ლექცია 3. მექანიკური მუშაობა და სიმძლავრე.

კინეტიკური და პოტენციური ენერგია, სრული

მექანიკური ენერგია, ენერგიის შენახვის კანონი; აბსოლუტურად დრეკადი და არადრეკადი სხე-
ულების დაჯახება.
მექანიკური მუშაობა. სხეულის მექანიკური მოძრაობის ცვლილება გამოწვეულია მასზე გარეშე
ძალების მოქმედებით. იმისათვის, რომ რაოდენობრივად დავახასიათოთ ურთიერთმოქმედ სხე-
ულებს შორის ენერგიის გაცვლის პროცესი, მექანიკაში გან-
იხილავენ მოცემულ სხეულზე მოქმედი ძალების მიერ შეს-
რულებულ მუშაობას. თუ მასის სხეული მუდმივი ძა-
ლის მოქმედებით გადაადგილდა რაიმე მანძილზე (ნახ.
1), მაშინ, ამ ძალის მიერ შესრულებული მუშაობა განისაზღ- ნახ. 1.
ვრება ფორმულით,
( ⃗ ⃗)
სადაც, - არის ⃗ ძალას და ⃗ გადაადგილებას შორის კუთხე. მუშაობა სკალარული სიდიდეა.
ერთეულთა სისტემაში მუშაობის ერთეულია ჯოუ-
ლი (ჯ), ჯ ნ მ. როგორც (1) ფორმულიდან გამომ-
დინარეობს, ელემენტარული მუშაობა კუთხის სიდი-
დის მიხედვით, სხვა თანაბარი პირობებისას, შეიძლება
იყოს დადებითი, უარყიფითი და ნულის ტოლი (ნახ.
2): ნახ. 2.
როცა ⁄ , მაშინ და ამ დროს დროს შესრულებული მუშაობა დადებითია.
როცა ⁄ , მაშინ და ამ დროს შესრულებული მუშაობა უარყოფითია.
როცა ⁄ , მაშინ და ამ დროს შესრულებული მუშაობა ნულის ტოლია.
როცა , მაშინ და ამ დროს სრულდება მაქსიმალური მუშაობა.
სიმძლავრე. პრაქტიკაში დიდი მნიშვნელობა გააჩნია არა შესრულებულ მუშაობის სიდიდეს, არ-
ამედ დროს, რომლის განმავლობაშიც ის სრულდება. ამიტომ, მუშაობის შესრულების მექანიზმ-
ის დასახასიათებლად შემოაქვთ სიმძლავრის ცნება, რომელიც ტოლია შესრულებული მუშაობ-
ის, დროის იმ შუალედთან ფარდობისა, რა დროშიც ეს მუშაობა შესრულდა,

საშ

რომელსაც საშუალო სიმძლავრე ეწოდება. ერთეულთა სისტემაში სიმძლავრის ერთეულია

ვატი (ვტ). ვტ ჯ⁄წმ. (1) გამოსახულების ზღვარს, როცა ,

მყისი სიმძლავრე ეწოდება. თუ გავითვალისწინებთ, რომ გვექნება,

კინეტიკური ენერგია. კინეტიკური ენერგია წარმოადგენს სხეულის მექანიკური მოძრაობის ზო-

მას და განისაზღვრება მუშაობით, რომელიც უნდა შესრულდეს, რომ გამოვიწვიოთ სხეულის
მოძრაობა. სიჩქარით მოძრავი მასის სხეულის კინეტიკური ენერგია განისაზღვრება ფორმუ-
ლით,

სადაც თუ გავითვალისწინებთ, რომ იმპულსი ტოლია , გვექნება,

1
პოტენციური ენერგია. პოტენციური ენერგია განისაზღვრება სხეულების ურთიერთგანლაგე-
ბით, მათ შორის ურთიერთქმედების ძალების ბუნებით და ტოლია სხეულის ერთი მდგომარეო-
ბიდან მეორეში გადასვლისათვის საჭირო მუშაობის, აღებული საპირისპირო ნიშნით,

პოტენციური ენერგიის კონკრეტული სახე დამოკიდებულია ძალთა ველის ბუნებაზე. მაგა-

ლითად, დედამიწის ზედაპირიდან h სიმაღლეზე აწეული m მასის სხეულის პოტენციური ენე-
რგია ტოლია
(2)
ხოლო, დრეკადად დეფორმირებული სხეულის (ზამბარის) პოტენციური ენერგია, კი ტოლია

