УНИВЕРЗИТЕТ „ГОЦЕ ДЕЛЧЕВ” – ШТИП

ВОЕНА АКАДЕМИЈА
„Генерал Михаило Апостолски“ – СКОПЈЕ
-придружна членка-

ИНДИВИДУАЛНА РАБОТА

ПРИМЕНА НА ИСТОРИСКИОТ МЕТОД ВО АНАЛИЗИРАЊЕ НА

БИОЛОШКОТО ОРУЖЈЕ И ПОЈАВАТА НА БИОТЕРОРИЗМОТ КАКО И
ПРЕГЛЕД НА ОДРЕДЕНИ БИОЛОШКИ АГЕНСИ КОИ СЛУЖАТ КАКО
ОСНОВА ЗА ИЗРАБОТКА НА БИОЛОШКО ОРУЖЈЕ

ментор кандидат
Проф. д-р Росе Смилески Ивица Арсовски
број на индекс 138

Скопје, декември 2016

Краток извадок

Биолошкото оружје е горчлива тема не само поради нивните деструктивни

способности, туку и поради потенцијалот за остварување на паника и страв
меѓу засегнатите лица. Користено е од дамнешно време, биолошкото оружје
резултира со убивање на целото население и промена на геополитиката на
повеќето места. Во оваа индивидуална работа, акцентот е ставен на резимето
на "главните војни" и терористичките активности каде се користи биолошкото
оружје. Во прилог на ова ќе се обрне внимание на основните биолошки воени
агенси и поврзани патологии и нивна класификација. Можноста од појавата на
потенцијално повеќе деструктивни биолошки агенси поради широко
распространетото воведување на биотехнологијата исто така е предмет на овој
труд.

Клучни зборови: токсини, стапки на смртност, био-сигурносно ниво (БСН)

Title: Bioweapons and bioterrorism: A review of history and biological agents

Abstract
Bioweapons is a thorny issue due their destructive capabilities, and for the
potential to generate panic and terror among the affected people. It is used upon a
time, resulting biological weapons by killing the entire population and changing
geopolitics of most places. In this paper, a summary of the main wars and terrorist
activities carried out using bioweapons over the time is presented. In addition, the
main biological warfare agents and related pathologies in their preventive
classification. The possibility of the emergence of potentially more destructive
biological agents due to the widespread introduction of biotechnology is also the
subject of this paper.

Key Words: toxins; fatality rates; biosafety level (BSL)

2
 СОДРЖИНА

Вовед ................................................................................................................. 4

1.Историски преглед на биолошките војни.......................................................... 5

1.1. Пред Светските војни.................................................................................... 5

1.2. Прва и Втора Светска војна.......................................................................... 6

1.3. По Светските војни.........................................................................................9

1.4. Меѓународни договори................................................................................. 12

1.5. Подемот на биотероризмот.......................................................................... 13

2. Биолошки агенси............................................................................................... 14

2.1. Категории на биолошки агенси.................................................................... 14

2.2. Биолошки агенси кои можат да се користат како биолошко оружје......... 16

2.2.1 Бактерии..................................................................................................... 18

2.2.1.1. Bacillus anthracis ...............……………………………………………..... 18

2.2.1.2. Clostridium botulinum ……..............…………………………………….. 20

2.2.1.3. Yersinia pestis…………………………………………………………….. 22

2.2.2. Вируси........................................................................................................ 23

2.2.2.1. Variola and Poxviridae.......................................................................... 23

2.2.2.2. Filoviridae.............................................................................................. 26

2.2.2.3. Arenaviridae.......................................................................................... 28

3. Заклучок.............................................................................................................. 30

3
Вовед
Биолошката војна се дефинира како намерно користење на
микроорганизми и токсини, обично од микробиолошко, растително или
животинско потекло да генерира болести и смрт кај луѓето, добитокот и
посевите. Биолошката војна и биотероризмот се многу сложени теми, најмногу
поради фактот што многу агенси можат да се користат како оружје, како и
широкиот спектар на начини на ширење во животната средина и помеѓу
населението. Биолошкиот настан предвидува присуство на најмалку два
актери: еден или повеќе патогени (бактерии, вируси или токсини) и "возило" за
нивно ширење. Во прилог на високиот капацитет на ширење и смртноста од
потенцијалните биолошки агенси, нивната невидливост и исклучително тешко
откривање за кратко време, ги прави невозможни за моментална дијагноза се
до последователно зголемување на инфекциите. Всушност повеќето биолошки
оружја (освен, на пример, токсините и бактериите) имаат уникатен квалитет
што другите неконвенционални оружја (како што се хемиските и радиолошките)
го немаат. Биолошките агенси се способни да се размножуваат во
инфекцинираниот организам и да се пренесат на нови организми, генерирајќи
на овој начин непредвидливи последици врз популацијата, како во однос на
жртвите така и во однос на географското ширење1.
Меѓу причините кои го прават биолошкото оружје атрактивно е нивната
многу ниска цена во споредба со конвенционалните и неконвенционалните
оружја. На пример: НАТО во 1996 година објави податоци процесирани во 1969
година од страна на американски експерти – трошоци за напад на површина од
1км² врз цивилно население со различни оружја: 1$/км² за биолошко оружје,
600 $/км² за хемиско оружје, 800 $/км² за нуклеарно и 2000 $/км² за
конвенционално вооружување. Напредокот во науката и биотехнологијата го
направија релативно лесно производството на големи количини на биолошки
агенси исто како и расположливата експертиза достапна до секого, вклучувајќи
ги тука терористичките и паравоените групи2.

1
Zalini Yunus, Combating and reducing the risk of biological threats, (Борба и намалување на
ризикот од биолошки закани), J.Defence Security, 2010, стр. 1-15
2
Kathleen M. Vogel, Phantom Menace or Looming Danger: A New Framework for Assessing
Bioweapons Threats, (Фантом закана или опасност која демне:Нова рамка за оценување на
заканите од биолошкото оружје), JHU Press, New York, 2012

