudanda’
utar
sii
moof
i
dhaaba wal
dhabbi
ihi
i
kuufdhaabat
e.”
jedha.Adeemsa wal
dhabbi
ifur
uu keessat
ti
namoonnir
akkoof
uruuadeemansunmuxannoof
igahumsii
saanqabanwal
dhabbi
cha
f
uruukeessat
timur
teessaadha.
Wal
dhabbi
ifur
uukeessat
tihoj
i
il
eensi
rr
ii
tt
ihoj
j
atamuu
qaban t
oof
taal
ee har
ii
roo gaggaar
ii namoot
a gi
dduut
ti hor
achi
i
suuf
i hawaasa
muuxannoohor
achi
i
sudha.

Akkaat
aahubaannaanamoot
aaci
msuun,wal
dhabbi
iaddaan baaf
achuu hor
achuun
meeshaa dandeet
ti
i wal
dhabbi
i hawaasa keessat
ti hi
i
kuuf qabaachuun
bar
baachi
saadha.Kanaaf
uu,adeemsiwal
dhabbi
ihi
i
kuubu’
aani
nniqabuukannama
t
okkooqof
aut
uuhi
ntaanee,kanqaamoot
ahedduuwaant
a’eef
,caal
aat
tii
rr
att
ikan

17
hoj
j
atamuu qabuudha. Kanaaf
uu si
rni ar
aar
a koot
tu-
dhuf
ee keessat
tit
oof
taan
wal
dhabbi
iit
ti
inf
uramaat
urer
akkool
eehawaasanaannoosanaaff
aay
idaaguddaa
kennaakant
ureedha.

Haal
l
iwal
dhabbi
i
nit
ti
in hi
i
kkamu kun kan uumame t
asa ut
uu hi
ntaane,adeemsa
si
rnaaf
iduudhaahawaasaOr
omookanmuuxannoobar
oot
adheer
aakuuf
ateenakka
t
a’e beekkamaadha.Adeemsa wal
dhabbi
i
nit
ti
inf
uramu keessat
tiwal
dhabbi
isana
bakkai
nnii
tt
iuumameef
iihaal
l
iinnii
tt
iuumameduukaabu’
uunf
urmaat
akani
tt
i
bar
baaduqaamot
umahawaasasankeessaaf
il
atameehoj
i
ikanahoj
j
atuudha.Yaada
kanahay
yuunRonal
dJ.(
1990)“
Har
ii
roongar
eewwangi
dduuj
i
ruhaal
l
iwal
dhabbi
i
kal
l
att
iii
saaosoo hi
ngaaf
achi
i
sinf
urmaat
ait
tiar
gat
u.”j
edha.Adeemsahubannoo
wal
dhabbi
ihi
i
kuu madda wal
dhabbi
ibeekuun bu’
a qabeessummaa i
saa caal
aat
ti
mi
rkaneessuunbar
baachi
saadha.Kanaaf
uu,haal
l
iikoot
tu-
dhuf
eeOr
omooAr
siiaanaa
Si
raar
oohaal
umakanaanol
i
ttii
bsameenkanr
aawwachaat
ureef
iraawwachaaj
i
ruudha.
Wal
dhabbi
i
n gar
ee t
okko keessat
tiuumamu gar
a sadar
kaa hammeeny
aat
ti
iosoo
hi
nuumami
nsadar
kaaxi
nnaar
rat
ti
imal
ait
tibar
baaduunbar
baachi
saadha.

Akkahay
yuunDani
el(
1965)j
edhut
ti“
Wal
dhabbi
i
nhumnaci
maakanqabuuf
isaf
fi
saan
sadar
kaa wal
bal
l
eessuuf
i di
i
nagdee hedduu akka manca’
u kan t
aasi
suuf
i
gar
aagar
ummaadi
nagdeef
ihumnaanaangooqabachuui
rr
aakanmaddudha.
”j
edha.

Haal
uma kanaa wal
dhabbi
i
lee aanaa Si
raar
oo keessat
tiuumaman kanneen akka
hannaa,saami
chaa,ar
rabsoo,mi
i
dhaaqaamaa,aj
j
eechaaf
ik.
k.f
.si
rnaar
aar
aakoot
tu-
dhuf
een kan hi
i
kkamu y
oo t
a’u,sadar
kaal
een wal
dhabbi
inamot
aa,sababoot
aa
wal
dhabbi
i
fiiul
faat
inawal
dhabbi
i
leer
rat
tixi
yyeef
fannookennuunmal
l
iar
aar
akani
tt
i
kennamuudha.Kanaan wal
qabat
ee ammoo si
rnimuukessaas t
oof
taa i
sa t
okko
j
echuudha.

2.
2.6.
1.Wal
dhabdeeSeer
aanf
uruu
Wal
dhabdeennamoot
agi
ddut
tiuumamangamaseer
aat
ii
nadeemsamat
aai
saakan
qabuudha.Kuni
s kan r
aawwt
amu ogeessot
a seer
aat
ii
nta’
ee,heer
riy
akka adabaa
kanummanni
biy
yat
ti
ii
tt
iamaneebar
reef
famaanqophaa’
eet
aa’
uuwaant
a’eef
,heer
icha
y
eroobar
baadani
tt
iqamnibar
baadukami
yuuar
gat
eedubbi
suukandanda’
uudh.Kar
aa

18
bi
raat
ii
n wal
dhabbi
i
n kar
aa hammay
yaat
ii
n hi
i
kkamu qaamniseer
arr
att
ileenj
i
’ee
ogummi
chaqabat
ee,akkaogeessaseer
aat
timi
ndeef
fameemoot
ummar
raami
ndaa
ar
gat
uudha.

Haal
l
iwal
dhabdeenkar
aahammay
yaat
ii
nit
ti
inhi
i
kkamuj
alqabaqaamnimi
i
ddhame
j
edheeqaama mi
i
dhei
yyat
uun i
sar
raj
i
raat
a.Kana booda qaamonniseer
aa,abbaan
al
angaai
yyannaai
saai
l
aal
uunr
agaanamoot
asadi
iakkadhi
yeef
fat
ugodha.
It
tiaansee
haal
umar
agaaf
iqi
ndaa’
i
naseer
aat
ii
nnamnibadi
iuumeseer
ayakkaat
ii
nmal
l
aqaan
y
ookanhi
dhaawaggaay
ookaanj
i
’aanadabamuudanda’
a.

Fakkeeny
aafnamniqabeeny
anamaahat
etokkoy
ooi
l
aal
l
e,heer
aIt
iyoophi
yaaseer
a
y
akkaakeey
yat
a665j
alat
tinamniqabeeny
anamadhuunf
aaseer
aanal
adur
oomuuf
y
ookaanf
aay
idaaseer
aanal
aar
gachuuff
udhat
eadabbi
isal
phaay
ookanadabbi
ici
maa
waggaashanhi
ncaal
l
eenadabama.

2.
2.6.
2.Aadaanwal
dhabdeef
uruu
Si
rnaadeemsaar
aar
aanamoot
awal
dhabanl
amay
knl
amaaolgi
dduugal
uudhaan
haal
a aadaa naannoo sanaat
ii
n manguddoonni
i
finamoonnidandeet
ti
imuux
annoo
dubbi
iqabant
a’ani
i
,hooggant
oot
alama(
qor
amat
aaf
iqor
ami
i
laa)t
ii
fiabbaamur
ti
i
t
a’ani
iwal
dhabdeef
uruudha.

Wal
dhabdeey
ooki
i
nwal
i
ttibu’
i
nsakannamoonniadeemsawal
i
inhoj
j
echuukeessat
ti
f
edhi
iisaani
iguut
tachuufy
ooki
i
nwant
aisaanbar
badanguut
amuy
ooguut
amuubaat
e
keessai
saani
i
ttiuumamuunkanwal
i
ttibaaf
atani
iyaal
any
ooki
i
ngamawal
i
ttibu‟
ani
dha.Wal
dhabdeekuni
s,kan uumamu danda’
u nama dhuunf
aaf
iabbaa qabeeny
aa
j
i
dduut
ti
.Hawaasaaf
ihawaasagi
dduut
ti
,namadhuunf
aaf
igar
eegi
dduut
ti
finamoot
a
dhuunf
aal
amagi
dduut
tit
a’uudanda’
a.Wal
dhabdeenakkumami
i
dhaasqabubu’
as
ni
qaba.
Kuni
s,y
oowant
itokkoakkahoj
j
etamuuf
iakkakunuunf
amubar
baannewal
i
tti
bu’
ani
iyaada f
urmaat
a ar
gachuun bar
bachi
sa.
All
wood. J (
1993) Hay
yuun kun
dabal
ataani
s,t
art
ii
ba namoot
a wal
dhaban ar
aar
san akka ar
maan gadi
i
ttikaa’
uun
i
bseer
a.UmmanniOr
omooaadaabal
’
aaf
iseenaaguddaakanqabuudha,kanawaan
t
a’eef
imal
oonninamoot
ait
ti
inar
aar
sanakkumamal
oot
aisahammay
yaagadit
a’ee
mi
ti
.Kanawaant
a’eef
,haal
l
iwal
dhabbi
i
nit
ti
inf
uramuakkumaOr
omi
yaanbal
’
oot
aat
e,

19
aadaani
sheesbal
’
aadha.

Wal
dhabbi
i
leenkar
aaaadaat
ii
nhi
i
kkamanakkaseer
aawant
iakkabi
yyauummanni
guut
uuni
rr
att
iwal
i
igal
eet
umameebar
reef
famaant
aa’
eeut
uuhi
ntaa’
i
n,haal
umaaadaa,
duudhaaf
iseer
ahawaasanaannoosanaat
ii
nkanmur
taa’
eedha.Kar
aabi
raat
ii
nar
aar
ri
akkaaadaat
tir
aawwt
amuakkahammay
yaat
tiqaamniogummaanl
eenj
i
’ee,ogeessa
j
edhamu hi
nji
ru.Haat
a’uut
iij
aar
siumr
ii
dhaan guddaat
a’e,hawaasakeessaj
i
raat
u
keessat
tif
udhat
ama qabuuf
imuuxannoo ar
aar
aa i
rr
att
ikan qabu t
a’uu qaba.
Wal
dhabdeen kar
aa aadaat
ii
n hi
i
kkamu adabbi
i
nisaa akka adabbi
ihammay
yaat
ti
hi
dhaawaggaaf
iji
’
aat
ii
nkangaggeef
famuumi
ti
.Adabbi
i
nsi
rnakanaay
eroohedduu
qabeeny
aan kan wal
qabt
eedha.Fakkeeny
aafsi
rna ar
aar
a koot
tu-
dhuf
ee keessat
ti
namnihaadha war
raa nama bi
raa waj
j
ii
n saal
-qunnamt
iir
aawwat
eqor
ril
amaani
i
fi
abbaanmur
ti
iseer
aadur
aanhawaasanaannookanat
tibar
atamef
ardsangaameeshaa
guut
uuf
iloonl
amaandubbi
i
nwal
dhabdeeqaamot
alamaani
i
ndhumat
a.

