Working Paper

2013ko azaroa

Euskal Ekonomia Frankismo Garaian

1950-60
Basque Economy during The Franco Regime La Economía Vasca durante el Franquismo
1950-60 1950-60

Itziar Alberdi

As a Working Paper, it doesn´t reflect any institutional position or opinion neither of EKAI Center,
nor of its sponsors or supporting entities
EKAI Center seeks to do business with companies or governments covered in its reports. Readers should be aware
that we may have a conflict of interest that could affect the objectivity of this report. Investors should consider
this report as only a single factor in making their investment decision.
GARAIA INNOVATION CENTER, GOIRU 1,A2 MONDRAGON
TEL: 943250104 VITORIA-GASTEIZ 639641457
LEKEITIO 675701785 DURANGO 688819520
E-MAIL: info@ekaicenter.eu
facebook.com/EKAICentre scribd.com/EKAICenter
 Euskal Ekonomia Frankismo Garaian
1950-60

1. Aurreko urteetan moteltzen hasia zen
Francoren diktadurarekiko isolamendua,
hamarkada honetan erabat amaitzen da.
Gertaera honek, Espainiako ekonomiarentzat
mugarri garrantzitsua suposatu zuen eta
horrenbestez, euskal ekonomiarentzat ere aro
berri baten hasiera izan zen.
2. Aldaketa baina ez zen bat-batean etorri.
Erregimenak, autarkian eta interbentzionismoan
oinarritzen zuen politika ekonomikoa bere
horretan utzi zuen, Egonkortasunerako Plana eta
Ekonomiaren Antolaketa Berriaren Dekretua
kaleratu arte (1959).
3. Autarkiari euste horrek kanpotik etor zitekeen
konpetentzia mugatzen zuen. Zentzu horretan,
espainiar merkatua eremu itxi eta askea bilakatu
zen industria jarduera guztientzat eta euskal
industriak ezohiko egoera honi etekina ateratzen
jakin zuen.
4. 1953an Espainiak eta Estatu Batuek
sinatutako akordioen ondorioz, diru-laguntza eta
defentsa arloan elkarlana adostu ziren. Espainiara
iritsi ziren elikagaiak baliozkoak izan ziren
errazionamendua ezabatzeko, merkatu beltza
desegiten hasteko eta prezioak lehenengoz gerra
hasi zenetik egonkortzeko. Francok akordio hauei
etekin handia atera zien, erregimenaren
nazioarteko onarpenaren frogatzat erabili
baitzituen bere izaera diktatorialari uko egin
gabe.
behar da horiek izan zirela aurreko hamarkadan
zehar industriak izan zituen ekoizpen-arazoen
muina.
6. Europako ekonomiek II. Mundu Gerra ostean
eta berreraikitze-prozesuaren eraginez izan zuten
hazkunde maila handia, Espainiako esportazioei
berrekiteko aukera eman zien. Balizko
normalizazio hau izan zen ziur asko ondorengo
urteetan eman zen hazkunde ekonomikoaren
eragile nagusia.
7.Gerra Zibilaren aurreko maila industriala
berreskuratzea lortu zen. Nazioarteko
onarpenarekin batera eta 1955ean Nazio Batuen
Elkartean sartu ondoren, erregimenak
nolabaiteko barne-egonkortasuna lortu zuen
hamarkada honetan.
8. Ekonomiari dagokionez, 1951tik aurrera
langile-mugimenduak errebindikazio-estrategia
garatu zuen. Gatazka sozialaren ikuspegitik,
hamarkada honetako lehen bost urteak nahiko
lasaiak izan ziren diktadurarentzat. Baina
espainiar ekonomia eredu autarkikoarekin itota
zegoen eta 1956tik aurrera, lan-baldintzen
inguruan eskaerak gero eta ugariagoak izan ziren.
9. Euskal ekonomiari erreparatuz, 1955ean
Bizkaiak Euskal Herriko Barne Produktu
Gordinera (BPG) egiten zuen ekarpena
%54,40koa zen bitartean, Gipuzkoarena %38,20
eta Arabarena %7,40koa zen1.

5. Kanpotik etorritako diru-laguntzek eta 10. Erregimenak babestutako zenbait operazioei

esportazioen hazkundeak kanpoko defizitaren
egoera hobetu zuten eta honek aukera eman
zuen lehengai eta energiaren hornikuntza
normaltzeko eta ekipo-ondasunen inportazioen
hazkunde iraunkor batekin hasteko. Gogoan izan
esker Gipuzkoako industria metalurgiko arina
1
González Portilla M., “Aspectos de la industrialización
del País Vasco”, EKONOMIAZ 9-10.