4
 1. Историски преглед на биолошките војни
1.1. Пред Светските војни
Употребата на биолошки агенси како воено оружје не е новина
во модерната ера. Иако, не е лесно да се идентификува стартот на
употребата на биолошкото оружје, антички докази објавуваат дека пред-
христијанската ера околу 300 п.н.е., Грците користат животински трупови
да ги контаминираат бунарите на непријателите. Оваа стратегија исто
така се користи од страна на Римјаните и Персијците. Во подоцнежниот
период , за време на битката на Тортона, Италија во 1155 година, телата
на мртвите војници и животни се користат да се загадат изворите за
вода користени од страна на војниците на царот Барбароса 3.
Во 14-тиот век , за време на опсадата на Кафа од страна на
Татарите (сегашна Феодосија, Украина, град во близина на Црното
море, во тоа време под контрола на Џенова) меѓу нив се шири
епидемија на чума. При опсадата, се катапултираат мртвите тела преку
ѕидовите на градот Кафа што резултира со пресврт во војната – Џенова
бега од Кафа носејќи ги со нив болните. На враќањето во Џенова,
застануваат на неколку пристаништа во Средоземното море. Некои
извори веруваат во можната корелација помеѓу епидемијата на чума во
Кафа и пандемијата што го зафаќа поголемиот дел од населението на
Европа во следните неколку децении (Црната смрт), иако повеќето
автори го делат мислењето за овие два настани дека се потполно
независни4. (Слика 1)
Во 1422 година, за време на опсадата на Каролстеин, литванските
војници катапултираат мртви тела и измет во градот, преплашувајќи го
населението и предизвикувајќи смртоносни трески во многу случаи 5.
Следната документирана употреба на биолошки агенси како воено
оружје се случува нешто повеќе од три века подоцна. За време на
Француско-индиската војна (1754-1767), британскиот командант сер
Џефри Амхерст наредил дистрибуција на ќебиња заразени со мали
сипаници со цел десеткување на индиските племиња кои се

3
Clarke Robin, The Silent Weapons (Тивко оружје), David McKay Co. New York, 1968
4
Weelis Mark, Biological warfare at the 1346 siege of Caffa (Биолошка војна во 1346 опсада на
Кафа), Emerging Infectious Diseases, 2002 стр. 971 - 975
5
Newark Timothy, Medieval Warfare ( Средновековни војувања), Bloomsbury Bools, London, 1988

5
 непријателски расположени кон Британците. Дистрибуцијата на
заразени ќебиња се случува во текот на летото 1763 година, додека
оживување на вирусот помеѓу индиските племиња трае повеќе од 200
години6.

Слика 1. Хронологија на првичното проширување на чумата во

средината на 14 век.
Figure 1. Chronology of the initial spread of plague in the mid-14 th century

1.2. Прва и Втора Светска војна

Неколку активности со предзнак на биолошко војување забележани
во текот на Првата Светска војна не се доволно потврдени во
литературата. Сепак, често се појавува фактот дека Германците
намерно го вакцинираат добитокот со Bacillus anthracis (етиолошки агенс
на антракс) и Pseudomonas mallei (аеробна бактерија) предизвикувајќи
сериозни болести како што се антракс и сакагија, пред да ги пратат во
непријателските држави7.

6
Bhalla Deepak & Warheit B. David, Biological agents with potential for misuse: a historical
perspective and defensive measures (Биолошки агенси со потенцијал за злоупотреба: историска
перспектива и одбранбени мерки), Toxicol. Appl. Pharm., 2004 стр. 71-84
7
James A. Poupard & Linda A. Miller, History of biological warfare: Catapults to capsomers (Историја
на биолошкото војување – катапултирање до капсомери), Ann. N. Y. Aca. Sci., 1992 стр.9-20

6
Како што Првата Светска војна ја виде големата потреба од употреба на
неконвенционално хемиско оружје, така се очекуваше дека Втората Светска
војна ќе види потреба од користење на биолошко оружје.
За време на оваа војна, многу земји спроведуваат програми за
истражување и развој на биолошко оружје, Јапонската програма спроведена
под раководство на генерал-потполковник Широ Ишии секако е една од
најамбициозните (1892 – 1959). Истражувањето започнува во 1928 година, во
текот на оваа година генерал – потполковникот Ишии посетува повеќе европски
и американски држави за да научи корисни техники и информации за можните
начини на употреба на биолошко оружје. Кога се враќа во својата татковина, му
се обезбедува грант со цел да формира истражувачки центар за биолошко
оружје познат како Единица 731 лоциран во Беијинхе, Манџурија. (Слика 2 и 3).
Истражувачкиот центар го сочинуваат повеќе од 3000 научници, главно
микробиолози. Експериментите се спроведуваат на воени затвореници, главно
корејци, кинески и руски војници. Тие биле користени за бројни тестирања на
различно биолошко оружје вклучувајќи Yersinia pestis (предизвикувач на чума),
Vibrio cholera ( колера), Neisseria meningitides (предизвикувач на менингитис) и
Bacillus anthracis (антракс)8.

Слика 2. Комплекс Единица 731

Figure 2. The Unit 731 complex

8
Leitenberg Milton, Biological weapons in twentieth century-A review and analyses (Биолошко
оружје во дваесеттиот век – Преглед и анализа), Crit. Rev. Microbiol. 2001, стр. 267-300

7
.

Слика 3. Харбин објект за биолошко оружје на Единица 731

Figure 3. Harbin bioweapon facility of Unit 731
Во текот на ова истражување, неколку илјади затвореници починале како
резултат на експериментите спроведени на нив.Сепак, стапката на смртност
околу областа на Единица 731 останува многу висока во наредните неколку
години. Ако се земе предвид вкупниот број на смртни случаи, се доаѓа до
бројка од 200.000, предизвикани од активностите на генерал-потполковник
Ишии. Во 1942 година, слабата контрола на ширење на инфекција резултира
со смрт на 1700 јапонски војници9.
Многу други народи исто така вршат експерименти врз потенцијалните
биолошки агенси, но информациите се ограничени. Важно е да се забележи
дека експериментите вршени во 1942 година од страна на британската армија
на островот Груинард, во близина на брегот на Шкотска се всушност
тестирање на антракс валканите бомби. Островот е контаминиран и непогоден
за живеење до 1990 година кога се врши долгогодишно деконтаминирање на
земјиштето10. (Слика 4).

9
Henry D Sokolski & James M Ludes, Twenty-First Century Weapons Proliferation (Пролиферација
на оружје од дваесеттиот век), Routledge, London, 2001
10
Aldhous Peter, Biological warfare: Gruinard Island handed back (Биолошко војување: Островот
Груинард повторно вратен), Nature, 1990, стр. 801

8
 Слика 4. Островот Груинард: Британскиот антракс експеримент за време
на Втората Светска војна
Figure 4. Gruinard Island: British anthrax experiment during World War II

1.3. По Светските војни

До Втората Светска војна, САД заостануваат значително зад другите
земји во однос на истражувањето на биолошкото оружје. Златното доба и за
тестирање и развој на биолошкото оружје во САД е веднаш по завршувањето
на Втората Светска војна, кога добива резултати од експериментите извршени
од страна на јапонската Единица 73111.
Во септември 1950 година, морнарицата на САД спроведува експеримент
врз цивили, со цел да се процени ранливоста на големите американски
крајбрежни градови од биолошки напад. Во заливот на Сан Франциско, облак
од Serratia marcescens (патогена бактерија од низок ранг главно одговорна за
инфенкции на кожата и респираторниот трак) бил раширен со брод. Речиси
целокупната популација (1 милион луѓе) била инфицирана од бактеријата.
Иако била речиси безопасна, неколку лица покажале ефекти на респираторни
заболувања, а некои од нив и починале.
Неколку години подоцна (1956-1958) во Џорџија и Флорида, комарци
веројатно носители на жолта треска биле ослободени со цел да потврди