Akka ummat
a Or
omoo Ar
siiaanaa Si
raar
oot
timal
oonninamoot
a wal
dhaban i
tt
ii
n
ar
aar
san j
i
ru.Ummannikana bi
rat
tiwal
dhabdeen i
rr
a caal
aa kan hi
i
kkamu kar
aa
j
aar
summaat
ii
n.Kanawaant
a’eef
,jal
qabami
seensot
agosoot
agur
guddool
amaani
rr
aa
f
il
atamani
tu aanaasanakeessaj
i
ra.Baay
’i
nnimi
seensot
aakanaaaf
ury
oo t
a’anu
moggaasnigar
ee kanaa “
Utaa Waay
yuu”j
edhamu.Haal
uma kanaan wal
dhabdeen
sadar
kaa aj
j
eechaa l
ubbuut
iigadij
i
ran hunda i
saani
ikan f
ixu qaama kana.Kan
aj
j
eechaal
ubbuugar
uuwaar
ragadaat
i.Haal
umakanaanwaa’
eenageeny
ahawaasa
naannoosanaay
eroohundaahur
dof
fi
ici
maagodhu.Haal
umanageeny
aahawaasa
i
saani
iil
aal
uufj
echaj
i
’at
tisi
’
alamawal
gahi
iidi
l
eet
aa’
u.Namoot
awal
dhabanl
amaan
bakka j
aar
sol
een ut
aa waay
yuu t
aa’
ani
tt
i (
mar
ii i
dil
eet
ti
) akka dhi
yaat
an
godhu.
Jaar
sol
eenUt
aaWaay
yuubakkabeel
l
amaat
tiar
gamuuf
,qaamonniwal
dhaban
l
amaan ar
gamuu qabu. Fedhi
i
n namoot
a wal
dhabani
ilamaanuu er
ga dabar
ee
dabar
eener
gay
aadai
saani
iir
raaf
uudhani
ibooda,
himat
amaanhi
mat
aisai
rr
att
ika’
eef
deebi
igahaaakkakennucar
raanni
keennamaaf
.Bakkai
saanwal
amanuudadhabani
tt
i
r
agaai
tt
igaaf
atu;y
ookaanni
kakachi
i
su,Mi
i
dhamaanmi
i
dhamaaakkay
aal
u,dhi
i
fama
akkagaaf
atu,
badi
iuumewaanbakkabu’
uyooj
i
raat
ebakkaakkabuusugodhu.

20
2.
2.6.
3GaheeJaar
summaawal
dhabdeef
uruukeessat
ti
Jaar
summaanadeemsaj
aar
soonninamoot
awal
dhabanwal
i
ttiar
aar
sanj
aar
summaa
j
edhama.Jar
soonniaadaaOr
omookeessat
tikabaj
aguddaaqabu.Ji
raat
anhawaasaa
j
aar
soot
aafi
ddooguddaakenna.Gor
sii
saani
sni
dhagay
ama.Jaar
saaj
echuunnamoot
a
y
eroobaay
’eeumr
ii
dhaannaannoowaggaashant
amaaf
iolt
a’ani
idubbi
i
dhaannama
ar
aar
sani
i
dha.HawaasaOr
omookeessat
tinamoot
awal
dhabankanar
aar
suj
aar
sot
a.
Jaar
sonniOr
omoonaannooi
saani
i
ttiwal
dhabbi
i
nyoouumamuosoohi
ntur
indaf
ani
i
ar
aar
suudhaan f
urmaat
a bar
baadamu kennu y
aaduma kana ci
msuudhaaf akka
Daj
aneen (
2004:
29)qor
annoo i
saat
ii
n kaa’
ett
i,“
faay
idaan si
rna ar
aar
aa ummaat
a
Or
omooKar
ray
yuukanAwaashol
’
aanuuf
iol
l
aawwanakkaAf
faar
ii
fiAr
gobbaaj
i
ddu
j
i
rani
i
fkangar
gaar
uudhaa.Ar
aar
ajechuunhomaaj
echuudhaami
ti
igar
uuadeemsa
wal
dhabi
i
ngosaakankeessaf
ial
aai
tt
ii
nhi
i
kamuudha.I
nni
s,naannooheddut
tikan
r
aawwat
amuun hawaasa keessaa manguddoo t
a’ani
isi
rna gadaat
ii
n har
ii
roo kan
qabani
i
dha.Jechij
aar
sa j
edhu moggaasa Or
omoon hangaf
aafkan kennamuudha.
Jaar
summaani
mmooadeemsawal
dhabbi
i
ndhuunf
aay
ookaangar
eet
uut
ajaar
saat
ii
n
ar
aar
famuudha.
”

Kar
aabi
raat
ii
nis,ki
taabat
radi
ti
onalmechani
sm ofconf
li
ctr
esol
uti
oni
nEt
hiopi
a,Gi
day
Degef
uKar
arowi
thaf
orewar
dbyKi
nfe(
2000:
82)j
edhut
ti
.

“
Economi
csorpol
i
ticaleconomyi
sasoci
alsci
encet
hati
nvol
veshuman
i
nter
act
ionsorsoci
alr
elat
ionsandmat
eri
alsr
esour
ces.I
nthepr
ocessof
economi
crel
ati
ons,t
heemer
gencyofdi
sput
eswi
thdi
ff
erentmagni
tudes
i
sinevi
tabl
e we,t
her
efor
e need t
o dealwi
tht
he Or
omo t
radi
ti
onal
economi
cdi
sput
esandt
hei
rrespect
iveset
tl
ementmechani
sms”

Kana j
echuun “
Qabeeny
iykn si
yaasaan qabeeny
a saay
insi
ihawaasaaf
iqabeeny
a
uumamaakanhammat
uudha.Adeemsawal
i
ttidhuf
eeny
aqabeeny
aat
ii
nbal
aawwan
t
asaa kar
aa gar
agar
aat
ii
n mul
’
achuu danda’
a.Jaar
summaan adeemsa namoonni
wal
dhabany
ookansi
rnat
okkor
rat
tij
aar
sol
eenumr
ii
ndheer
aat
a’an,muuxannoodubbi
i
kanaaqabani
i
fihawaasakeessat
tif
udhat
amaqabani
i
nsi
rnigaggeef
famuj
aar
summaa
j
edhama.Akkumaummat
aOr
omoogodi
naal
eebi
raa,hawaasniummat
aOr
omooAr
sii

21
aanaaNagel
l
eeAr
siiwal
dhabbi
i
leesasal
phaakaaseehangawal
dhabdeegur
guddaat
ti
haal
l
iit
ti
inhi
i
kkat
uakkumaOr
omoot
agodi
naal
eebi
raakeessaj
i
rani
i
ttii
rr
acaal
aa
j
aar
summaadhaan y
ookaan si
rna muukessaat
ii
ni.Wal
dhabbi
i
lee naannoo aanaa
kanaat
tii
rr
acaal
aat
tikanf
urmaat
aar
gat
ugar
ajaar
sol
eeUt
aaWaay
yuu,shanachaaf
i
abboot
iigadaat
ii
ni.Kanawaant
a’eefj
aar
summaanbakkaguddaaqaba.

Ar
aar
ajecchuunkanhawaasnit
okko wal
dhabbi
inamadhuunf
aal
amaangi
dduut
ti
,
gar
eehawaasat
okkogi
dduut
tiuumamanmal
ait
ti
innagaabuusani
i
dha.Wal
dhabbi
i
n
kuni
s,hawaasagi
dduut
tikar
aal
eeaddaaddaat
ii
nuumamuudanda’
a.I
nni
s,kananama
aj
j
eese,kan daangaa l
afai
rr
att
iwal
dhabe,wal
dhabbi
idhi
i
rsaaf
ini
i
tii
,wal
dhabbi
i
hi
ri
yyaaf
ihi
ri
yyaagi
ddut
timul
’
ataanf
uruufy
ooki
i
nhi
i
kuufkanhawaasniaddaaddaa
dhi
mmai
tt
ibahani
i
dha.Ar
aar
rikuni
syer
ooadeemsi
famukanhawaasnii
tt
iamanu,
kabaj
u,sodaat
uuf
isaf
uui
saani
iibsut
tif
ayy
adamuunnamay
ooki
ihawaasawal
dhabe
i
tt
ii
nar
aar
sani
i
dha.Kar
aabi
raat
ii
nosoonamawal
dhabehi
nar
aar
sinakkaWaaqni
i
saani
i
fdhagahuuf
inamoonniwal
dhabanwal
i
ifhameeny
agar
aai
saani
ikeessaj
i
ru
l
aaf
fi
suufWaaqakadhachuuneebbi
fachuungar
aar
aar
aat
tideemuDi
rr
ibi
i(2009:
285)
.
I
tt
idabal
uun,
Beekan(
2015)“
jaar
summaanj
aar
miy
aamaanguddoot
aanr
aawwat
uudha.
Bi
faar
aar
aanmaanguddoot
aaf
ijaar
saol
l
aat
ii
nkanr
aawwat
amuy
oot
a’u,dubbi
imur
ti
i
sadar
kaagandaai
rr
att
iraawwachuuqabudha.Kuni
s,r
akki
namaat
ii
,ol
l
aa,dhi
i
rsaaf
i
ni
i
tii
fik.
k.fgi
dduut
tiuumamani
i
fhi
i
kadur
aakennuufkanuummat
agar
gaar
uuf
iammas
gar
gaar
aaj
i
ruudha”j
edha.

2.
2.6.
4.AdeemsaRaawwi
iJaar
summaa
UumanniOr
omoonagaabuusufy
ooki
nnamoot
awalaj
j
eesankanwal
dhabe
y
ooki
i
n wal
l
olan ar
aar
suufadeemsaaf
isi
rnimat
aa i
saani
iqabu.I
nni
s,kan
uummanniOr
omoo i
tt
iamaneey
ooki
i
nsodaat
eewal
i
ifgar
aal
aaf
uuy
ooki
i
n
quuqama i
saan keessaa j
i
ru hammeeny
atokko mal
ee akka i
saan wal
i
tti
ar
aar
amankant
aasi
sanseer
abul
maat
akanmat
aai
saaniqabani
i
dha.Kuni
s,
akkaar
maan gadi
iibsamuun kaa’
ama.Raawwi
i
n ar
aar
aahaal
umaci
minaaf
i
l
aaf
insanamoot
awal
dhabani
i
rrat
tikanhundaa’
uuf
ibaay
’i
nnij
aar
sot
aahaal
uma
ul
faat
insawal
dhbbi
ikaannaani
ti
in.AkkahawassaOr
omooAr
siiaanaaSi
raar
oo
wal
dhabbi
ihi
i
kuunsadar
kaaf
iadeemsamat
aai
saakanqabuudha.Wal
dhabbi
i
lee

22
l
ubbuunamaat
ii
n(Gumaa)qabdusadar
kaaabbaagadaat
tikandhumuudha.
AbbaangadaaakkaahawaasaOr
omoonaannoosanaat
tiwal
dhabbi
i
leeci
maa,
ul
faat
insa qaban kanneen j
aar
sol
een Ut
aa Waay
yuu,shanachaaf
imanaa
dadhabankanf
urmaat
ait
tikennuuf
iit
tigaaf
atamummaanwar
ragadaahedduu
ci
maakant
a’eedha.

Wal
dhabbi
i
leen l
ubbuu namaat
ii
n(gumaan)walhi
nqabanne ammoo kan f
urmaat
a
ar
gat
an, shanacha y
ookaan j
aar
sol
ee Ut
aa Waay
yuut
ii
ni. Yer
oo t
okko t
okko
wal
dhabbi
i
leegumaahi
nqabnest
a’eekanneenj
aar
sol
eenUt
aaWaay
yuudadhaban
abboot
iigadaat
ii
nfur
maannibar
baadama.Jaar
sol
eenUt
aaWaay
yuukanf
il
ataman
gosoot
alamaangur
guddoonaannoosanaj
i
raat
an,gosoot
aUt
aaf
iWaay
yuukeessaa
y
emmuut
a’uu,
hoj
i
ini
saani
iammoo,
wal
dhabbi
ihi
i
kuuqof
aut
uuhi
ntaaneedhi
mmoot
a
hawaasa Ut
aaf
i Waay
yuu i
l
aal
l
atu hunda. Namni wal
dhabes wal
dhabdee i
saa
j
aar
sot
umakanaangay
ata.Yookaanj
aar
sol
eenkunneenkal
l
att
iiaddaaddaat
ii
nwaa’
ee
hawaasasanaahor
dof
anwaant
a’eef
,qaamot
awal
dhabanakkagar
ajaar
summaa
dhuf
ani
idhi
mmoonnii
saani
ikar
aaj
aar
summaat
ii
nakkar
aawwat
ugodhu.Wal
dhabbi
i
n
sal
phaansadar
kaabal
bal
aat
tij
aar
summaani
saakani
l
aal
l
amushanachaan.Bal
bal
a
kanj
edhamumi
seensagosaat
a’ee,hor
teegosasanaat
i.Bal
bal
akeessaj
aar
sol
een
wal
dhabbi
inaannoobal
bal
aisaani
ifur
maat
akanbar
baaduj
aar
sashanachaat
i.Bal
bal
a
bi
raawaj
j
ii
nyoowal
dhabameammooj
aar
summaakant
aa’
u,j
aar
sot
aUt
aaWaay
yuut
i.
Sadar
kaan wal
dhabdeen i
nnidhumaa (
xiqqaan)kan i
l
aal
l
amu j
aar
sot
a manaat
ii
n.
Jaar
sot
amanaaj
echuunf
ir
oot
aakka:abbaa,akaakay
yuu,wasi
i
laaf
ihor
teeqe’
eesani
i
hundakant
a‘eedha.

