Практикалық сабақ 5.

Фонема және оның қызметі

Орындаған: Әмірғазина Назым

Тексерген: Жүніс М.Ә
Жоспары 1 Фонема және оның қызметі

2 Әріп және оның қызметі;

3 Дыбыс түрлері және оның қызметі.

 Фонема
Фонема – сөздер мен олардың дыбыстық формаларын ажырататын , ары
қарай бөлшектеуге келмейтін дыбыстық единица.

фонема деген ұғым сөз мағынасын , сөздің жігін және морфемаларды

ажырататын дыбыстар деген ұғымен байланыстырылады.
Дыбыстың артикуляциялық аймағы.

Орындары білім дауыссыз

дыбыстар (активті және пассивті):
1. Сыртқы лабиалды
2. Ішінде лабиальды
3. Дентальлық
4. Альвеолярлық
5. Постальвеолярлық
6. Препалатальлық
7. Палатальлық 8. Велярлық
9. Увулярлық 10. Фарингальлық
11. Глоттальлық 12. Эпиглоттальлық
13. Радикалдық 14. Постдорсальдық
15. Предорсальдық 16. Ламиналды
17. Апикальды 18. Субапикалды
 Фонема және
тіл дыбыстары
 Фонема және тіл дыбыстары

Фонема дегеннің ұғымы мен тіл дыбыстары дегеннің

ұғымы әр уақытта бірі-бірімен сәйкес келе бермейді.

Фонема бір дыбыстан ғана емес, сонымен бірге екі

дыбыстан да құралуы мүмкін. Керісінше , кейде екі фонема
бір дыбыс түрінде айтылады.

Мысалы, орыс тіліндегі детский деген сөзде т мен с

фонемасы бір ғана ц дыбысы түрінде айтылады.
 Ә. Жүнісбеков

үндіевропа тіліндегі фонемаға

оңтүстік-шығыс тілдерінде ал құрылым-жүйесі бұлардан мүлдем
тонема сәйкес келетінін бөлек‚ түркі тілдерінде бұған сингармема
тіпті синема деген атаудың лайықты
болатынын айтады.
 Сөз
және
фонема

Әріп және дыбыс
Әріп пен дыбысты шатастыруға әсте
болмайды. Әріп кейде жеке дыбысқа
сәйкес келсе (мәселен, о, ө, ү, ұ), кейде бір
әріп (мәселен, ю,я) бірнеше дыбыстың
қосындысын (йұу, йүу, йа) өрнектейді.
Керісінше, кейбір әріптердің (ь, ъ)
дыбыстық мәні жоқ.
Фонема
Фонема (гр.phonema-дыбыс)- сөздер мен
морфемаларды құрастырып, оларды бір-
бірінен мағына және форма жағынан
айыруға септігі бар тілдің тілдің ең
кішкене функциялық бөлшегі.
дауысты дыбыстардың
әсерімен
ол бірде жуан(ат, от), бірде жіңішке(ет, өт),
бірде еріндік(от,өт), бірде езулік(ат, ет)
болып, әртүрлі реңмен айтылады да,
қызметіне қарай бір-ақ фонема деп
танылады. Бір дыбыстың айтылуындағы
мұндай ауытқу, рең тіл білімінде
аллофон(гр.allos-басқа)деп аталады.
Сондықтан сөз дыбыстан емес,
фонемедан құралады десе де болады.
И.А.Бодуэн де Куртенэ.
Фонема, сондай-ақ морфема туралы ілімнің
алғаш(1870) негізін салған-орыс және поляк тілін
зерттеуші И.А.Бодуэн де Куртенэ. Фонеманың
көршілес келген әр түрлі фонемалардың тигізген
әсеріне пайда болған реңкі к о м б и н а т о р л ы
р е ң к деп аталады.

Бодуен де Куртанэ

Тіл білімінде фонема туралы мәселенің өзіне тән тарихы

бар.Фонема туралы ілім орыс лингвистикасында өткен
ғасырдын жетпісінші жылдарында пайда болған.Фонема
теориясының алғаш негізін қалаған лингвист – орыс ғалымы
и. Бодуен де Куртанэ (1845-1929).
 Оның ғылыми – зерттеу жұмыстарының
әр дәуірінде фонема туралы түсінік
өзгеріп отырды.

Мысалы, Бодуан де Куртанэ алғашында фонеманы этимология –

морфологиялық құбылыс деп қараса,кейінгі кездерде фонемаға
психологиялық анықтама береді.

Бодуен де Куртенэнің фонема туралы ілімін ары

қарай дамытқан оның шәкірті акад. Л.В. Щерба
болды.Л.В. Щерба сөздер және формаларды
ажырататын реңкі фонема деп атайды.
А. Байтұрсынұлы
Өзімізге мектептен таныс қағида: дыбысты айтамыз
және есітеміз‚ ал әріпті жазамыз және көреміз.
Әріпті оқу‚ айналып келгенде‚ дыбысты айту болып
шығады.
А. Байтұрсынов өзінің алғашқы «Тіл – құрал»
деп аталатын еңбегінде (1914 ж.) осыны
айырықша қадағалап айтқан: «Дыбыс пен
қарып екеуі екі басқа нәрсе. Біріне-бірін
қатыстырып‚ шатыстырмасқа тиіс. Дыбыс
естілетін‚ көзге көрінбейтін нәрсе‚ қарып
көрінетін‚ естілмейтін нәрсе».
 Әріп
пен
дыбыс
Әріп пен дыбыстың бір-біріне ылғи да сәйкес келе
бермеуі сөздің жазылуы мен айтылуының арасында ала-
құлалық тудырады.

Мәселен‚ адам‚ ана‚ жер‚ кісі‚ ойла‚ ат‚ қара‚

қызыл‚ кел‚ ескер‚ сент.б. сөздердің жазылуы
мен айтылуы бір-біріне жуық.

Ал оқы‚ ойланба‚ тонға‚ басшы‚ көзсіз дегендер

айтуда оқұ‚ ойламба‚ тоңға‚ башшы‚ көссүз
түрінде болады.
 Тілде‚ әдетте‚ біз ойланғаннан әлдеқайда көп әртүрлі дыбыстар
бар‚ олар әрбір жеке тілде сөздердің мағыналары мен
формаларын ажырата алатындай санаулы ғана дыбыстар типіне‚
фонемаларға топтастырылады.

Мәселен‚ ат‚ ет‚ от‚ өт деген сөздерде біздің түсінігімізше

бір-ақ т дыбысы бар. Біл деген сөздің біле, біліп, білсе
және тағы басқа формаларының әр басқа формалар
екендігі олардың мағыналары мен дыбысталуындағы
айырмашылықтар арқылы белгілі бола алады.

Бұл мысалдардан тіл дыбыстарының сөз құрамында келіп, бір-бірінен сөздерді ғана емес сонымен
бірге, сөздің формаларын және иорфемаларды ажрататындығын көреміз.
 Пайдаланылған
ресурстар
1.С.Мырзабеков. Қазақ тілі фонетикасы.- А.,2004.
2.Аханов К. Тіл білімінің негіздері. -А.,1973,1977,1993, 2002.
3.Кеңесбаев І, Мұсабаев Ғ. Қазіргі қазақ тілі.- А.,1962.
4.Байтұрсынов А. Шығармалары. Үшінші бөлім. -А., 1989.