11
Christopher, G.W., Cieslak, T.J., Pavlin J.A. & Eitzen, E.M., Biological warfare: a historical
perspective (Биолошко војување: историска перспектива),ЈАМА, 1997, стр.412-417

9
ранливоста од воздушен биолошки напад. И покрај тоа што документите
сеуште се чуваат како врвна тајна, некои извори известуваат дека некои лица
починале од каснување на инсекти. Последниот голем експеримент што е
документиран, се состои од ширење на Bacillius subtillis во метро во Њујорк во
текот на летото во 1966 година. Експериментот резултира со инфекции, иако
без последици, на повеќе од еден милион луѓе. Се докажа дека ширењето на
бактерии во целокупната мрежа на метро од една станица, како резултат на
поместување на воздухот во тунели е можно12.
Во 1970-тите, тогашниот СССР спроведува амбициозна истражувачка
програма која за разлика од програмите на САД на кои тајноста им е делумно
отстранета, мистеријата за руската истражувачка програма и понатаму
останува. СССР помеѓу 1973 и 1974 година формира една организација
наречена Главен директорат за биолошка подготвеност (Биопрепарат) со цел
развој и производство на биолошко оружје. (Слика 5)

Слика 5. Степногорск научно технички институт за микро биологија како дел од

18 лаборатории и производствени центри за проектот – Биопрепарат
Figure 5. Stepnogorsk Scientific and Technical Institute for Microbiology as a part of
18 major labs and production centers for the project – Biopreparat.

Иако нема точна бројка на лицата вработени за Биопрепарат, се верува

дека се повеќе од 50.000 кои работат во целиот систем, вклучувајќи научници

12
Christopher, G.W., Cieslak, T.J., Pavlin J.A. & Eitzen, E.M., Biological warfare: a historical
perspective (Биолошко војување: историска перспектива),ЈАМА, 1997, стр.412-417

10
и техничари, кои се сместени во 52 истражувачко-производни фабрики. Во
овие објекти, високо количество на етиолошки агенси на чума, туларемија,
антракс, сакагија, сипаници и венецуелски коњски енцефаломиелитис се
изучуваат и произведуваат. Во прилог на биолошките агенси од природни
извори, Советите исто така изучуваат и применуваат технологии на генетски
инженеринг, со цел да се зголеми агресивноста на биолошките агенси преку
биотехнологијата. Крајната цел на овој проект е изведба на нова поопасна,
полесно ширлива и тешка за идентификување борбена генерација на
биолошко оружје.
Меѓу земјите кои развиле голема програма за истражување на биолошкото
оружје во ерата по Втората Светска војна е Ирак. Започнува со свое
истражување и развој на програми во областа на биолошка војна во 1974
година и тоа контекстуализирање во една организација наречена Државен
завод за трговија и индустрија 13. Програмата се состои од проучување и
производство на ботулински токсин, антракс, афлактосин и рицин, како и
вирусни агенси како што се ротавирус, заразен хеморагичен конјуктивитис и
камила сипаници. Програмата вклучува околу 300 научници кои завршиле
обука во земјите од Западна Европа14. (Слика 6)

Слика 6. Дел од технологијата користена

во програмата за биолошко оружје
Figure 6. Part of the technology used for
biological weapons program

13
Colin J. Davis, Nuclear blindness: An overview of the biological weapons programs of the former
Soviet Union and Iraq (Нуклеарно слепило – Преглед на програмите за биолошко оружје од
поранешниот Советски Сојуз и Ирак), Emerg. Infect. Dis.,1999, стр. 509-512
14
Leitenberg Milton, Biological weapons in twentieth century-A review and analyses (Биолошко
оружје во дваесеттиот век – Преглед и анализа), Crit. Rev. Microbiol. 2001, стр. 267-300

11
 1.4. Меѓународни договори
Првите мерки против употребата на биолошкото оружје се
направени во 19 век за време на конференција во Хаг, 1899 година, а потоа се
потврдени на истото место во 1907 година, со документ со наслов: Законите и
обичаите на војување на земјиште, потпишана и ратификувана од страна на 24
земји во однос на забраната за употреба на отровни оружја 15. Во 1925 година,
имајќи ги во предвид ужасите од Првата Светска војна особено во однос на
употребата на хемиското оружје, се потпишува Протоколот од Женева за
забранета употреба на отровни и други гасови како и бактериолошки методи
на војување. Договорот е потпишан од страна на голем број земји (иако на
почетокот беше ратификуван само од страна на САД во средината на 1970-
тите) но предвидува само забрана на употреба на биолошки агенси како
оружје, но не и нивен развој и складирање16.
Со оглед на ограничените ефективности на Протоколот од Женева
во контролирање на развојот на биолошкото оружје и пролиферацијата, во
1972 година беше иницирана Конвенција за забрана на развивање,
производство и складирање на бактериолошко(биолошко) и токсично оружје и
нивно уништување. Првично потпишана од над 100 држави и стапува на сила
од 1975 година. Сепак оваа Конвенција, слично на Протоколот од Женева има
неколку дупки. Прво, не обезбедува насоки за почитување на протоколот.
Покрај тоа, забранува употреба и развој на биолошко оружје во количини кои
немаат оправдување за профилактички, заштитни или други мирољубиви
цели. Очигледно е како ова тврдење е отворено за интерпретација, како не
дефинира ограничени количества или значителни ограничувања на развој и
производство на биолошко оружје.Биотерористичките настани кои се случиле
како последица на ратификацијата на Конвенцијата за биолошко оружје (КБО)
во 1972 година потврдија дека таа не ја спречува пролиферацијата на
биолошкото оружје.