A. Kal
lachaan Ar
aar
suu: Kal
l
achi ul
faat
ina guddaa Waaqef
fat
aan sodaat
uuf
i
saf
eef
fat
uudhaj
edhama.Kal
l
achisi
bii
l
aqor
sa(
comet
)yooki
i
nbakakkaawal
i
inkan
sami
iir
raabu’
eedhaj
edhu.Waaqef
fat
aandur
iibakkabakakkaani
tt
ibu’
eaannansa’
a
gur
raachaa i
tt
idhi
baaf
atee kal
l
achaaf
ibokkuu ar
gat
a.Bokkuuf
i kal
l
achij
alqaba
waaqaabu’
anj
edhaman.Bakkibakakkaani
tt
ibu’
emi
dhaani
l
leeni
bar
akat
ajedhama.
Kal
l
achibi
dir
uukeessaway
aahaar
aanmar
ameet
aa’
a.Akkahi
nli
gidoof
neefgagaa
baqsani
iit
tinaqu(
ant
irest
).Sanaaachiwaggaadheer
aabooday
ommuukal
l
acha
bobbaasan,akkumaguy
yaadur
aahaar
aat
a’eear
gama.Kal
l
achikabaj
aqaba.Dhi
i
ga

23
mal
eehi
nsocho’
u.Kal
l
achihi
nqol
uwaanj
edhamuufWaaqef
fat
aankal
l
achadur
att
i
gonkumasobaanhi
nkakat
u.Kansobaankakat
eimmoohi
noof
kal
u.Kal
l
achiy
eroo
hedduu akkuma caaccuu dhi
mma nagaaf
iar
aar
aaf i
tt
igar
gaar
amani
i
dha.Bar
a
caamsanhammaat
e,kal
l
achimal
kaat
ti
,tul
l
uut
tibobbaf
ameekadhat
ama.Yoonamni
wal
ajj
eeseear
aar
amuudi
dekal
l
achabobbasani
iar
aar
su.Kal
l
achikabaj
aguddaawaan
qabuufnamnikal
l
achaankadhat
ameehi
ndi
du.Bar
aammaakeessaer
gaamant
iimi
rga
uummat
aOr
omoowal
i
incabeeasgar
uunamoonnit
okkot
okko,war
rikennuudi
dan
y
ooki
i
nisheen di
dde i
tt
ii
n door
sisani
ibakka i
saa mal
eet
ti
,dhi
mma dhuunf
ati
i
fit
ti
f
ayy
adamuudhaankabaj
aaf
iqoodakal
l
achaabal
l
eessaaj
i
ru.
Kunisaf
uucabsuudha.
Kal
l
achibu’
aaf
idhi
mmadhuunf
aafhi
nool
u.Kal
l
achaaddaani
tt
ihi
nadeeman.Osoo
f
arda y
aabbat
ani
ideemani
i
,yoo kal
l
achinamat
tidhuf
eir
raa bu’
ani
i
tkal
l
acha na
oof
kal
chi
jedhani
i
tbi
radar
buDi
rr
ibi
i(2009:
107)
.

Kun kan agar

sii
su kal
l
achiar
aar
a uummat
a Or
omoo gi
dduut
tibuusuuf
ikabaj
aa
uummanniOr
omoowal
i
ifsi
rnabul
maat
aisaani
ikeessat
tiwal
i
ifdhagahuunkanwal
i
tti
ar
arsani
i
dha.I
nnikun i
mmoo ol
aant
ummaa i
saan amant
iii
saani
i
f qaban kan
agar
sii
suudha.

B.BokkuunAr
aar
suu:Bokkuuni
nnij
alqabaaakkumakal
l
achaawaaqaabu’
ejedhama.
Bokkuun kabaj
a guddaa qabat
us akka kal
l
achaa hi
nsodat
amu.
Bokkuun mal
l
att
oo
aangoot
i.
Abbaangadaabokkuuqabat
eeseer
atumamel
absa.Yer
ooammaagar
uu
namni
bokkuuni
magar
fat
a,mukagaar
iii
l
aal
eeboceet
olf
ata.Bokkuunmal
l
att
oogadaa
naannooaddaaddaat
i.Bokkuunt
okkonaannooof
ii
ti
ibaheel
agahi
ncee’
u.Akkat
asaa
y
ool
agace’
efal
aqaba.
Amant
oonnigi
ddugal
eessaBahaakeessaj
i
ran,
Waaqef
fannaa,
Ki
ri
staanni
i
fiI
slaamni
,waant
okkoi
rr
att
iwal
fakkeeny
aqabu.Fakkeeny
aafi
saanl
amaan
(
Kir
ist
aanni
i
fiI
slaamni
)Waaqnisami
ikeessaj
i
raachuui
saa,sadanuuWaaqasaal
a
y
ooki
i
nkoor
niy
aadhi
i
rat
ii
nwaamu.Sadanuudhi
i
gaanwaaqagal
ateef
fat
u.Ki
ri
staanni
i
fi
I
slaamniki
taaba i
tt
ii
n waaqef
fannu Waaqat
u af
aan keeny
aan bar
reessee kar
aa
Muuseef
i er
gamt
oot
a y
ooki
i
n pi
roof
eet
a adda addaa gadi nuuf buuse
j
edhu.
Waaqef
fannaa keessat
tiakka y
aadol
ee namoot
aat
tii
mmoo bakakkaa wal
i
in
kal
l
aachaaf
ibokkuubuusej
edha.
Bokkaanammasbu’
aat
umaj
i
ra.Jaar
sol
i
inOr
omoo
y
eroonamawal
l
olear
aar
sanabbaanbokkuubokkuui
saaqabat
eebakkanamoonnisun

24
i
tt
iar
aar
amanqabat
eedhaqa.Yer
oo kananamoonniwal
l
olany
oo bokkuuf
iabbaa
bokkuusanahar
kat
tiar
gankabaj
aaf
iseer
abul
maat
aai
saani
ieeggachuufwaanabbaan
bokkuuj
edhedi
duunhi
ndanda’
amu.Kuni
mmookanagar
sii
subokkuunsi
rnaar
aar
a
uummat
aOr
omookeessat
tii
ddoool
aanaqaba.(
Dir
ri
bii
,2009:
107)
.

Kuni
mmoo kanagar
sii
suuummanniOr
omoo nagaabuusuuf
ieeggachuufdur
ir
raa
kaaseehangaammaat
tikanof
iii
saat
iiseer
abul
maat
aabaaf
ateei
tt
ii
nji
raachaat
ureef
i
j
i
raachaaj
i
rut
a’uukannamahubachi
i
suudha.

Namnit
okkokeessummummaawar
rat
okkobi
ragaaf
adhuf
eet
aa’
u,war
rii
tt
idhuf
e
kunammaaammadeddeebi
’
uudhaan“
Hinmuuka’
i
naa;maafmuukof
tan?Qaaqaa
mal
ee!
”jedhuun.Kanaj
echuunhi
ncadhi
sinaa,kophummaani
sini
tt
ihi
ndhagahami
n,
boohar
aa;t
aphadhaa j
echuu bar
baadani
i
ti.Hawaasa keessat
tihaal
a kanaan
dhi
mma i
tt
i bahuun kan har
’aant
anas ar
gamuudha. Yoo i
mmoo namni
keessummummaa bi
ra dhaqan namat
ti cal
l
isee dudubbi
suu baat
e namni
keessummaasun“
Ebal
uyknebal
eennamuukesse/
it
e”j
echuunkomi
ihi
mat
uu
danda’
a.“
Nadubbi
suuhi
ndandeeny
e/hi
nbar
banne;maalgodheenl
aat
a?”j
echuun
namaan wal
gahat
an.Kun kan agar
sii
su namninagaa wal
i
iqabuuf
ihi
nqabne
wal
muukessuudhaan y
kn wal
i
igal
tee dhaabuun kan beekamu t
a’uusaaf
inamni
muukef
famey
oobadi
iofi
rr
att
ibeekedaf
eekani
tt
iar
aar
fat
u,y
oobadi
iof
iiwal
l
aal
e
ammookani
tt
igaaf
ateef
ixauundeebi
’
ani
ihar
ii
roosaani
ici
msant
a’aj
echuudha.
Kanaaf
,sadar
kaa adda addaat
timuuka’
uu j
echij
edhu dubbachuu y
ookaan
wal
i
igal
teedhaabuuj
echuuakkat
a’ekanar
raar
guunni
danda’
ama.
Si
rnigumaabaasuuf
isi
rnimuukessaawaan i
saan t
okko t
aasi
suuf
igar
agar
godhuqabu.
Har
ii
rooni
saanwal
i
inqabanl
amaansaani
i
tuusi
rnoot
anagaasaani
i
i
tt
ii
neegsi
suuf
iwal
dhabdeehi
i
kuunar
aar
riakkabu’
ugochuunseer
aaf
iheer
ri
akka t
ikf
amu i
tt
ii
ntaasi
famani
i
dha.Addaaddummaan j
i
dduusaani
i
ttimul
’
atu
ammoomuukessaanhangasi
rnagumaakanbal
’
atuuf
isi
rnaf
ixat
aaguddaakan
hi
nbar
baanneedha.

2.
2.3.Qor
annoowwanAant
ee
Haal
uma wal
fakkaat
uun qor
annoowwan kanaan dur
a namoot
a gar
a gar
aat
ii
n

25
dal
agamankanqor
annookanawal
i
inf
ir
oommi
iqabanxi
nxal
uunakkaar
maangadi
i
tti
kaa’
amani
i
ru.I
nnij
alqabaa,Maammoo(
2006)y
oot
a’u,i
nni
ssi
rnaar
aar
aawal
dhabbi
i
f
uruuAanaal
ee(
Dodol
aa,Hasaasaaf
iNansaboo)i
rr
att
ikanhoj
j
etameedha.Qor
annoo
i
saakeessat
tiwant
iinnii
rr
rat
tixi
yyeef
fat
esababawal
dhabbi
i
,gosoot
awal
dhabbi
i
akkasumas,
wal
dhabbi
imur
aasni
maal
i
inakkaf
ixuundanda’
amugabaabseekaa’
eer
a.