As a Working Paper, it doesn´t reflect any institutional position or opinion neither of EKAI Center,
nor of its sponsors or supporting entities
EKAI Center seeks to do business with companies or governments covered in its reports. Readers should be aware that we
may have a conflict of interest that could affect the objectivity of this report. Investors should consider this report as only a
single factor in making their investment decision.
GARAIA INNOVATION CENTER, GOIRU 1,A2 MONDRAGON
TEL: 943250104 VITORIA-GASTEIZ 639641457
LEKEITIO 675701785 DURANGO 688819520
E-MAIL: info@ekaicenter.eu
facebook.com/EKAICentre scribd.com/EKAICenter
 Euskal Ekonomia Frankismo Garaian
1950-60

kanpoko merkatuetara zabaltzen hasi zen eta
esportazioen ikuspegitik 1950-57 urteak interes
handikoak izan ziren.
Josteko makinak eta armagintza izan ziren
esportaziora bideratutako jarduera nagusiak.
Ondoren etorriko dira burdindegi-osagaiak,
makina-erremintak, bestelako erremintak,
bizikletak, etab. 1957an, 370,9 miloi pta-ko balioa
izan zuten kanpo-salmentek. 1958an etena izan
zen eta 295 miloi pta-koa izan zen kanpora
saldutakoaren balioa2.
11. 1958tik aurrera, Bizkaiko siderurgiak eta
ontziolek jasoko dute bultzada. Ley de Protección
y Renovación de la Flota Mercante delakoari
esker (1956), kredituak (itsasontziaren balioaren
%80 artekoak) eman zizkieten ontziolei eta
orduan hasi ziren Bizkaiko ontziolek (Naviera
Vizcaína, Euskalduna, Cadagua, Ruiz de Velasco,
Murueta, etab.) produkzioa handitzen, eskaerak
ere handitu egin baitziren, harik eta 1960ko
hamarkadaren hasieran berriz behera egin zuten
arte3.
12. Egonkortasunerako Plana martxan jarri arte,
euskal industriaren ezaugarri nagusiak ekoizpen
eskasa, inbertsioen apaltasuna eta inflazioa ziren.
Siderurgiaren ekoizpena mugatua zen energia eta
lehengaiez ondo hornitzeko zeuden
zailtasunengatik eta sektorearen beraren egitura
monopolista zelako. Makina-erremintaren
2
González Portilla M., Op. Cit.
3
http://www.euskara.euskadi.net/r59-
luredir/es/contenidos/articulo/c0411/eu_d0411001/0
411001.html
ekoizpena, berriz, sendotu egin zen hamar urte
hauetan.
13. Makineriaren inportazioarentzat zeuden
trabak motelago ezabatu ziren eta honek euskal
ekonomiaren kasuan arazoak ekarri zizkion
zenbait industria sektoreri (Gipuzkoako
paperaren industriari esaterako). Askotan,
eskariarekin zerikusia baino, ekoizpenean
erabiltzen zen teknologiarekin loturik zeuden
zailtasun hauek.
14. Egoera honek atzerrian industria-patenteak
erostera bultzatu zituen industriari asko. Patente
hauekin eskuan, Espainiako merkaturako
produktu berrien ekoizpenari ekin zitzaion. Hau
izan zen 1950. hamarkadan sortutako jarduera
industrial askoren jatorria Euskadin.
15. Zenbait esparrutan, jarduera berriak
sustatzeko oztopo burokratiko eta politikoak
gainditzea benetako erronka bihurtu zen. Behin
oztopoa gainditu ezkero, merkatuak ekoizten zen
guztia erraz bereganatzeko baliabidea zuen, nahiz
eta kalitate gutxikoa izan edo prezio altuan saldu
nahi izan.
16. 1956an garrantzi handiko fenomenoa jarri
zen abian Arrasaten, esperientzia kooperatiboa
alegia, Jose Maria Arizmendiarrieta apaizak
bultzatuta. Ekonomia hazten ari zen garai hartan
filosofia ezberdina zuen mugimendua sortu zen,
ULGOR-en eskutik lehenik. Gerora kooperatiba
gehiago sortu ziren: Funcor, Arrasate eta San Jose
Kontsumo Kooperatiba, orain Eroski dena.
Kooperatiba horiek bermatu zuten 1959an Lan
Kide Aurrezki Kutxa (orain Euskadiko Kutxa dena)
finantza eta kreditu erakundearen sorrera.
Mugimendu horren eraginez, ekonomia sozialean
oinarritutako egitura berezia sortu zen Debako
eskualde osoan. Ondorengo jarduera-adarretan
sustatu zituzten hainbat industria: galdaketak,

As a Working Paper, it doesn´t reflect any institutional position or opinion neither of EKAI Center,
nor of its sponsors or supporting entities
EKAI Center seeks to do business with companies or governments covered in its reports. Readers should be aware that we
may have a conflict of interest that could affect the objectivity of this report. Investors should consider this report as only a
single factor in making their investment decision.
GARAIA INNOVATION CENTER, GOIRU 1,A2 MONDRAGON
TEL: 943250104 VITORIA-GASTEIZ 639641457
LEKEITIO 675701785 DURANGO 688819520
E-MAIL: info@ekaicenter.eu
facebook.com/EKAICentre scribd.com/EKAICenter
 Euskal Ekonomia Frankismo Garaian
1950-60

ekipo-ondasunak, etxetresna-elektrikoak, etab. zituzten. Azkenik langileek soldata igoerak lortu

Egun, euskal ekonomian ez ezik, nazioarte mailan zituzten eta gatazka honek zuzeneko eragina izan
ere ezinbesteko erreferentzia bilakatu da MCC zuen geroago emango zen lan-harremanen
taldea. aldaketan.