15
Leitenberg Milton, Biological weapons in twentieth century-A review and analyses (Биолошко
оружје во дваесеттиот век – Преглед и анализа), Crit. Rev. Microbiol. 2001, стр. 267-300
16
Christopher, G.W., Cieslak, T.J., Pavlin J.A. & Eitzen, E.M., Biological warfare: a historical
perspective (Биолошко војување: историска перспектива),ЈАМА, 1997, стр.412-417

12
 1.5. Подемот на биотероризмот
Дури и по ратификацијата на КБО, голем број на земји
продолжуваат да развиваат и тестираат биолошки агенси за воени цели. Од
1980 година, терористичките групи се повеќе сметаа на биолошкото оружје
како високо дестабилизирачка алатка за граѓанското општество и економија.
Големата експанзија на биотехнологијата и намалувањето на тешкотии во
производството на генетски модифицираните организми направија простор за
создавање на мулти дрога отпорна на патогени и подобрени фактори на
вирулентност. Употребата на биолошки агенси во последните децении се
должи главно на терористичките групи, повеќе или помалку изолирани, кои
користат биолошко оружје како стратегија за одбрана на нивните
екстремистичко-религиозни идеи и тоа врз цивилната популација или клучни
владини цели17.
Во 1984 година, во Далас, Орегон САД, група екстремистички следбеници
на Bhagwan Shree Rajneesh (познати како Ошо) контаминираат салати во 10
различни салата барови со патоген на салмонелоза (Salmonella thyphimurium),
со цел да се оневозможи населението. Вкупно 751 луѓе се заразени со
болеста, а неколку од нив и се хоспитализирани. Иако немало жртви, овој
терористички акт се смета за најголемиот биотеористички напад во историјата
на САД18. Во 1990-тите, јапонскиот култ на Аум Шинрикјо тестира различни
видови на биолошко оружје, вклучувајќи ботулин токсин, антркас, колера и Q
треска. Во 1993 година, за време на хуманитарна мисија во Африка, тој се
обидел да добие примероцина вирусот ебола. Помеѓу 1990 и 1995 година,
култот се обидува да изврши неколку биотерористички напади во Токио
користејќи гасовити биолошки агенси, вклучувајќи го ботулинскиот токсин и
антраксот. За среќа, нападите биле неуспешни 19.
Значаен биотерористички настан се случува во САД, во драматичните
напади на Светскиот трговски центар во Њујорк во септември 2001 година.
17
Cronin Audrey Kurth, Terrorist motivations for chemical and biological weapons use: Placing the
threat in context (Терористички мотивации за користење на хемиско и биолошко оружје-ставање
на заканата во контекст), Defense Secur. Anal., 2004, стр. 313-320
18
Török, T.J., Tauxe, R.V., Wise, R.P., Livengood, J.R., Sokolow, R., Mauvais, S., Birkness, K.A.,
Skeels, M.R., Horan J.M. & Foster L.R, A Large community outbreak of Salmonellosis caused by
intentional contamination of restaurant salad bars, (Голема заедница на епидемија од
салмонелоза предизвикана од намерно заразување на ресторан салата барови), JAMA, 1997,
стр. 389-395
19
Kyle B.Olson, Aum Shinrikyo: Once and future threat? (Аум Шинрикјо-Еднаш и идна опасност?),
Emerg. Infect. Dis., 1999, стр.513-516

13
Испуштањето на Bacillus anthracis (Антракс) преку поштенскиот систем на САД
беше спроведено преку писма адресирани до печатот и владините
претставници. Имаше 22 потврдени случаи на загадување од антракс, од кои
12 кожни и 10 инхалациони. Пациентите кои кожно биле инфицирани
позитивно реагирале на третманот со антибиотици, додека од инхалационите,
4 биле фатални20. Во 2002 година во Манчестер, Велика Британија, шест
терористи се уапсени заради поседување на рицин, а во 2004 година се
пронајдени траги од истиот отров користен во Дирксен Сенаторската зграда во
Вашингтон. Очигледно е дека употребата на биолошки агенси се пресели кај
терористичките групи. Ова создава многу силна загриженост дека употребата
на биолошкото оружје од страна на терористите може да создаде неочекувани
ситуации карактеризирани со масивен деструктивен потенцијал.

2. Биолошки агенси
2.1. Категории на биолошки агенси
Центрите за контрола на болести и превенција (ЦКБП) на САД го
дефинира биотероризмот како напад при кој намерно се ослободуваат вируси,
бактерии или други агенси со цел предизвикување болест или смрт кај луѓето,
животните или растенијата21.Биолошките агенси се класифицираат во три
категории: (Табела 1)
1. А категорија – агенси кои може лесно да се дистрибуираат или
пренесат од човек на човек. Резултираат со висока стапка на смртност
и имаат потенцијал за огромно влијание врз јавното здравје. Може да
предизвикаат паника во јавноста и социјално пореметување и бараат
посебна мерка на подготвеност на јавното здравство.
2. Б категорија – агенси кои релативно лесно може да се дистибуираат.
Резултираат со умерена стапка на морталитет и ниска смртност, и
бараат специфични дијагностички капацитети и следење на болеста.
3. В категорија – модифицирани агенси кои би можеле да бидат
направени за масовно ширење во иднина поради нивната достапност.
20
Bhalla Deepak & Warheit B. David, Biological agents with potential for misuse: a historical
perspective and defensive measures ( Биолошки агенси со потенцијал за злоупотреба: историска
перспектива и одбранбени мерки), Toxicol. Appl. Pharm., 2004 стр. 71-84
21
Centers for Diseases Control and Prevention (CDC), Bioterrorism overview - bioterrorism agents /
diseases (Преглед на биотероризмот, агенси за биотероризам / болести), превземено од:
https://emergency.cdc.gov/bioterrorism/overview.asp на ден 15.12.2016

14
 Лесни се за производство и дистибуција. Потенцијално се поврзани со
висок морбидитет и стапка на смртност, како и огромно влијание врз
здравјето.

Генерално, биолошките агенси (вклучувајќи ги и оние што се користат како

биолошко оружје) може да се класифицираат и според одредени
карактеристики кои ја дефинираат опасноста по здравјето 22:
а) Инфективност – способност на агенсите да навлезат и да се
размножуваат во одредена земја,
б) Патогеност – способност на агенсите да предизвикаат болест по
продирањето во телото,
в) Преносливост – способност на агенсите да се пренесат од заразено
лице на здраво,
г) Способност да се неутрализира – значи дека постојат превентивни
алатки и/или терапевтски третмани

Биолошките агенси може да се пренесат преку еден или повеќе начини.

Моделите на пренесување се следни23:
а) Парентерално – агенсите се пренесуваат преку телесни течности
или крв,
б) Преку дишни патишта – агенси кои се испуштаат од инфицираните
луѓе, кои потоа може да се вдишат од страна на околните луѓе,
в) Контакт – агенсите се присутни на површината на инфицираниот и
може да инфицираат други
г) Дигестивен/фекален пат – преку предмети, храна или останати
средства загадени со измет или пак преку сексуален контакт.