BOQONNAASADI
3.SAXAXAQORANNOO
Saxaxniqor
annoo kanaa haal
a wal
i
igal
a qor
anni
chaa Kan hor
dof
uudha .kuni
s
akkaat
aaqor
annooni
tt
iadeemsi
famu i
rr
att
iKanxi
yyeef
fat
uudha.Kanaafakaakuu
qor
annookeessa qor
annookanaaadeemsi
suufakkaat
aaodeef
fannooqor
annooni
tt
i
f
unaanamu ,odeef
fannoo akkaat
aa i
tt
iqaaccef
famu f
iibsamu mal
a qor
annoo
wal
makaat
ii
nibsameer
a.Kuni
sXi
i
nxal
aSi
rnaSeer
aAmbaaGodi
naShawaabahaa
Aanaa A/
T/J/
K Abboot
iiGadaa Ut
aa Waay
yuu i
rr
aa Odeef
fannoo ar
gameen gosa
qor
annoo akkamt
aan gar
gaar
amuun odeef
fannoo f
unaaname i
bsuufy
aal
ameer
a.
Kanas akka YaadaTsi
gge (
2010:
13-
14)i
bsut
timal
l
iqor
annoo akkamt
aa i
l
aal
cha ,
amant
aaf
iamal
akaka'
umsaanamadhuunf
aagadi
fageeny
aanwaani
bsuufmal
a
kanaat
tigar
gaar
amuufy
aal
eer
a.
Kanaaf
uumal
l
i Saxaxniqor
annooi
tt
ii
ndhi
yaat
emal
aibsaat
i.Kanai
l
aal
chi
suun,
Aduny
aan(
2011:
63)Yooi
bsu;"
Qor
annoont
okkohaal
aibsaar
rat
tixi
yyeef
fat
uyaanni
i
saasi
bsa"j
edha.Kanaaf
uur
agaal
eeaf
gaaf
fi
i,mar
iigar
eef
idaawwannaai
rr
aawal
i
tti
qabamanxi
i
nxal
uufgaar
ii
dhaj
edheewaant
il
maameefmal
aibsaat
tidhi
mmabaheer
a.

3.
1.I
rr
aawwat
ama
I
rr
aawwat
amniwaanqor
annoot
okkoi
rr
att
iadeemsi
famuYoot
a'u,kuni
smat
-dur
ee
Xi
i
nxal
aSi
rnaSeer
aAmbaaOr
omooAr
siiUt
aaf
iwaay
yuui
rr
att
ixi
yyeef
fat
uudha.
Maddir
agaaabboot
iiGadaaUt
aaf
iwaay
yuuf
iMaanguddoot
ahubannooqabani
rr
att
i
t
a'a .Yaada kana Aduny
aan ,(
2011 :65 )i
rr
att
iyoo i
bsu ;"
qor
annoon t
okko
I
rr
aawwat
amaqaba.Kuni
snamoot
afidhi
mmoot
aqor
annooi
rr
att
iadeemsi
famu"
j
echuuni
bsa.

26
3.
2Maddoot
aOdeef
fannoo
Maddoonnir
agaaqor
annookanakeessat
tif
ayy
adameAbboot
iiGadaaUt
aaf
iwaay
yuu
f
iMaanguddoot
a hubannoo qabani
i
dha.Madda odeef
fannoo kanas qabat
amaan
Mi
seensaAbboot
iiGadaa Kant
a'anAbbaaGadaaAsabooSaddi
i
qoomanaaf
ibakka
hoj
i
iisaani
i
ttibi
ra deemuun af
gaaf
fi
ifidaawwannaa gochuun odeef
fannoo bi
fa
war
aabbi
idagal
eef
isuur
aakaasuunodeef
fannooqabat
amaaar
gameqaaccessuun
KanKandhi
yaat
uta'
a.

3.
3.Mal
aiddat
toof
iIddat
teessuu
Mal
l
iiddat
teessuuf
il
atamee;
haal
aKumar,
(1996:
162)
ibsu"qor
ataanmal
aiddat
toof
i
odeef
fannookenni
toonnif
il
atusaddaanbaasuunodeef
fannoogaar
iikennuudanda'
an
"
jedheey
oonibeekanj
edheei
tt
iamanameedha.Kanabu'
uragodhachuunnamoot
a
gadi
fageeny
aanhaal
aSi
rni
Seer
aAmbaaMuukuuMur
uui
tt
itumaameeasgaheKeessa
beekaa f
iMuuxannoo y
eroo dheer
aa Kan qaban Abboot
iiGadaa Ut
aa waay
yuu f
i
Maanguddoot
ahubannooqabani
rr
att
ifiquubsumahawaasaUt
aawaay
yuukeessaa
gandoot
aKor
meebuj
j
uur
eeAr
baDasi
iAbj
aat
aaf
iAndool
aacabbi
iir
rat
tiOdeef
fannoo
Si
rnaSeer
aAmbaaf
unaanameeKanqaaccessuunKanadeemsi
famut
a'a.

3.
4Mal
leenFunaansar
agaa
Mal
l
eenFunaansar
agaaqor
annoot
okkoogaggeessuunwant
oot
aodeef
fannooi
tt
ii
n
Sassabat
ani
i
dha .I
saani
s odeef
fannoo f
unaanamuu f
ikaay
yoo qor
annoo i
rr
att
i
hundaa'
uun;
qor
annoonkunqor
annooakkamt
aaSi
rnaSeer
aAmbaaOr
omooAr
siiUt
aa
waay
yuui
rr
att
iwaanxi
i
nxal
ameefMal
l
eenFunaansar
agaaodeef
fannoot
ii
faf
gaaf
fi
ifi
daawwannaat
tif
ayy
adamneegaggeessuuff
il
adheer
a.

3.
4.1Af
-gaaf
fi
i
Af
-gaaf
fi
inf
uul
afuul
att
iwant
agaaf
atamuubar
baadamugaaf
atani
ihubachuufgar
gaar
a
.Af
-gaaf
fi
ilamaan:af
-gaaf
fi
ibanaaf
icuf
aaakkaat
aabar
baachi
summaai
bsaat
ii
nit
ti
dhi
mmabahuuff
il
atameer
a.

3.
4.2Daawwannaa
Meeshaal
ee f
unaansa r
agaa adeemsa qor
annoo kanaa keessat
tii
tt
ii
nfuunamuuf
f
il
atamanKeessai
nniLammaf
faan daawwannaadha.Sababnii
saasqor
annookana

27
keessat
tidaawwannaanakkaanbar
baachi
saawaant
a'eef
ii
dha.AkkasumasSi
rnaSeer
a
Ambaa Or
omoo Ar
siiUt
aa waay
yuu keessat
tibakka j
aar
summaa adda addaa
daawwachuunqi
ndeesseeqaaccessuufdaawwannaanmi
j
ataadha.

3.
5.Toof
taaQaaccessaRagaa
Toof
taawwan qaaccessa r
agaa Kan f
il
atamee mal
a qaaccessa r
agaa qor
annoo
akkamt
aa(
qul
qul
l
ee)t
tiKangar
gaar
amuuff
il
atameer
a.Toof
taaqaaccessar
agaa
Aduny
aa(
2011:
17)y
ooi
bsuqaaccessaodeef
fannooakkamt
aakeessat
tiodeef
fani
cha
qabaachuuni
rr
adeebi
'
ani
idubbi
suunkeessooi
saabar
uu,
qoqqooduu,
ibsuuf
ihi
i
kuun
adeemsaqor
ataant
okkohor
dof
uunqabuudha.Wal
umaagat
tiqor
annookanakeessat
ti
mal
aibsaaf
ayy
adamuunodeef
fannooMal
l
eengar
agar
aat
ii
nfunaanamexi
i
nxal
uun
gadi
fageeny
aanni
hii
kama.

28
 BOQONNAAAFUR
4.QaaccessaRagaal
ee

4.
1.Odeef
fannooHi
kuuf
iQaaccessuu
Qor
annoomat
a-dur
eeSi
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaaj
edhukeessat
tiqabxi
i
ka'
umsaakeessat
tibi
fagaaf
fi
ti
indhi
yaat
anbal
'
inaankandeebi
ii
tt
iar
gat
ani
i
dha.
Haal
umakanaanr
agaawwanodeef
fannookenni
toot
arr
aameeshaal
eer
agaai
tt
ii
n
f
unaanamankanneenakkaaa:
daawwannaa,
afgaaf
fi
inf
unaanamani
i
fimar
iigar
eer
raa
wal
i
tti
qabamanhaal
awal
dur
aaduubaankandhi
yaat
uudha.
Boqonnaakanakeesat
ti
s
i
nni
jal
qabaaOdeef
fannooAbboot
iiGadaaUt
aa_
Waay
yuui
rr
aaar
gameexi
i
nxal
uun
hi
i
kuuf
iqaaccessuudha.

4.
2.Maal
ummaaSi
rnaMuukuuMur
uuf
iSeer
aAmbaa

4.
2.1.Seer
aAmbaa
Si
rniGadaaOr
omooAr
siiSi
rnai
tt
ii
nbul
maat
aaSeer
aAmbaaj
edhamuqaba.Seer
rikun
akkumaSi
rnaGadaawaggaasaddeetsaddeet
ii
nKanf
ooy
ya'
uudha.Seer
aAmbaaKan
j
alqabaa t
umamt
e Odaa madda wal
aabuu ,Di
nni
qiOdaa Roobaa ,Mi
dhaadduu
Kur
kur
ruu,Hor
aBooqaaf
iGeesset
tit
oot
a'uj
aar
raabaay
'eefi
saanWalbul
chaat
ure.
Seer
rikunKant
umamugoday
ooki
i
nhol
qat
ti.Sababnii
saasSeer
rikunbaheehanga
xumur
amut
tii
cci
i
tiiakka t
a'uufy
aadameet
i.I
cci
i
tii
n Mana keessat
tidubbat
ama .
Kanaafy
oomaammaakamu"Mannibubbeedaha(i
tt
isa)mal
eedubbi
ihi
nit
ti
su"
j
edhani
imammaaku.

29
JechiAmbaj
edhuabbaaAr
siihor
eAmbat
ooDaay
yooj
edhui
rr
aaakkadhuf
ebeekt
onni
nihi
mu.KanaafSeer
aAmbaaKanj
edhu"Seer
aabbaanbaaseenuungahe"j
echuun
Seer
a Ambaa j
edhani
imoggaasan .Seer
riAmbaa kun af
aani
i
n dhal
oot
air
raa
dhal
oot
att
idar
baaasgahe.Wor
riSeer
riAmbaaAr
siii
tt
ibahuwor
raqaal
l
uuGoodaa
Raay
ituut
i.I
saani
s madda Wol
aabuu War
ra Jener
aalWaaqoo Guut
uu akka t
a'e
beekt
onninidubbat
u.Si
rniSeer
aAmbaaKankal
eessaabbaankeennaSeer
ait
ti
inbul
l
u
goodeenut
tikennameedha.War
riAabbay
ooGoodaahangaf
aamaandhaany
ooj
i
lti
dhaqxuSeer
aAmbaagoodu.Seer
riGadaa(
baal
l)shani
iachi
tt
igoodama.Baal
l
ii(l
uba
)Ar
siihawwi
ifif
edha qabani
i
n wor
ra Aabbay
oo l
uba kenneen muuduudhaan
moggaasaKennan.
Akkasumasadeemsiseer
atumaasi
rnaGadaakeessat
tiseer
aaf
idambi
imat
aai
saa
qaba.Si
rna gadaa Or
omoo keessat
tiadeemsiseer
atumaa adeemsa hi
rmaannaa
uummat
abal
dhaat
tikanamanuuf
ikani
tt
ii
nraawwat
udha.Akkaseer
aGadaat
tinamni
kami
yyuukanumur
ii
nsaaey
yamuhunuuadeemsaseer
atumaai
rr
att
iar
gamuufmi
rga
qof
aosoohi
ntaane,di
rqamasabummaasqaba.Adeemsaseer
atumaakanar
rat
ti
s
namnihunduuy
aadaqabuakkasaf
uunuummat
ichaaey
yamut
tiqoqqobbi
itokkomal
ee
dhi
yeessa.Mar
ii
fif
almi
i(y
oobar
baachi
saat
a’e)hawaasabal
’
aaner
gahi
maachi
saa
booda,y
aadol
eewal
i
igal
aakar
aaAbbaaBokkuut
ii
ndeebi
’
ani
ihawaasi
chaafdhi
yaat
u.
Kanaani
skanuummannibal
’
aani
tt
iamaneeseer
ataheet
umamuui
saaabbaanBokkuu
Al
angaagogaaRoobi
ii
rr
ahoj
j
etameqabat
eeuummat
ichaf
uul
dur
att
imi
rkaneessa.
Adeemsaseer
atumaasi
rnaGadaakanaadeemsaseer
atumaabi
yyoot
adhi
haakan
si
rnadi
moki
raasummaanbaay
’eedagaagani
i
ruj
edhamanwal
i
iny
oowalbi
raqabnee
i
l
aal
l
eamal
l
iaddai
sat
aasi
sunij
i
ra.Kuni
sakkaqaj
eel
famoot
adi
moki
raasi
ibi
yyoot
a
dhi
haat
tiy
aani
fif
edhi
i
nuummat
abal
dhaay
aadaaf
ifedhi
iuummat
amur
aasaankan
uummannibal
dhaanof
keessaaf
il
eebakkabuuf
ateenkanbakkabu’
uuf
imur
taa’
uudha.
Akka si
rna Gadaa Or
omoot
tigar
uu,sagal
ee t
okko nama t
okko qof
a bakka bu’
uu
danda’
a.Kuni
sadeemsaseer
atumaakeessat
tiuummannibal
dhaanwalga’
eey
aada
of
iii
saat
iiakka saf
uun hawaasi
chaa ey
yamut
tiqoqqobbi
i
fisodaa t
okko mal
ee
dhi
yeessee,y
aadot
afal
miit
a’anii
mmoomar
eedhaanwalamansi
i
seegar
afur
maat
aa
ga’
uundambi
i
leef
iseer
otabar
baachi
sanhundabaasa.