სხეულის (სხეულთა სისტემის) მექანიკური მოძრაობის და ურთიერთქმედების (კინეტიკურ

და პოტენციურ) ენერგიათა ჯამს,

სისტემის სრული მექანიკური ენერგია ეწოდება. ჩაკეტილი სისტემის სრული მექანიკური ენერ-
გია მუდმია, ე. ი. არ იცვლება დროის მიხედვით, , რაც წარმოადგენს მექანიკ-
ური ენერგის შენახვის კანონს.
სხულების აბსოლუტურად დრეკადი და არადრეკადი დაჯახება. დაჯახება არის ორი, ან უფრო
მეტი სხეულის შეხება, რომლის დროსაც ურთიერთქმედება გრძელდება ძალიან მცირე დროის
განმავლობაში. მყარი სხეულები დაჯახებებისას განიცდიან დეფორმაციას. აბსოლუტურად
დრეკადი დაჯახება არის ორი სხეულის დაჯახება, რის შედეგად ორივე ურთიერთმოქმედი სხე-
ულებზე არ რჩება არავითარი დეფორმაცია და მთლიანი კინეტიკური ენერგია რომელიც გააჩნ-
დათ სხეულებს დაჯახებამდე, დაჯახების შემდეგ კვლავ გარდაიქმნება კინეტიკურ ენერგიად.
როცა სხეულების სიჩქარეების ვექტორები დაჯახებამდე მიმართულია მათი მასათა ცენტრის შე-
მაერთებელი წრფის გასწვრივ, დაჯახებას ცენტრალური ეწოდება. ცენტრალური დაჯახებას ყვე-
ლაზე თვალსაჩინო მაგალითს წარმოადგენს დაჯახება, როდესაც სხეულებზე არ მოქმედებენ გა-
რეშე ძალები. აბსოლუტურად დრეკადი დაჯახებისას სრულდება იმპულსის და კინეტიკური
ენერგიის შენახვის კანონები. და მა-
სის სხეულების სიჩქარეები დაჯახებამდე
ავღნიშნოთ ⃗ და ⃗ , ხოლო დაჯახების შემ-
დეგ კი ⃗ და ⃗ (ნახ. 1). შესაბამისად, იმპუ-
ლსის და კინეტიკური ენერგიის შენახვის
ნახ. 1.
კანონები ჩაიწერება შემდეგი სახით,

(1) და (2) გამოსახულებებში თუ მოვახდენთ შესაბამის გარდაქმნებს, მივიღებთ,

საიდანაც მიიღება, რომ

(3), (4) და (5) განტოლებების ამოხსნით მივიღებთ,

2
განვიხილოთ რამოდენიმე შემთხვევა:
1. , მაშინ, (6) და (7) ფორმულებიდან მიიღება, რომ

სადაც, თავის მხრივ შეიძლება განვიხილოთ სხვადსხვა შემთხვევები:

I. . როცა მეორე სხეული დაჯახებამდე უძრავია ( ), მაშინ დაჯახების შემდეგ პირველი
სხეული გაჩერდება , ხოლო, მეორე სხეული კი იმოძრავებს იმავე სიჩქარით და იმავე მიმა-
რთულებით, რა მიმართულებითაც მოძრაობდა პირველი სხეული დაჯახებამდე .
II. . პირველი სხეული გააგრძელებს მოძრაობას იმავე მიმართულებით, როგორც დაჯახ-
ებამდე, მაგრამ ნაკლები სიჩქარით . ხოლო, მეორე, სხეულის სიჩქარე დაჯახების შემდეგ
იქნება მეტი, ვიდრე პირველი სხეულის დაჯახებამდე .
III. . დაჯახებისას პირველი სხეულის მოძრაობის მიმართულება იცვლება - სხეული აი-
სხლიტება საპირისპიროდ. მეორე სხეული იმოძრავებს დაჯახებამდე პირველი სხეულის მოძრა-
ობის მიმართულებით, მაგრამ ნაკლები სიჩქარით.
IV. . (8) და (9) განტოლებებიდან გამომდინარეობს, რომ , ⁄ .
2. . (6) და (7) გამოსახულებები მიიღებენ შემდეგ სახეს,

ე.ი. ტოლი მასის სხეულები შეიცვლიან სიჩქარეებს.

აბსოლუტური არადრეკადი დაჯახება არის სხეულების არადრეკადი დაჯახება, როცა ისი-
ნი განიცდიან დეფორმაციას და დაჯახების შემდეგ
მოძრაობენ როგორც ერთი მთლიანი, ერთი სიჩქარ-
ით (ნახ. 2). თუ და მასის სხეულების სიჩქარე-
ები, დაჯახებამდე არის ⃗ და ⃗ , მაშინ, იმპულსის
მოძრაობის რაოდენობის შენახვის კანონი შეიძლება
ჩავწეროთ შემდეგი სახით, ნახ. 2.
⃗ ⃗ ⃗
საიდანაც,
⃗ ⃗
⃗

როცა სხეულები მოძრაობენ ერთმანეთის შემხვედრი მიმართულებით, მაშინ ისინი ერთად გააგ-
რძელებენ მოძრაობას იმ მიმართულებით, რა მიმართულებითაც მოძრაობდა მეტი იმპულსის
მქონე სხეული. კერძოდ, როცა სხეულების მასები ტოლია ), მაშინ
⃗ ⃗
⃗