Табела 1. Значајни биолошки агенси кои се можни да се искористат како

биолошко оружје (Центрите за контрола на болести и превенција (ЦКБП), 2013)
22
North Atlantic Treaty Organization (NATO), NATO Handbook on the Medical Aspects of NBC
Defensive Operations AMedP-6(B). Part II – Biological, (НАТО прирачник за медицински аспекти
од НБХ одбранбени операции АМедП-6(Б), Биолошки – Дел II) U.S. Department of the Army,
Washington DC, 1996
23
Michelangelo La Placa, Principles of Medical Microbiology (Принципи на медицинска
микробиологија), Esculapio, Lahore, 2010

15
 Table 1. Major biological agents that are possible to be used as bioweapons
(CDC, 2013).

2.2. Биолошки агенси кои можат да се користат како биолошко

оружје
Иако постојат голем број на патогени (бактерии, вируси и токсини)
кои предизвикуваат болести кај луѓето, животните и растенијата, многу малку
од нив поседуваат карактеристики да бидат биолошко оружје 24. Идеално,
биолошкото оружје треба лесно да се најде или произведе. Со цел да се
развие биолошки напад кон чуствителни цели или популација, потребни се
големи количини на биолошки агенси, од исклучителна важност е големината
на бројот на биолошките агенси (или одредена количина на токсини) за да
генерира болести на потенцијалната цел. Идеалното биолошко оружје, исто
така мора да има висок капацитет на онеспособување на погодените или пак
алтернативно да биде исклучително смртоносен. Соодветно е да се одбере
24
Edward M. Eitzen Jr., Use of biological weapons (Употреба на биолошко оружје), Textbook of
Military Medicine: Medical Aspects of Chemical and Biological Warfare. Office of the Surgeon
General. U.S. Department of the Army, Washington. D.C., 1997, стр. 437-450.

16
агенс со период на инкубација зависно од тоа дали се потребни непосредни
или одложени ефекти. Други важни карактеристики за биолошкото оружје се:
патот на пренос и леснотијата на ширење со соодветен метод на испорака. На
крај, стабилноста на агенсот мора да се оцени, особено кога големи количини
мора да се чуваат на неопределено време25.
Во следните под-секции, според биолошкото потекло се дадени и
категоризирани клучните карактеристики на најрелевантните биолошки агенси
(опфатени во категоријата А од страна на ЦКБП). Стапките на смртност од овие
агенси се дадени во Табела 2. , додека биосигурносното ниво (БСН) потребно
за работа со овие агенси се прикажани во Табела 3.

Табела 2. Стапка на смртност на биолошки агенси од категорија А

Table 2: Fatality rates of Category A biological agents

Табела 3. Биосигурносно ниво потребно за работа со биолошки агенси од

категорија А
Table 3: Biosafety levels (BSL) required to work with Category A biological agents

25
Mark G. Kortepeter & Gerald W. Parker, Potential biological weapons threats (Потенцијални
закани од биолошко оружје), Emerg. Infect. Dis., 1999, стр. 523-527

17
 2.2.1 Бактерии
2.2.1.1. Bacillus anthracis
Bacillus anthracis е Грам-позитивна, неподвижна, факултативно анаеробна
бактерија, обично опкружена со капсула. (Слика 7) Таа е етиолошки агенс на
антракс, која се случува многу често кога е епизоотски (широко распространета
болест) или ензоотски ( болест која редовно влијае на животни во одредена
област и во одредена сезона) застапена кај тревопасните животни кои
стануваат заразени по директен или индиректен контакт со контаминирана
почва.

Слика 7. Микроснимка на Bacillus anthracis

Figure 7. Photomicrograph of Bacillus anthracis

Кај луѓето, болеста може да настапи кога се изложени на заразени животни,

ткиво од заразени животни или високи концентрации на антракс единици.
Антракс ендоспорите (не-репродуктивна структура што ја содржи ДНК на
бактеријата) немаат мерлив метаболизам, не се делат и се отпорни на

18
сушење, топлина, ултравиолетово и јонизирачко зрачење, хемиски средства за
дезинфекција, како и останати видови на стрес, останувајќи во околината со
години, и преживување во почва до 200 години26.
Болеста се предизвикува од дејството на токсинот произведен од
вегетативниот бацил, кој се состои од три компоненти: заштитен антиген, едем
фактор и смртоносен фактор. Заштитниот антиген се врзува со клеточните
рецептори, посредувајќи го влезот на едем факторот и смртоносниот фактор
во клетката. Друг антракс вирулентен фактор е Д-полипептид глутаминска
киселинска капсула од вегетативна форма 27. Три типа на антракс инфекции
можат да се случат: кожна, белодробна и цревна. Кожната форма е најчеста
инфекција и се карактеризира со кожни чирови, безболна, нема лузни, отоци
на лимфни жлезди и итн. Можна е покачена температура и локален
лимфадент, но септикемијата (труење на крвта) е ретка 28. Доколку не се лекува
кожниот антракс може да стена систематски и е фатален во 5%-20% од
случаите.(Слика 8 и 9). Гастро и белодробните форми се поретки.
Белодробната форма започнува со симптоми на грип кои вклучуваат треска,
замор, покачена температура, непродуктивна кашлица, повраќање, потење,
мускулна болка, конфузија, главоболка и болка во градите, болки во стомакот
по што следува цијаноза, шок, кома и смрт. Гастро формата се карактеризира
со треска, гадење, повраќање, болки во стомакот и крвави столици.
Нема докази за директно ширење од човек на човек. По изложувањето,
инкубацискиот период се движи помеѓу 1 до 7 дена, а може и да се продолжи
до неколку недели. Некои вакцини се користат за да се спречи болеста, како
што се живи вакцини врз основа на заштитен антиген 29. Во врска со терапијата,
постојат три видови на антибиотици кои се ефикасни против Bacillus anthracis:
ципрофлоксацини, тетрациклини и пеницилини30. За лабораториска

26
Yuen, E.C.P. Biological warfare: The facts (Биолошко војување: Фактите), Hong Kong J. of
Emerg. Med., 2001, стр. 232-240.
27
World Health Organization (WHO), Public Health Response to Biological and Chemical Weapon
(Одговор на јавното здравство на биолошкото и хемиското оружје), World Health Organization
(WHO), Geneva, Switzerland, 2004
28
Moquin, R.R. & Moquin, M.E., Weapons of mass destruction: biological, (Оружје за масовно
уништување – биолошко), Neurosurg. Focus, 2002
29
World Health Organization (WHO), Public Health Response to Biological and Chemical Weapon
(Одговор на јавното здравство на биолошкото и хемиското оружје), World Health Organization
(WHO), Geneva, Switzerland, 2004
30
Bhalla Deepak & Warheit B. David, Biological agents with potential for misuse: a historical
perspective and defensive measures (Биолошки агенси со потенцијал за злоупотреба: историска
перспектива и одбранбени мерки), Toxicol. Appl. Pharm., 2004 стр. 71-84

19
дијагностика и истражување, манипулации кои вклучуваат клинички
примероци, препорачуваат Биосигурносно ниво 2 (БСН-2) мерки, додека
манипулации кои вклучуваат активности со значително производство на
аеросоли, се препорачуваат Биосигурносно ниво 3 (БСН-3) мерки.