30
4.
2.2.Si
rnaMuukuuMur
uu
UmmanniOr
omooy
erooseer
riammay
yaahi
nji
rr
eir
raaeegal
eer
akkoowwanhaqaa
ar
addaal
ee j
i
ruu f
iji
reeny
a keessat
tii
saan muudachaa t
ure kar
aa i
tt
ii
n hi
i
kani
ifi
wal
adababansi
rnagar
agar
aaqaba.Ummat
aOr
omooAr
siigodi
naShawaabahaa
Aanaa Adaami
i Tul
l
uu Ji
ddoo Kombol
chaa keessa t
okko kan t
a’e hawaasa
Ut
aa_
Waay
yuut
i.UmmanniOr
omooAr
siikeessaaUt
aa_
Waay
yuubar
oot
adheer
aafj
i
ruu
f
iji
reeny
aisaa keessat
ti si
rna i
tt
ii
n walbul
chaa r
akkool
ee hawaasummaa i
saan
muudat
ani
tt
ii
nhi
i
kani
ifikany
akkei
tt
ii
nadabanSi
rnaSeer
aAmbaaMuukuumur
uu
j
edhamuqaba.Gost
iadabbi
iUmmanniOr
omooAr
siij
i
ruuf
iji
reeny
aisaakeessat
ti
namay
akkagar
agar
aar
aawwat
e,namat
umat
aSeer
aAmbaacabse,
namamur
ait
ti
mur
amef
udhachuu di
dei
tt
ii
nadabuSi
rnaMuukuuMur
uuj
edhama.Akka Seer
a
Ambaat
tiSi
rniMuukuuMur
uuy
akkar
aawwat
amesal
phaai
rr
aaka'
uunakaakuuadda
addaaqaba.

4.
3.Seer
aAmbaakeessatt
iYakkaaMuukuunamattimursi
isani
ifiwaanit
tiMuramu.
Si
rni
muukuumuruuSeeraAmbaatumatakal
eessaakeessatt
iil
mi namaaSeer
aUumaa
Uumamaahundaafakkat
ikseei
tt
ii
nbul
uuf
ibakkadabet
tii
mmomur
ait
timur
eeakka
qaj
eel
chut
tit
umame.AkkaSeer
aUumeeAmbaakeessat
tiRaammoo_
Raar
att
ii,
Mukaa_
Ci
taa,Namaa_Sa'
aahangabi
neensot
abosonaat
tinamniaad-
mal
eenmi
i
dheadabbi
i
qaba.Akkami
seensot
aGadaaUt
aa_
Waay
yuukant
a'anSh/
MuhaammadGal
atooi
rr
aa
odeef
fannooar
gadhet
tij
alqabumaa Seer
riAmbaa;
Lubaamur
ee_Lubbuumur
e,
Waakkat
aaj
i
lbamur
ee,
Fi
xat
aadhi
bbamur
eeakkaf
ixat
utt
itumame.
Si
rniMuukuumur
uuSeer
aAmbaat
umat
akal
eesssakeessat
tinamnit
okkobadi
iyoo
qabaat
ejaar
siqe'
ee,
aradddaaf
ishanachibaheeqor
ateei
tt
imur
a.Namt
ichibadi
iisaa
y
ooamane;
nanf
ixadhaanar
raaf
ixaaj
edha.Yoobadi
iisaahi
ntaane;
badi
iki
yyaami
ti
aniwaakkat
aaj
i
lbaat
ijedheedeebi
fat
a.AkkauumeeAmbaat
tinamnit
okkoy
ooi
nni
qaama namaa i
rr
aan gahe haal
a ar
maan gadi
i
tii
n f
ixat
a. Adeemsi namni
badi
i
_bal
l
eessaaqabui
rr
aaf
ixanAr
soomsuuj
edhama.Si
rnikuni
sGumaai
rr
aabaasuu
f
imar
aa_
naqaan i
rr
aa f
ixuun Ar
soomsu.Kanaafnamnit
okko y
oo qaama namaa

31
kanneenakkaI
jaa,I
lkaan,Gur
ra,Funy
aan,Quba,
yoodur
baqar
reet
uqef
ik.
k.fi
rr
att
i
mi
i
dhaageesseakkaat
aaasi
igadi
i
tti
i
nir
raabaasu.
 Namai
j
anamaabal
l
eesseLoonkudhani
ifi
mar
aa_
naqan
 NamaI
lkaandur
aacabseLoont
orbaaf
imar
aa_
naqaan
 NamaI
lkaanboodaacabseLoonshani
ifi
mar
aa_
naqaan
 NamaI
lkaanci
naaf
iqar
ri
if
faacabseLoonshani
i
fmar
aa_
naqaan
 ?Gur
ribaxxeenLoonkudhani
i
fmar
aa_
naqaan
 Gur
ridhageet
ti
inLoonkudhashani
i
fmar
aa_
naqaan
 Dur
biqar
reenLoonkudhashani
in
 ?
?Hi
dhi
i
nLoonaf
uri
i
n
 ?
?Qubni
moot
Sir
nimar
aa_
naqaan
 Yooi
l
mihaadhaaf
iabbaadhaanekor
maaf
imar
aa_
naqaanf
ixat
a.
Akkasumas dubar
ti
ideet
tuun y
oo dhaanamt
e;osoo y
eroo hi
nkennamneefhaat
i
Si
i
nqeei
l
il
fachuunwal
i
tti
yaa'
ani
iakkanaj
edhaa.
..
..
..
.
At
eet
eesi
reegooxaaaf
ageennaa
Gur
baagoot
anidhageennaa
Yaa'
aameebi
rageennaa.
..
..
..
.gar
aqe'
eegur
baat
tiqaj
eel
u.Yer
ookana
j
aar
sishanachaahaadhasi
i
nqeet
ii
ndhaqee:
Dhi
l
teedhi
i
nnaaganyaa
Dhi
l
teedhi
i
nnaaganyaa
Dhi
l
teedhi
i
nnaaganyaa.
..
..
..
jedhaan.
Haat
iSi
i
nqeescaqasaagany
aaj
ett
ee;
suut
ajet
tee, Hobbahaa,Hobbahaa,i
j
arr
aahaf
aa j
edhu.AbbaanGadaay
ooki
i
n
shanachinaat
aa'
aa,
nat
tidubbi
ikennadhàai
sini
iar
gaa,i
tt
isi
niiar
gaa,
j
il
baani
sini
i
ar
gaa,uumeeAmbaat
ii
nisi
niii
l
aal
aa,seer
aAmbaaGadaat
ii
nisi
i
niii
l
aal
l
aanut
tigor
aa
j
edhuun.Haat
iSi
i
nqeest
aa'
uunakkasj
echuunhi
mti
i
fdeet
tuumat
aaqunaanoo,t
an
addaqanaf
aa,t
andi
rr
ashuqoot
udhaanameenaafar
gaaj
ett
ii
n.Jaar
sisdubbi
iil
aal
ee
hor
iii
rr
aaf
uudhaaf
.Yoohor
iikennameeft
uff
atanakkasj
echuunt
uff
iiagar
sii
su.
Ul
maanameexeedhageet
tee
Oduunsigeet
tee
Waanl
aayyooseet
eedhageet
tee
Oduunsigeet
tee
32
 MeexamuuAt
eet
eedhageet
tee
Oduunsigeet
tee.
..
..
..
.
Si
reemakkaal
l
aaduubaa
Gur
baamakkal
abuubaa
Siqabasuut
aan.
..
..
.j
echuunJaar
saangahat
u.
Yoohor
iikennameeff
udhat
anakkasj
edhu
Aay
yol
eeAay
yol
eenoor
aa
Naaf
ooy
aakur
kur
afoonaa

4.
4.Adeemsot
asi
rnamuukuumur
uuseer
aAmbaa
Sr
nimuukuumur
uu namat
umat
aSeer
aAmbaacabseej
i
lbaanmur
ait
timur
ame
f
ixachuuf
iofi
rr
aabaaf
achuudi
demur
aaf
idhaddachagar
agar
aani
l
aal
ama.Namni
badi
itokkohoj
j
atee,
akkaat
aahi
mat
ameeny
oohi
nfi
xannedur
saqe'
eenj
aar
sal
ami
ii
tt
i
er
guunakkaf
ixat
ugor
su.Jaar
sil
ami
igor
seey
ooi
rr
aadhabegar
ajaar
saar
addaa
keessaasadanbool
l
aa;qor
amat
aaqor
ami
i
laaf
imur
ti
chaani
l
aal
ani
iakkamur
ait
ti
mur
ameofi
rr
aaf
ixat
auakeekkachi
i
su.I
tt
iaansuunnamt
ichi
yoodi
daat
a’edubbi
i
ngar
a
l
ubashanangadaat
ii
fdabar
sa.
Dhaddachal
ubashanaGadaai
rr
att
ijaar
sinamt
ichay
akkeqor
atanmi
seensot
aGadaa
Ut
aaWaay
yuut
a'anshant
uir
rat
tihi
rmaat
a.
I
saani
s:-
 AbbaaGadaa_
HamaadooHal
atoo
 Qaal
l
icha_AsabooSaddi
i
qoo
 Qor
amat
aa_Sh/
MuhaammadGal
atoo
 Qor
ami
i
laa_Guut
ooNuur
ee
 Mur
ti
cha_Fur
ooSh/
BuudeeJaj
j
aboo
Yoonamt
ichidi
dat
aat
a'ebakkaaanaa_
dhaal
aaf
igost
ibal
'
aanj
i
rut
timuukuudur
aa
Seer
aAmbaaGadaat
ii
nit
timur
ama.Kuni
sjaar
siwal
waameeAbbaanmur
ti
iMur
a
ar
maangadi
ii
tt
imur
a.
 I
yyui
yyahi
nbaat
uuf
 Wal
i
inhi
ndhaabat
tu
 Bi
shaanf
iibi
ddahi
nkenni
tuuf