Слика 8. Кожна форма на антракс Слика 9. Кожна форма на антракс

Figure 8. Cutaneous form of anthrax Figure 9. Cutaneous form of anthrax

2.2.1.2. Clostridium botulinum

Clostridium botulinum е Грам-позитивен, во облик на шипка, безполово
формиран, етиолошки агенс на ботулизмот, кој може да се изолира од почвата
како негово природно живеалиште. (Слика 10). Четири видови на Clostridium
botulinum се познати, карактеризирани со различни геноми и нивни заеднички
ботулински токсин. Дополнително, седум различни антигенски видови на
ботулински токсин се дефинирани преку недостатокот на крос-
неутрализацијата. Ботулинскиот токсин е најсмртоносниот познат токсин и
сите седум различни видови дејствуваат на сличен начин. Смрта најчесто се
јавува како резултат на парализа на фаринксот и мускулите на дијафрагмата,
проследено со респираторно гушење31.

31
Bhalla Deepak & Warheit B. David, Biological agents with potential for misuse: a historical
perspective and defensive measures ( Биолошки агенси со потенцијал за злоупотреба: историска
перспектива и одбранбени мерки), Toxicol. Appl. Pharm., 2004 стр. 71-84

20
 Слика 10. Микроснимка на Clostridium botulinum
Figure 10. Photomicrograph of Clostridium botulinum

Постојат три форми на човеков ботулизам: од храна, рана и црева. Сите

форми на ботулизам се предизвикани со апсорпција на ботулински токсин во
циркулацијата од рана или мукозна површина, по инфекцијата, инкубацискиот
период зависи од стапката и количеството на апсорпцијата на токсинот, од два
часа до осум дена. Пациентите погодени со ботулизам се фебрилни и
симетрично присутни, следува флакцидна парализа со истакната булбарна
парализа. Терапијата се состои од пасивна имунизација со антитоксин во
придружба на нега. Ботулизмот може да се спречи со давање на pentavalent
(ABCDE) ботулински токсоид, чија ревакцина е во развој. Биосигурносното
ниво 2 (БСН-2) мерките се препорачуваат при работа во лабораторија, додека
Биосигурносното ниво 3 (БСН-3) мерките се предлагаат за активности со висок
потенцијал на аеросол32.
2.2.1.3. Yersinia pestis
Yersinia pestis е Грам-негативен и недвижечки, полово формиран со
што егзистира и во аеробни и анаеробни услови. Може да остане во одржлива
форма, денови во влажна почва и вода, но е ранлив од директна изложеност
на сончева светлина33. (Слика 11).
32
Arnon, S.S., Schechter, R., Inglesby, T.V., Henderson, D.A., Bartlett, J.G., Ascher, M.S., Eitzen, E.,
Fine, A.D., Hauer, J., Layton, M., Lillibridge, S., Osterholm, M.T., O'Toole, T., Parker, G., Perl, T.M.,
Russell, P.K., Swerdlow, D.L. & Tonat, K., Botulinum toxin as a biological weapon: medical and public
health management (Ботулински токсин како биолошко оружје: менаџмент на јавно и медицинско
здравје), JAMA, 2001, стр. 1059-1070
33
World Health Organization (WHO), Public Health Response to Biological and Chemical Weapon
(Одговор на јавното здравство на биолошкото и хемиското оружје), World Health Organization
(WHO), Geneva, Switzerland, 2004

21
 Слика 11. Скенирање со електронски микрограф прикажува маса
од Yersinia pestis бактерии во предниот дел на дигестивниот канал на заразена
болва
Figure 11. A scanning electron micrograph depicting a mass of Yersinia
pestis bacteria in the foregut of an infected flea

Бактеријата е етиолошки агенс на чума, болеста која може да влијае на

луѓето и животните34. Дивите глодари се носители на патогенот и го
пренесуваат на други животни преку болви, заразени животински ткива,
контаминирана почва или респираторна изложеност. Во ендемските рурални
средини, лицата кои доаѓаат во контакт со дивите глодари може да бидат
погодени од чума, која постои во две форми: бубонска и пневмонија.
Бубонската чума се случува тогаш кога болвите се користат како носители на
болеста, при што период на инкубација е 2-6 дена по изложувањето. Оток на
лимфните јазли се случува, пропратено со појава на треска, покачена
температура, главоболка,како и гадење и повраќање. Ако чумата не се лекува
предизвикува септикемија (сепса). Пневмониската чума може да се појави од
вдишување организми или од изложеност на заразена крв. Продуктивна
кашлица со крв е типичен симптом за пневмонична чума, која може да се шири
од човек на човек преку кашлање.
34
Michelangelo La Placa, Principles of Medical Microbiology (Принципи на медицинска
микробиологија), Esculapio, Lahore, 2010

22
 Ако се започне веднаш по настанатата инфекција, антимикробната терапија
е ефикасна. Се состои од стрептомицин или гентамицин.Алтернативни
антимикробни супстанци се тетрациклини, хлорафеникол, флуорохинолони,
ципрофлоксацин и сулфонамиди. Вакцината против чума се препорачува само
за високо ризични групи, како што е лабораторискиот персонал. Вакцинација
со мртви или живи атенуирани Y. pestis бактерии е ефикасен против
бубонската чума, но не и против пневмоничната. Биосигурносно ниво 2 (БСН-
2) мерки се препорачуваат за активности кои вклучуваат инфективни
материјали, додека Биосигурносно ниво – 3 (БСН-3) може да се користи во
случај на високо производство на заразни аеросоли или директен контакт со
заразена болва35.

2.2.2. Вируси
2.2.2.1. Variola and Poxviridae
Poxviridae се состои од семејство на генетски поврзани, големи, ковертирани,
ДНК вируси кои се мултиплицираат исклучиво во рамките на цитоплазмата од
клетките на 'рбетниците и безрбетниците. Само член на родот orthopoxvirus,
кој вклучува големи, мајмунски и кравји сипаници можат да се појават кај
луѓето. Од нив пак, само големите сипаници можат лесно да се пренесат од
човек на човек преку плунка или назална секреција и контаминирани
предмети36. (Слика 12).

35
World Health Organization (WHO), Public Health Response to Biological and Chemical Weapon
(Одговор на јавното здравство на биолошкото и хемиското оружје), World Health Organization
(WHO), Geneva, Switzerland, 2004
36
Bernard Moss, Poxviridae: The viruses and their replication (Poxviridae – Вирусите и нивната
репликација), In: Knipe D.M. and Howley P.M. (Eds.), Fields Virology. Lippincott Williams & Wilkins,
Philadelphia, Pennsylvania, 2007, стр. 2905-2946

23
 Слика 12. Електронска микрографија на Poxviridae вирусот
Figure 12. Electron micrograph of Poxviridae virus

Најчестата клиничко-патолошка презентација на големи сипаници е

систематскиот вирулентен вид на болеста позната како Голема вариола со
стапка на смртност од дури 30%-40% по случај. Плунката или назалната
секреција од заразено лице се виновни за преносот помеѓу луѓето. По
орофарингеална или респираторна инфекција на слузница и асимптоматски не
заразлив период на инкубација (7-17 дена), многу пациенти имаат висока
температура и слабост на продромална болест. Макулопапулозен осип
понатаму се појавува на слузницата на устата и фаринксот, лицето и
подлактиците и се шири кон трупот и нозете. Во рок од 1-2 дена, осипот
станува везикуларен, а подоцна пустуларен. Се развиваат красти понатаму
доколку човекот преживее, оставајќи лузни наречени сипаници од каде што и
доаѓа самиот збор – сипаници37. (Слика 13)

37
Knipe, D.M., Howley, P.M., Esposito, J.J. & Fenner, F., Poxviruses, In: Knipe D.M. and Howley P.M.
(Eds.), Fields Virology. Lippincott Williams & Wilkins, Philadelphia, PA, USA, 2001, стр. 2885-2921

24
 Слика 13. Дете заразено со сипаници во Бангладеш, 1973
Figure 13. A child infected with smallpox in Bangladesh, 1973

Потешка, но многу помалку честа манифестација на Големата вариола, е

позната како малигни или хеморагични сипаници што се поврзани со речиси
100% стапка на смртност. Луѓето се единствени "домаќини" на овој вирус,
поради кој Светската здравствена организација во 1980 година спроведува
успешна глобална кампања за вакцинација, која потоа е прекината.
Престанокот на вакцинација на само што го зголемува ризикот од
биотерористички напади, туку доведува и до зголемување на процентот од
појава на зооносни poxvirus како мајмунските38.
Во моментов не постојат третмани за инфекција од големи сипаници и
терапија вклучувајќи нега како антипиретик и анти-воспалителни третмани за
ублажување на болка и треска. Антибиотици се препишуваат за евентуални
супер-бактериски инфекции. Сите експерименти со користење на жив вирус на
вариола мора да се спроведат согласно стандардите на Светската
здравствена организација во одобрени лаборатории со Биосигурносно ниво –
4(БСН-4).

2.2.2.2. Filoviridae
Семејството Filoviridae (од латинскиот термин филум, осврнувајќи се
на формата на вирионот) се состои од ковертирани, негативно-верижни РНК
вируси кои предизвикуваат сериозни зоонозни хеморагични трески кај луѓето и
не-човечките примати. Семејството се состои од два различни родови:

38
Rimoin, A.W., Mulembakani, P.M., Johnston, S.C., Lloyd Smith, J.O., Kisalu, N.K., Kinkela, T.L.,
Blumberg, S., Thomassen, H.A., Pike, B.L., Fair, J.N., Wolfe, N.D., Shongo, R.L., Graham, B.S.,
Formenty, P., Okitolonda, E., Hensley, L.E., Meyer, H., Wright, L.L. and Muyembe, J.J., Major
increase in human monkeypox incidence 30 years after smallpox vaccination campaigns cease in the
Democratic Republic of Congo (Значително зголемување на човечките мајмунски сипаници 30
години по престанокот на кампањата за вакцинација на големи сипаници во ДР Конго), Proc
Natl Acad Sci USA, 2010

25
Marburgvirus и Ebolavirus. (Слика 14). Родот Marburgvirus вклучува еден вид –
Marburg Marburgvirus кој има два члена, Marburg (MARV) и Ravn (RAVV)
вируси. Родот Ebolavirus вклучува пет видови, од кои секој од нив има еден
член, Zaire ebolavirus (EBOV), Sudan ebolavirus (SUDV), Taï Forest ebolavirus
(TAFV), Bundibugyo ebolavirus (BDBV) и Reston ebolavirus (RESTV) 39.

Слика 14. Електронска микрографија на вирусот Ебола Заир.

Figure 14. Electron micrograph of the Ebola Zaire virus.
Природни носители на овие вируси сеуште не се идентификувани.
Сепак, Ебола РНК вирусот е откриен од копнени цицачи во Централна
Африка.Докази се појавуваат дека афрички, азиски, па можеби и европски
лилјаци се природни носители на филовирусите, и овие животни можат да го
пренесат вирусот директно на луѓето или преку преоден преносител
вклучувајќи ги горилата и свињите. По пренос на луѓето, ширењето на вирусот
меѓу поединците е резултат на директен контакт со крв или други телесни
течности од инфицирани пациенти. Филовирусите покажуваат различни
вируленти кај луѓето. EBOV и MARV инфекцијата е поврзана со стапка на
смртност до 90%, додека RESTV се чини дека е апатогена, не е во состојба да
предизвика болест40.
Во инфицираните лица, по периодот на инкубација (помеѓу 2 до 21 ден),
болеста се манифестира со генерички симптоми на грип, висока температура,

39
Adams, M.J. & Carstens, E.B., Ratification vote on taxonomic proposals to the International
Committee on Taxonomy of Viruses (Ратификациско гласање за таксономски опредлози на
Меѓународниот комитет за токсономија на вируси), Arch. Virol, 2012
40
Sanchez, A., Geisbert, T.W. & Feldmann, H. Filoviridae: Marburg and Ebola Viruses.
(Филовиридае: Марбург и ебола вируси), Philadelphia, Pennsylvania, 2007, стр. 48-49

26
тешка главоболка и омалаксаност проследено со гастроинтестинални
симптоми вклучувајќи болки во стомакот, гадење, повраќање и дијареа.
Поголемиот дел од пациентите покажуваат јасни хеморагични
манифестации, како што се ехимози, мукозни крвавења и хематемеза. Смртни
случаи обично се јавуваат 8-16 дена по почетокот на симптомите, а се
манифестира преку откажување на повеќе органи, тешка дифузна
коагулопатија, шок и кома. Не постои специфична терапија против filoviral
инфекциите, дури и негата е предвидена да се ограничи на симптомите.
Поради недостаток на одобрен третман или вакцини, заедно со високата
смртност и инфективност, работа со Filoviridae е ограничен на високо безбедни
лаборатории со Биосигурносно ниво - 4 (БСН-4)41.

2.2.2.3. Arenaviridae
Фамилијата Arenaviridae се состои од ковертирани, негативно
верижни, бипартитни РНК вируси кои предизвикуваат хронични инфекции кај
глодари и болести кај луѓето кои се стекнати од животински пренос. Родот
Arenaviridae вклучува 22 вирусни видови кои според генетските и географските
податоци се поделени на две групи: комлекс на Стар и Нов свет. Комплексот
Стар свет вклучува дистрибуиран Lymphocytic choriomeningitis вирус ширум
светот што предизвикува акутен стерилен менингоцефалитис кај луѓето, и
други ендемични вируси на африканскиот континент, вклучувајќи ги Lassa
(LASV) и Lujo (LUJV) вирусите кои предизвикуваат хеморагична треска.(Слика
15) Голема група од Новиот свет arenaviruses е понатаму поделена на три
подвида и тоа, А, Б и Ц42.