33
  Mal
kaant
anGadaat
i
 Kar
aant
anGadaat
i
 Gabaant
anGadaat
i
Mur
akanaani
syoodi
dat
aat
a'e,
Muukuugosaat
uit
timur
ama.
 Du'
uhi
nawwaal
tu
 I
rr
aahi
nawwaal
tu
 I
yyui
yyahi
nbaat
uuf
 Wal
i
inhi
ndhaabat
tu
 Bi
shaanf
iibi
ddahi
nkenni
tuuf
 Mal
kaant
anGadaat
i
 Kar
aant
anGadaat
i
 Gabaant
anGadaat
i
Dhumai
rr
att
inamanamaaj
j
eeseegumaabaasuudi
de;namanamaf
ixachuudi
deef
i
namnisaf
uufduudhaat
umat
aSeer
aAmbaanbul
uudi
dat
enamahar
kadhi
i
gaay
ooki
i
n
war
radhi
i
gaaj
edhama.War
ridhi
i
gaat
umat
aseer
aAmbaawaancabsani
i
fit
ti
inbul
uu
waandi
dani
i
fgosagosakeessaabaasu.Si
rninamadhi
i
ganamaaofi
rr
aabaasuudi
de
of
keessaai
tt
ii
nbaasanci
rat
teedi
i
nomsuuj
edhama.Si
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaa
keessat
tiCi
rat
tee di
i
nomsuun kan r
aawwat
amu j
alqaba abbaa Gadaat
ii
n Gadabaa
dhaabani
iKor
maqal
ani
i,bakkaLubnishananGadaabahei
rr
att
ilal
l
abani
iabaar
uunof
keessaabaasu.AbbaanMur
ti
iakkasj
edheei
tt
ilal
l
aba.
Sany
iinubal
l
eessi
tani
i
Sany
iihi
nhor
inaa
Bi
yyar
oobni
i
fimi
i
dhaanhi
nji
rr
edhaqaa
Ji
raankeessanl
afai
rr
att
i
Du'
aankeessanl
afakeessat
ti
Nagaahi
nar
gat
in;j
edhani
iabaar
uunFool
l
eengogaaAwwaal
dii
gessaat
ii
ndhahaa,i
tt
i
si
rbe,Faaggaai
tt
iaf
uuf
ani
i
,gaar
aaf
ilagat
orbaceesi
sani
igosakeessaamoggat
ti
baasu.Namnigosaaf
ifi
rr
iof
keessaabaasekun,y
oodi
deedeebi
'
eadabbi
idhumaa
Si
rnaqucani
iaj
j
eesuut
ii
nit
timur
ama.Dhumai
rr
att
ier
gagost
inamakanaaj
i
nfuuny
oo
t
uqeenboodaf
ool
l
eendhagaandar
bachuunl
agabuusani
iaj
j
eesu.

34
Madda:I
LAALCHA OROMOO(
2008)
;At
il
aant
aa,
Joor
ji
yaa:
M.M.Or
omi
yaa

4.
5.Qor
a
Qor
ajechuunj
aar
sol
eear
aar
awal
dhabddeenamoot
aaabbaat
a‟ani
igamaagamana
t
aa'
ani
iqal
biiguut
uun adeemsa si
rna koot
tu-
dhuf
ee keessat
tikeessat
ti
,“Koot
tu-
dhuf
ee”
j
edhani
iwal
waamuunwal
dhbi
inamoot
aahogganuunsi
rnaar
aar
aaadeemsi
sani
i
dha.
Moggaasnii
saan i
tt
ii
n wal
waamani
syoo i
j
ool
l
ee kan qabaat
uta‟
e abbaa ebal
uu
j
echuun
j
chuun y
oo waamanu,i
j
ool
l
ee y
oo kan hi
nqabne t
a‟e ammo maquma kabaj
aat
ii
n
waamu.
Qor
tibakkagur
guddool
amat
tiqoodaman.
isaani
s:Qor
amat
aaf
iqor
ami
i
laat
i.Qor
ti
mat
aakanj
alqabadubbi
ihi
mat
amesanaafxi
yyeef
fannookennuudhaan“
Koot
tu”j
edhee
waamuuf
iabbaa dubbi
ihi
mat
aa sanaa bakka bu‟
uudha.
Qor
timi
i
laa qor
rimat
aa
“
koot
tu”
y
ooj
edheewaamu,
“duf
e”j
edheekanj
alaaawwaat
uudha.Qr
oonni
mii
l
aaf
imat
aa
wal
dhabbi
i
wwan gar
a gar
aa kanneen gar
a i
saani
i dhuf
an addaan baasuun,
t
oo‟
achuuni
i
fi
mur
ti
iwar
rai
tt
ikennani
i
dha.
Haal
l
iteessumakal
l
att
iii
saani
i
sgar
agar
a.Gamaagamana
f
uul
aanwal
i
tti
gar
agal
ani
ifuul
akeessai
j
aanwal
il
aal
aaqor
u.Kuni
skant
a‟eefdubbi
i
dubbat
amu san qaamot
a wal
dhabani
s t
a‟e qaamot
a hor
dof
an i
ft
oomi
naan
qor
uuf
i.
gaheen
qor
aa dubbi
i sana keessa t
aa‟
ani
itoo‟
achuun,
akkasumas qor
achuun mur
ti
i
wal
dhabdee
sanaaf
iyaadaar
aar
aat
ii
fimur
ti
chaafkennuudha.
Qor
tiy
aadaabbaamur
ti
itaa‟
ani
i
,gaaf
fi
in,
dachaasuun,
gumgumuun,
hi
ddadubbi
i
baasani
iwal
i
igal
chuun,
kar
aaqaj
eel
aadeeggar
uunf
idubbi
iof
ir
rat
eessi
suunkal
l
att
ii
dubbi
i
nkar
aanagaat
ii
nit
ti
indhumat
tukaa‟
uudha.

4.
5.1.Qor
aMat
aa
Qor
amat
aaj
echuunnamaadda-
dur
ummaansi
rnaar
aar
akoot
tu-
dhuf
eekeessat
ti
hi
rmaannaaguddaagodhuudha.Jechi
qor
ajedhuhi
i
kni
isaay
aadadhokaat
aay
ookan

35
waani
fahi
ntaanesakat
ta‟
uun,
bar
baaduun,
iyy
aaf
achuunwaansanakani
fabaasuudha.
Kanaaf qor
a mat
aa j
echuun ammoo j
aar
sol
ee si
rna ar
aar
aa koot
tu-
dhuf
eer
rat
ti
ar
gaman
keessaai
saamat
aay
ookaanqaamaguddaaj
echuudha.AkkaOr
omooaanaa
bbi
i
neegal
amuuhi
ndanda‟
amu.Qor
rimat
aanamadubbi
ij
alaa
qabut
okkoof
iabbaamur
ti
itokkot
a‟ani
i
sir
naar
aar
aagaggeessu.

4.
5.2.Qor
aMi
il
aa
Akkumaar
maanol
i
tti
qor
amat
aahi
i
kni
itt
ikeennameqor
rimi
i
laay
aadai
fahi
ntaanee
t
okkoqor
amat
aat
tiaaneekanaddaanbaaseehubat
uufnamay
aal
i
igodhuudha.Qor
ti
mi
i
laaSi
rnaar
aar
aakoot
tu-
dhuf
eekeessat
tiakkumaqor
amat
aaqaama
mur
teessaadha.
Kanaaf
uuqor
timi
i
laabakkahi
j
irr
ett
isi
rni
araar
aakoot
tu-
dhuf
ee
gaggeef
famuuhi
ndanda‟
amu.Qor
timi
i
laaqor
amat
aat
tiaaneeqaamamur
teessaa
waant
a‟eef
,Qor
timi
i
laaadeemsaqor
timat
aaadeemuuhundai
saakanf
aanabu‟
uuf
i
y
ooi
nni
yaadakaasukeessat
tikar
aar
raamaqegungumuunkansi
rr
eessuudha.Qor
ti
mat
aasi
rnaar
aar
aakoot
tudhuf
eej
alqabuundur
ayaadai
saakanj
alaaf
uudhuqor
a
mi
i
lat
i.Qor
rimat
aa„
koot
tu‟y
ooj
edhuunqor
timi
i
laaammo„
dhuf
e‟j
edhaankanabooda
haal
aji
rui
l
aal
uunsi
rni
koot
tu_
dhuf
eenr
aawwat
a.

4.
5.3.AbbaaMur
ti
i

AkkaaadaasabaOr
omoot
timur
ti
chi
sammuuqor
aabadhaasawaaqaakanqabuuf
i
dandeet
tidubbi
imur
teeneessaakaat
eeeessat
tiakkabuut
ukanbeekuudha.Mur
ti
chi
dubbi
ihi
mat
aaf
ihi
mat
amaanl
afakaa‟
andhageef
fat
eet
art
ii
baansammuut
tiguur
atee,
qal
abeef
fat
ee,
addeemsaqor
tiqor
tugadi
fageeny
aanhubat
eey
aadadhi
yaat
eqor
aan
wal
fudhachi
i
see,
mur
ti
i dubbi
i dabdee qaj
eel
cha gumgumaa of
ir
rat
ti eeggachaa
r
akkool
ee
wal
dhabbi
ical
aleebaaseeqor
toot
aafkar
aaagar
sii
suunnamamuuxannoo
qabuudha.
Gaheenmur
ti
chaadubbi
igamal
amaansi
rr
ii
tt
ihor
dof
uunhaal
aqor
ti
chaa
i
l
aal
uundubbi
imur
amt
ejedhaai
ddooqor
tchi
hambi
sedubbi
iguut
uun,
dubbi
ij
all
ate
qaj
eel
chuun,
yaadai
j
aar
sadubbi
isanaadubbi
ibakkai
tt
ibuut
umur
teesseeqor
akan
wal
i
i

36
gal
chuudha.
Kar
aabi
raat
ii
nhoj
i
inmur
ti
chaai
nni
bir
aawal
i
igal
teedhabuuqor
alamaani
i
kangi
dduuseeneegar
ayaadat
okkoot
tif
iduudha.Mi
seensot
aUt
aawaay
yuu

4.
5.4.Shanacha
Adeemsa si
rna muukuu mur
uu keessat
tishanachi
ibakka guddaa kan qabuudha.
Hor
teewwan Or
omoo Ar
siikeessat
tigosoot
a hedduut
uji
ra.
Gosa keessa ammo
baal
bal
atu j
i
ra i
nni dhumaa mana.
Manni maat
ii y
ookan dhal
taa maat
ii
t
okkoot
i.
Shanacha j
echuun bakka bu‟
oot
a bal
bal
ata‟
ee,wal
dhabbi
i
lee xi
xi
qqoo
sadar
kaa gadaanat
tir
aawwat
amuu war
ra ar
aar
sani
i
dha.Kar
aa bi
raat
ii
n shanachi
i
l
absi
i
wwangaar
aa(
utaawaay
yuu)i
rr
aadar
buukanduukabu‟
uudhaanr
aawwachi
i
su
gar
eekana.I
saani
s:Bal
bal
aWaay
yuu:Duukoo,
Adaar
ee,
Baanbbal
a,Hi
ndhoo,
Gal
l
ichoo,
Hasawwee,Qaci
tuu,I
ll
i
tuuf
iBal
bal
l
iUt
aa a mmoo,Abbur
ee,Waaj
i
,Edamanaa,
Dobboshee,
Wal
mar
iiAshee,
Weer
ara,
Odi
tuu,
Ammanuu,
Boor
it
uu,
Cummannaa,
Gadaat
i
Gumgume:
Jechi
gumgumuuj
edhuhi
i
kni
isaaol
baasani
iakkanamoonni
yookannamni
dhi
yooj
i
ruhi
ndhageeny
ett
idubbachuuy
ookanwaangar
aanamaaquuqut
okkool
baasani
iakkanamni
dhagahut
tidubbachuudhi
i
suudha.Si
rnaar
aar
akoot
tu-
dhuf
ee
keessat
tigumgumeen ammoo,qaamnii
yyat
utokko hi
mannaa i
saa akka i
nni
bar
baadet
ti
i
y
oohi
ndubbat
ini
i
fiy
ookandubbi
i
ninni
bar
baadusuny
ooj
alaahaf
eakkadhi
mmoon
kunneenj
alaahaf
eet
tij
aar
sol
eesanay
aadachi
i
suui
saakani
tt
ii
nmi
rkaneef
fat
uudha.
Kar
aabi
raat
ii
nqaamni
himat
aany
ookanhi
mat
amaanbadi
ii
saay
ookanwaakkat
utaat
e,
qor
toonni
waamani
iakkagumgumut
aasi
su.Nami
chi
gumgumus,
nagumgumsi
i
saa
j
edhee,
yoocar
raankennamneefgumgumai
saamammaakaanj
alqaba.
“Waaqni
gumgumeer
ooba,
namni
gumgumeedubbat
aa”j
edheequuqaagar
aai
saadubbat
a.
Mammaaksakanat
tif
ayy
adameedubbachuuni
saay
aadi
isaagudi
naqabaachuui
saa
j
aar
sol
eeamansi
i
suudhaafy
aal
a.Nur
raaf
incaa’
i
:Si
rnaar
aar
akoot
tu-
dhuf
eekeessat
ti
hi
mat
aaf
ihi
mat
amaanwal
dhabbi
ikeessat
tiy
aaadqaamahi
mat
aay
ookanhi
mat
amaa
keessaawant
oonniqul
qul
l
eef
fat
amuubar
baadamuy
ooj
i
raat
e,i
saanl
amaankeessaa
t
okkonur
raaf
incaa‟
ijedhuun.Nur
raaf
incaa‟
ijechuundubbi
iici
ti
iwaanj
i
ruufbakka
j
aar
sol
eenj
aar
summaat
aa‟
ani
rr
aamaquu
j
echuudha.Kar
aa bi
raat
ii
njaar
sol
een l
amaan (
qor
timat
aaf
iqor
til
ukaa)namoot
a