41
Department of Health and Human Services (DHHS), Biosafety in Microbiological and Biomedical
Laboratories, 5th ed. U.S. Department of Health and Human Services (DHHS), Washington, D.C,
2009
42
Charrel N. Rene, Arenaviruses other than Lassa virus (Аренавируси, освен Ласа вирусот),
Antiviral Res., 2003, стр. 89-100

27
 Трансмисија на вирусот се јавува обично преку човечки контакт со
екскрети или предмети кои се загадени со екскрети од заразен глодар, додека
секундарната трансмисија лице-на-лице може да се случи со некои
аренавируси, како што се Lassa, Machupo и Lujo вируси.

Слика 15. Микрографија на Ласа вирус (аренавирус)

Figure 15. Micrograph of the Lassa virus (arenavirus)

По 1-2 недели на инкубациски период, хеморагичната треска предизвикува

широк спектар на симптоми и патологија, вклучувајќи главоболка, кашлица,
болки во грлото, гадење, повраќање и дијареа. Неколку компликации можат да
се појават вклучувајќи преврален излив, невролошки компликации, еден на
лицето и крварење од мукозна површина. Напредна фаза на болеста често се
манифестира со шок и смрт. Нелиценцирани вакцини, профилактички или
терапевтски третмани се достапни против аренавирусната инфекција.
Биосигурносно ниво – 4 (БСН-4) лабораториска средина е задолжителна за
сите патогени (хеморагична треска) аренавируси, додека Биосигурносно ниво 2
или 3 (БСН 2/3) лабораториска средина се препорачува за ракување со други
аренавируси43.

43
Department of Health and Human Services (DHHS), Biosafety in Microbiological and Biomedical
Laboratories, 5th ed. U.S. Department of Health and Human Services (DHHS), Washington, D.C,
2009

28
 3. Заклучок

Употребата на биолошки агенси како биолошко оружје има свои корени

од дамнешно време, кога концептите на бактерии, токсини или вируси сеуште
не се познати. Пред повеќе од 2000 години, застарени техники на биолошко
војување ги решава првите спорови помеѓу луѓето. Со текот и развојот на
модерната наука (особено во 18-век), можноста за користење на биолошки
агенси како биолошко оружје е надградена.
Во последните неколку децении развојот на иновативни биотехнолошки
техники обезбедува знаење за создавање на поагресивно биолошко оружје.
Овие новосоздадени агенси предизвикуваат загриженост бидејќи можат да
создадат катастрофални и неочекувани ефекти, на исто па дури и повисоко
ниво од повеќето опасни "од див тип" биолошки агенси.
И покрај тоа што меѓународните конвенции забрануваат употреба на
биолошки агенси за офанзивни цели, сепак е познато дека многу терористички

29
групи продолжуваат со нивните истржувања за можна употреба на биолошките
агенси како биолошко оружје.
Загриженоста во врска со биолошките агенси е предизвикувачка, како
поради ефектите врз жртвите така и поради објективните тешкотии за
откривање на потенцијалниот напад. Ослободување на биолошки агенси е
тешко да се открие со сегашната технологија, особено кога станува збор за
ќор-сокак откритие во однос на детекцијата на агенсите. Биолошките агенси
имаат уникатна карактеристика кога се споредуваат со други
неконвенционални оружја (хемиски или радиолошки),со исклучок на токсините,
тие се способни да се размножуваат и пренесуваат на други лица.
Оттука, непосредна идентификација на биолошки напад е од суштинско
значење, со цел да се превземат соодветни мерки за задржување и
спречување за понатамошно ширење. Затоа, постои јасна потреба за развој на
нови технологии за откривање на биолошки агенси оддалеку, со цел да се
преземе итна акција за било кое намерно или ненамерно испуштање на
биолошки агенси.

Литература

1. Zalini Yunus, Combating and reducing the risk of biological threats

2. Kathleen M. Vogel, Phantom Menace or Looming Danger: A New Framework
for Assessing Bioweapons Threats,
3. Clarke Robin, The Silent Weapons
4. Weelis Mark, Biological warfare at the 1346 siege of Caffa
5. Newark Timothy, Medieval Warfare
6. Bhalla Deepak & Warheit B. David, Biological agents with potential for
misuse: a historical perspective and defensive measures
7. James A. Poupard & Linda A. Miller, History of biological warfare: Catapults to
capsomers
8. Leitenberg Milton, Biological weapons in twentieth century-A review and
analyses
9. Henry D Sokolski & James M Ludes, Twenty-First Century Weapons
Proliferation
10. Aldhous Peter, Biological warfare: Gruinard Island handed back
11. Christopher, G.W., Cieslak, T.J., Pavlin J.A. & Eitzen, E.M., Biological
warfare: a historical perspective
12. Colin J. Davis, Nuclear blindness: An overview of the biological weapons
programs of the former Soviet Union and Iraq

30
 13. Cronin Audrey Kurth, Terrorist motivations for chemical and biological
weapons use: Placing the threat in context
14. Török, T.J., Tauxe, R.V., Wise, R.P., Livengood, J.R., Sokolow, R., Mauvais,
S., Birkness, K.A., Skeels, M.R., Horan J.M. & Foster L.R, A Large community
outbreak of Salmonellosis caused by intentional contamination of restaurant
salad bars
15. Kyle B.Olson, Aum Shinrikyo: Once and future threat?
16. Centers for Diseases Control and Prevention (CDC), Bioterrorism overview -
bioterrorism agents / diseases
17. Mark G. Kortepeter & Gerald W. Parker, Potential biological weapons threats
18. Arnon, S.S., Schechter, R., Inglesby, T.V., Henderson, D.A., Bartlett, J.G.,
Ascher, M.S., Eitzen, E., Fine, A.D., Hauer, J., Layton, M., Lillibridge, S.,
Osterholm, M.T., O'Toole, T., Parker, G., Perl, T.M., Russell, P.K., Swerdlow,
D.L. & Tonat, K., Botulinum
19. World Health Organization (WHO), Public Health Response to Biological and
Chemical Weapon
20. Moquin, R.R. & Moquin, M.E., Weapons of mass destruction: biological
21. Yuen, E.C.P. Biological warfare: The facts
22. Michelangelo La Placa, Principles of Medical Microbiology
23. Bernard Moss, Poxviridae: The viruses and their replication
24. Adams, M.J. & Carstens, E.B., Ratification vote on taxonomic proposals to the
International Committee on Taxonomy of Viruses
25. Sanchez, A., Geisbert, T.W. & Feldmann, H. Filoviridae: Marburg and Ebola
Viruses
26. Department of Health and Human Services (DHHS), Biosafety in
Microbiological and Biomedical Laboratories, 5th ed. U.S. Department of
Health and Human Services (DHHS)
27. Charrel N. Rene, Arenaviruses other than Lassa virus

Интернет литература
1. https://emergency.cdc.gov/bioterrorism/overview.asp

31