37
l
amaan
wal
dhabanl
amaanbakkat
okkot
tinur
raaf
incaa‟
aaj
echuuni
danda‟
a.Sababni
isaani
i
y
aadahi
mat
aaf
ihi
mat
amaangamal
amaani
i
ndhi
yeessangaaggeessonni
jaar
summaa
si
rr
ii
tt
idubbi
chagadi
faggeeny
aani
l
aal
uunmuur
teedhaafl
uuccessuudhaaf
.
Waakkoo:
waakkooj
echuunadeemsakoot
tu-
dhuf
eekeessat
ti
iqaamonni
lamaan
wal
dhabanl
amaany
aadai
saani
iakkumaqor
timat
aaaj
ajani
i
nyaadai
saani
dhi
yeef
fat
u
akkuumudaawwannaagaaf
aguy
yaa11/
09/
2014odeef
fannooar
gameenhi
mat
aan
mi
i
dhamai
sar
ragahehundai
saat
art
ii
baany
emmuudhi
yyf
fat
u,hi
mat
aamaangi
dduut
ti
ut
umacar
raanhi
nkennami
nii
fgi
dduudhaan„
waakkoo‟j
edha.Waakkooj
echuuny
aadni
hi
mat
aani
bsekunkankoot
iimi
tij
echuui
saat
i.Kanabooday
aadai
nni
waakkat
eibsa
dabal
ataaakkai
tt
ikennucar
raanni
kennamaaf
i.I
nni
syaadai
saani
ibsat
a.

4.
6.Adeemsaar
aar
aaf
ifi
xii
nsai
saa

Wal
dhabbi
i
nnanakanakeessat
tiy
eroobaay
‟eebeekkamani
i
fiy
oomi
i
dhaani
saani
i
uumamehaal
l
iit
ti
inf
ixi
i
nsamur
taa‟
eekanj
i
ruudha.Adeemsawal
dhabbi
iar
aar
aa
gosoot
alamat
uaanaakanakeessaj
i
ra.I
saani
s:wal
dhabbi
igur
guddoof
iwal
dhabbi
i
xi
xi
qqoodha.Wal
dhabi
igur
guddoowar
renj
edhaman,
wal
dhbbi
i
leel
ubbuunamaawaj
j
ii
n
wal
qabat
ankanneenakkaaj
j
eechaanamaa,aj
eechaaf
aradsangaa,managubuu,
but
taa
dubar
aaf
ikkfy
oot
a‟ani
iwal
dhabbi
i
nxi
xi
qqaawar
renj
edhamanammo,
wal
dhabbi
i
lee
akkaar
rabaa,
hanna,
mii
dhaaqaamasal
phaa,
tumaaf
ik.
k.f
.dha.Haal
umakanaan
adeemsa si
rna f
ixi
i
nsa ar
aar
aa koot
tu-
dhuf
ee hat
tuu,mi
i
dhaa qaamaa sal
phaa,
ar
rabsuuf
i
k.
k.f
.fi
xi
insai
saaf
akkeeny
aisaawaj
j
ii
ndhi
yaat
ani
ij
ir
u.
1.Koot
tu:
Jechi
kunkal
l
att
ii
njaar
sahangaf
faat
tuuj
aar
sadubbi
ij
alaaqabuun
waama.Gar
eenj
echakanaagochi
maa.Hi
i
kni
gochi
maakanaanamawaamuudha,
haat
a‟ut
ii
,haal
l
iit
tif
ayy
adamaagochi
makanaawaamamuuut
uuhi
nta‟
in,
dhi
mmasi
rnaj
aar
summaakoot
tu-
dhuf
eekeessat
tij
aar
sinamoot
awal
dhaban r
aar
su
j
aar
sabi
raat
ii
ndhi
mmawal
dhabdeenamoot
aaf
uruufakkaqophaa‟
u
beeksi
suui
saat
i

38
2.dhuf
e:-
jechakanaj
aar
summaakoot
tu-
dhuf
eekeessat
tij
aar
sai
saqor
alukaat
tu
„
dhuf
e‟i
tt
ii
njedha.Gar
eenj
echaagochamay
emmuut
a‟uu,
jaar
summaakoot
tudhuf
ee
keessat
tihi
i
kakal
l
att
ihi
nqabaat
u.Jaar
summaakeessat
tidhi
mmi
cha
dhal
ate(
wal
dhbdee namoot
aa)dhageef
fachuufqophi
i
dha,kanaaf
uu ,j
aar
summaa
haaeegal
l
uuy
aadaj
edhuqaba.
3.Koot
tu-
dhuf
ee:j
echuungochi
mooot
alamaar
raakanhundeef
famet
a‟ee,
haal
l
iit
ti
f
ayy
adamagaal
eekanaamoggaasasi
rnaar
aar
ajaar
summaat
tikani
tt
i
f
ayy
adamani
i
dha.
4.Haadaguduunf
egaal
eenkungar
eej
echoot
aamaqaaf
igochi
mar
raakan
caasef
famet
a‟ee,
itt
ifay
yadamni
jaar
summaakeessat
til
oonkenneey
aadaj
edhu
qaba.Kuni
ssi
rnaar
aar
aakeessat
tinamni
loonnamaj
alaahat
eadabbi
ikeessat
ti
l
oonhat
ameakkadeebi
sut
a‟a.
5.Fi
xat
e__gar
eenj
echakanaagochi
maay
emmuut
a,mat
imadhokat
aa„
inni
‟jedhu
kanof
keessaaqabut
a‟ee,
ergaani
saai
nni
fixat
eta‟
a.i
tt
ifay
yadamni
jaar
summaa
keessat
tiammoo,
araar
fat
e/ar
aar
ame/y
aadaj
edhuqaba.

4.
7.GaheeKoot
tu-
Dhuf
eenSi
rnaMuukuumur
uuKeessat
tiQabu
Haal
l
iji
ruuf
iji
reeny
ail
ma namaa keessat
tisadar
kaal
een j
i
ruu hawaasaaf
igar
ee
hawaasaa
gar
aagar
ummaa kan qabuudha.I
nniqabaat
aa i
nnibi
raa ammo dhabaa t
a‟uu
danda‟
a.hal
a
kanakeessat
tij
i
reenyi
saakanakeessat
tisochi
i
leeguy
yuukeessat
tinamoonni
wal
i
tti
bi
‟uuni
saakanool
uumi
ti
.Kuni
skanat
a‟eefj
i
ruuni
l
manamaaguut
uft
aat
taaf
figodhu
keessat
tii
sa kaan ni
gammachi
sa kaan ammoo gaddi
sii
suu danda‟
a waan t
a‟eef
.
Wal
dhabbi
i
leen namoot
a gi
dduut
tit
aasi
famu i
tt
ifuf
eekan deemuu osoo hi
ntaane
dhawaat
a keessa i
l
minamaa t
asgaba‟
aa waan deemuuf
igar
a ar
aar
aa deema.
Keessat
tusababal
‟aaf
iaadaaguddaaqaba.Kanaaf
uuummannikunaadaai
saakanat
ti
f
ayy
adamaakant
ureef
iammaskani
tt
ifay
yadamaaj
i
ruudha.UmmanniOr
omooAr
sii
s
aadaaf
isi
rnai
saat
tibal
‟i
naani
tt
ifay
yadamaakanat
ureef
iammaskani
tt
ifay
yadamaa
j
i
ruudha.Akkaqor
ati
chiqor
annooi
saakeessat
tikar
aal
eeaf
-gaaf
fannoof
imar
iiodeef
-
kenni
tt
oot
air
raaaddabaasunkaa‟
ett
iaadaahawaasaOr
omooaanaaShaal
l
aabi
rat
ti

39
waldhabbi
i
nqaamal
amaanf
uruufj
aar
rol
eenaddaaddaabeekamoot
a‟andubbi
i
n
qaamawal
dhaban

4.
8.Meeshaal
eeSi
rnaMuukuumur
uuKeessat
tiI
tt
iFay
yadaman
Hal
angeeHay
yuu:
Gost
ihal
angeekanaakanabbaanmur
ti
iyer
ooammaamanamur
ti
i
keessat
tidhi
mmi
chaer
gaxumur
eeboodadhaddachay
eroocuf
umi
njaal
aar
ukut
uun
bokkuuxi
qqaat
okkoongal
meencuf
ameer
ajechuunbeeksi
suwal
i
inwal
fakkaat
ti
.Si
rna
bul
chi
i
nsaGadaakeessat
ti
ser
gasi
rnakakuuf
iabaar
saagaggessani
iboodahal
angee
hay
yuut
ii
nguduunf
u.Hal
angeengogaar
oophi
iir
raakant
olf
amt
uyer
oo t
a‟ugar
tuu
hawaasaahundaanhi
nqabat
amu.War
roonnihal
angeeqabat
anabbaagadaa,j
aar
sa
bi
yyaa,akkasumasakkaOr
omoo Ar
sii
tt
igur
baanf
uudhafguy
yaaqabat
ehal
angee
qabachuunnamoot
aol
l
aaf
i

BOQONNAASHAN
5.Guduunf
aa,
Argannoof
iYaboo

5.
1.Guduunf
aa
AdeemsaSi
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaakeessat
tinamay
akket
timuukuumur
uuf
i
wal
dhabdeenamoot
aaar
aar
suuqof
aaut
uuhi
ntaanee,akkumaaadaa,duudhaaf
isi
rna
Or
omoosi
rnagadaakeessat
tigar
eehawaasaahar
ii
rooi
saani
ici
msani
iakkaeeggat
an
kangodhuu.Kanaj
echuungar
eehawaasaakeessaai
samanguddoot
ahawaasasana
keessat
tif
udhat
amaqabanf
il
achuunwal
dhabbi
i
sta‟
eedhi
mmoot
aummat
anaannoo
sanaai
l
aal
l
atahundai
saakani
l
aal
amani
i
fihor
dof
aman.Jaar
sol
eenwal
dhabbi
ihi
i
kuuf
i
f
il
atamanj
i
‟at
tiy
erool
amadhi
mmoot
awal
dhabbi
i
nwal
qabat
ankani
l
aal
any
emmuu
t
a‟uu,namoonniwal
dhabandhi
mmai
saani
ier
gaj
aar
sot
akanneeni
nkennat
ani
ibooda
guy
yaa beel
l
amaa sana hi
mat
aaf
ihi
mat
amaan dabar
eedabar
een dhi
mmaa i
saani
i
j
aar
sot
akannneeni
tt
idhi
yeef
fat
u.Qor
toonnil
amaany
aadai
saani
iwal
dur
aaduubaan
er
gai
rr
aaf
uudhani
iboodadubbi
chay
oodanda‟
any
eromasanwal
i
ttiar
aar
su,y
oo
dadhabanammoobeel
l
amani
iaddaanbahu;
hangasi
i
namooni wal
dhaban l
amaan wal
i
tti hi
nbu‟
an, j
aar
sa t
okko akka hor
dof
u
t
aasi
su.
Adeemsij
aar
summaa koot
tu-
dhf
ee si
rna mat
aa i
saa kan qabuudha.Kani
s

40
dhi
mmawal
dhabbi
inamoot
aaut
uuhi
neegal
i
indur
akadhaawaaqat
ugaaggeef
fama,
itt
i
aanseenamoot
awal
dhabanl
amaandhi
mmai
saani
ijaar
saangahuui
saani
ti
ifgal
ata
gal
chuuf
.Yemmuuwal
dhabbi
inamoot
alamaani
idubbat
anqor
iimat
aaf
iqor
rimi
i
laa
f
uul
aanwal
i
ttigar
agal
ani
ita‟
uun,qor
rimat
aa„koot
tu‟y
emmuuj
edhuunqor
rimi
i
laa
ammoo„
dhuf
e‟j
edheesi
rni
jaar
summaakoot
tu-
dhuf
eegaggeef
fama.
Adeemsa Si
rna muukuu mur
uu keessat
ticaasaan j
aar
sot
aa mana dhuunf
aar
raa
kaaseehanaga sadar
kaagosaat
tiakkumasadar
kaal
eeci
minaaf
ilaaf
inawal
dhabdee
sanaakanhi
i
kkamuu
danda‟
uudha.Hi
rmaat
tonniSi
rnaMuukuuMur
uuut
aawaay
yuukeessat
tiqor
amat
aa,
qor
a mi
i
laaf
i abbaa mur
ti
iyemmuu t
a‟an, ut
aa waay
yuu j
aar
sot
a gosoot
a
gur
guddool
amaan kanneen i
rr
aa f
il
atamani
i
dha.Sadar
kaa bal
bal
aat
tiwal
dhabbi
i
uumamanj
aar
sashanachaat
udubbi
ijaar
summaasanaf
ixami
i
seensonniar
gamani
i
fi
j
aar
sot
umabal
bal
asanaay
ooki
i
njaar
saar
addaat
uwal
i
tti
araar
sa.

5.
2.Ar
gannoo
Qor
annoont
okkoer
gagaggeef
fameer
aawwat
ameeboodabu'
aaqabeessummaan
qor
annoosanaakanmi
rkaneessuar
gannooqor
ataansuner
gaaqor
annoosana
gaggeesseenboodaar
gat
uudha.Qor
annoomat
adur
eeni
saaQaaccessaSi
rnaMuukuu
Mur
uu Seer
a Ambaa i
rr
att
igaggeef
fameen f
ir
iiar
gannoo qor
annoo i
saa kan t
a'e
qabxi
i
leei
j
ooar
gannookoot
iiakkaasi
igadi
tt
idhi
yaat
eer
a.
 Si
rniMuukuu Mur
uu Seer
a Ambaa duudha kal
eessaa Or
omoon i
tt
ii
n bul
aa
t
ureef
i,
ammal
aaf
aaj
i
raachuuj
i
raachuu.
 Si
rniMuukuu Mur
uu Seer
a Ambaa haqa mi
i
dhamaa f
ikan mi
i
dhesbaasuu
keessat
tidor
gomaahi
nqabu.
 Yer
ooammaakanaSi
rnai
tt
ii
nbul
maat
aduudhaaOr
omooganamaakunhaqa
ummat
air
rat
ti
ifidhi
mmoot
ahawaasummaaf
i moot
ummaakeessat
timanni
mur
ti
iAadaa Moot
ummaan naannoo Or
omi
yaa qaj
eel
fama i
tt
ii
n bul
mat
aa
keessagal
chuunhammagandaadi
ri
ir
famuunbu'
aanabdachi
i
saaqabachuun
i
saabi
ragahameer
a.

41
  Si
rniMuukuuMur
uuSeer
aAmbaaGadaadhi
mmoot
ahawaasummaaf
iwal
-
dhabdee adda addaa keessat
tiosoo mi
i
dhaan i
saa hi
n bal
'
ati
nfur
maat
a
gababaabaar
ii
ti
inkennuun;
wal
i
inj
i
reeny
ahawaasummaai
tt
ifuuf
sisa.
 Si
rniMuukuu Mur
uu Seer
a Ambaa Gadaa kun baasi
ihi
n bar
baachi
fnee f
i
dadhabbi
ihamaai
rr
aahawaasabar
aar
a.
 Si
rniMuukuuMur
uuSeer
aAmbaaGadaal
oogi
itokkomal
eehaqai
fabaasa.
Akkasumaskany
akkesi
fat
ti
isaaxi
l
a.
 Si
rniMuukuu Mur
uu Seer
a Ambaa Gadaa j
i
reeny
a hawaasummaa keessat
ti
gal
teewwannaannooi
saahundaai
j
atokkooni
l
aal
uunnaannooi
saakani
tt
ii
n
t
ikf
atuudha.

Wobi
il
ee
BeekaanGul
ummaa.(2015)
.Koomt
oo.CoomaAf
ool
aOr
omoo.
Finf
innee:subi
pr
int
ing
BoonsamooMi
'
eessoo(2011)
.Gadaabul
i
.
Fi
l
eeJaal
l
ataa.
(2016)
.Beekumt
aaOr
omoo:
ManamanxassaRaaj
i
i.Fi
nfi
nnee.
Mi
sgaanuuGul
ummaa.(
2011)
.Di
l
bii
:Bu'
uraAf
ool
aa;
Ogaf
aani
ifi
Afawal
alooOr
omoo
Adduny
aa Bar
keessaa (
2011)
.Akkamt
aa,Yaad-
ri
mee Qor
annoo Huj
oo.Fi
nfi
nnee:
Or
omi
yaa
Al
l
owood,
J.(
1993)
.Concept
sofConf
li
ctandConf
li
ctResol
uti
on-Uni
ver
sal
and
Cul
tur
e speci
fi
c(Swedi
sh)aspect
s:I
n J.Al
l
wood and Asmah.
Concept
s of
Conf
li
ctandConf
li
ctResol
uti
oni
nMal
ayandSwedi
sh.
BeekanGul
ummaa(
2015)
.Di
mdi
moo:
Finf
innee:
Subi
Pri
nti
ngPr
ess

42
Br
umf
it
,J.C.(
1986)
.Li
ter
atur
eandLanguageTeachi
ng:Oxf
ord:Oxf
ordUni
ver
sit
y
Pr
ess
Bukeny
a,R.
etal(
eds.
)(1994)
.Under
standi
ngOr
alLi
ter
atur
e.Nai
robi
:Nai
robiUni
ver
sit
y
Pr
ess
Daal
uu Aabbuni
i
.(2012)
.“Xi
nxal
l
a Af
ool
aa Dandeet
ti
iwwan Af
aani
iAf
ran Bar
sii
suu
Keessat
ti
:
Haal
a Ki
taabot
a Bar
ataa Af
aan Or
omoo Kut
aa 9f
faaf
i10f
faa Keessat
ti
”
Yuni
var
sii
ti
iAddi
sAbabaa:
(MAThesi
s)
Dan,Dani
el(
2001)
.Conf
li
ctResol
uti
on:Medi
ati
onTool
sforEv
ery
dayWor
kLi
feNew
Yor
k.
Macgl
awHi
l
l
Dani
elT.Abi
yuZ.Al
emay
ehu.
W,Mel
ese,Yi
l
maZ.(
2009)
.Int
roduct
iont
oResear
ch
Met
hod
Pr
epar
ator
yModul
eforAddi
sAbebaUni
ver
sit
yforGr
aduat
ePr
ogr
ams
Dast
aaDassaal
eny(
2002)
.Bu’
uur
aQor
annoo:
Yuuni
var
sii
ti
iAddi
sAbabaa,
Finf
innee:
ManaMaxxansaaBool
ee
_
___
___
___
___
_(2013)Bu’
uur
aQor
annoo:
Manamaxxansaa‘
EastAf
ri
ca’
,Fi
nfi
nnee
Di
rr
ibi
iDamusee(
2009)
,Il
aal
chaOr
omoo:Bi
i
rooAadaaf
iTur
izi
i
miiManamaxxansaa
D.
G Or
omi
yaaFi
nfi
nnee
Dor
sonR.(
1972)
.Fol
kl
oreandFol
kl
if
e:Chi
cago:
Chi
cagoUni
ver
sit
yPr
ess.
Fi
shmanJ.
A(1071)Adv
ancei
nSoci
ologyofLanguage:Vol
.1,Mout
on,TheHague:
Par
ise
Fr
iber
g,M.
(1990)
.Towar
dsaTheor
yofConf
li
ctandConf
li
ctResol
uti
on
Get
aachooRabbi
rr
aa(
2004)Fur
tuuSeer
lugaAf
aanOr
omoo:Dhaabbat
aMaxx
ansaa
Meeggaa:
Finf
innee

Dabal
ee'
A'
Yuuni
ver
sit
ii Di
l
laa Kol
l
eej
j
iiSaay
insi
iHawaasaat
tiMuummee Af
aani
ifiOgbar
ruu
Or
omooi
rr
aaAf
-gaaf
fi
iodeef
fannookenni
toot
aaf
-gaaf
fi
ii
rr
att
ihi
rmaat
ani
i
fqophaa'
e.
Kabaj
amt
oot
a dhi
mmat
oot
a af
-gaaf
fi
iqor
anni
chaa ,
qor
annoon kun ,
mat
a dur
ee
QaaccessaSi
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaaGodi
naSh/
bahaaAanaaAdaami
itul
l
uu

43
j
i
ddookombol
chaa j
edhur
rat
tixi
yyeef
fat
a.Kaay
yoonqor
annookanaasSi
rnaMuukuu
Mur
uu Or
omoo Ar
sii
;Ut
aa Waay
yuu i
l
aal
chi
see odeef
fannoo f
idhi
mmoot
a Si
rna
MuukuuMur
uuSeer
aAmbaaGadaaakkasumashaal
ahawaasniOr
omooAr
siii
tt
i
f
ayy
adamaat
ureef
iammasi
tt
ifay
yadamaaj
i
rusodaat
okkomal
eei
faaf
i bi
l
isaan
gaaf
fi
iwwan akka naa hi
mtani
ifiwaan beekt
an akka naa l
aat
tan kabaj
aan i
sin
gaaf
adha.
Gumaachanaafgoot
ani
i
fguddaagal
atoomaa!
Qaj
eel
fama:Af
gaaf
fi
iar
maan gadi
idhi
yaat
ani
i
fhaal
a gaaf
atamt
err
att
ihundaa'
uun
af
aani
i
ndeebi
ikeessannaafdeebi
saa.

1.Si
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaamaal
i?
2.Si
rni
MuukuuMur
uuSeer
aAmbaaadeemsaakkami
ikeessadar
ba?
3.Akaakuubadi
imuukuunamat
timur
sii
sanmaal
ifa'
i?
4.Faay
idaanSi
rnaMuukuuMur
uuSeer
aAmbaamaal
i?

Dabal
ee'
B'
Maanguddoot
a Ut
aa_
Waay
yuu f
imi
seensot
a abboot
iiGadaa Af
-gaaf
fi
ikoo i
rr
att
i
odeef
fannoonaafkennan.

T.
L Maqaanamoot
aa Saal
a Umr
ii Ganda Hoj
i
i

44
1. AsabooDaddi
i
qoo 70 Dhi
i
ra Kor
mee Qonnaan
bul
aa
2. Guut
ooNuur
ee 77 Dhi
i
ra Kor
mee Qonnaan
bul
aa
3. HamaadooGal
atoo 73 Dhi
i
ra Habul
ee Qonnaan
bul
aa
4. Sh/
Muhaamad 65 Dhi
i
ra Hur
ufa Qonnaan
H/
Gal
atoo bul
aa
5. Fur
oo Asamach 75 Dhi
i
ra Hur
ufa Qonnaabul
aa
Buudee

45