17. 1947ko greba gogoan zutela oraindik, 1956an 18. Hona hemen hamarkada honetako zenbait
eman ziren mobilizazio garrantzitsuenak. Iruñean datu ekonomiko:
hasi ziren soldata hobeak lortzeko helburuarekin
eta Euskadin zein Katalunian izan zuten
jarraipena. Egoera kontrolatzearren, errepresio
indarrek ehunka lagun atxilotu eta erbesteratu

EUSKAL EKONOMIAREN BILAKERA 1950-60 HAMARKADAN

1935 1940 1945 1950 1960 BILAKERA

1950-60
Biztanleria (udal errolden datuetara egokitua;
uztailaren 1ean) 897.864 918.811 970.247 1.033.192 1.356.782 + % 31,31
Lanpostu Kopurua. Sektore guztiak + % 27,15
366.453 409.031 459.544 476.175 605.499
Lanpostu kopurua. NEKAZARITZA ETA
ABELTZAINTZA 114.866 128.922 145.538 135.040 98.045 - % 27,40
Lanpostu kopurua INDUSTRIA + % 52,10
108.983 122.876 144.561 155.282 236.197
+ % 51,12
Lanpostu kopurua ERAIKUNTZA
15.672 18.293 28.029 33.794 51.072
Lanpostu kopurua ZERBITZUAK + % 44,80
126.932 138.940 141.416 152.059 220.185
EKOIZPENAREN BALIO OSOA (Miloi pta) + % 267,49
4.199 6.710 13.817 30.707 112.848
BALIO ERANTSI GORDINA oinarrizko preziotan.
Sektore guztientzat, Miloi ptatan. 1995eko pta. 568.400 587.565 664.518
672.752 1.226.446 + % 84,56
konstanteetan
Barne Produktu Gordina oinarrizko preziotan.
1995eko pta. konstanteetan 666.575 563.660 582.007 657.262 1.212.598 + 84,49
Barne Produktu Gordina biztanleko merkatu-
2.693 4.235 8.030 15.784 40.404
preziotan (pta. korronteak) + %155,98
Barne Produktu Gordina biztanleko merkatu-
preziotan 165,32 166,73 174,22 181,63 160,81 - 20,82 p
ESPAINIA BATAZBESTEKO INDIZEA = 100
Barne Produktu Gordina biztanleko merkatu-
preziotan Probintzien arteko sailkapena 1 1 1 1 1
Iturria: Alcaide, J. “Evolución Económica de las Regiones y Provincias Españolas”, Fundación BBVA, 2003.

As a Working Paper, it doesn´t reflect any institutional position or opinion neither of EKAI Center,
nor of its sponsors or supporting entities
EKAI Center seeks to do business with companies or governments covered in its reports. Readers should be aware that we
may have a conflict of interest that could affect the objectivity of this report. Investors should consider this report as only a
single factor in making their investment decision.
GARAIA INNOVATION CENTER, GOIRU 1,A2 MONDRAGON
TEL: 943250104 VITORIA-GASTEIZ 639641457
LEKEITIO 675701785 DURANGO 688819520
E-MAIL: info@ekaicenter.eu
facebook.com/EKAICentre scribd.com/EKAICenter
 Euskal Ekonomia Frankismo Garaian
1950-60

19. 1957 inguruan Estatu espainola porrot
egiteko zorian zegoen eta hortaz oharturik,
Francok aldaketa batzuk egin zituen. Teknokraten
gobernua ezarri zuen; ekonomian modernoak eta
politikan kontserbadoreak ziren eta hauen
kudeaketak hazkunde garaia ekarri zuen.
20. Erregimenak ekonomia liberalizatzea erabaki
zuen, mendebaldeko herrialdeen maila berean
jartzeko asmoz eta atzerriko inbertsioei aukerak
eskainiz.
b) Maila errealistago batean jarri zen truke-
tasa: dolarraren kotizazioa 25 pezetakoa
izatetik 60 pezetakoa izatera iragan zen, eta
horrek esportazioa erraztu zuen.
c) Lan-merkatuaren gaineko kontrolak bere
horretan jarraitu zuen sindikatu bertikalen
bitartez, baina langileen antolaketa
klandestinoak indar handia hartu zuten eta
enpresa handietan hobekuntzak lortu
zituzten greba eta mobilizazioei esker.

21.1959ko uztailean martxan jarri zen d) Fiskalitatearen alorrean, zerga-kalkulu

Egonkortasun Planak, Espainiako ekonomiak
aurreko bi hamarkadetan jarraitutako norabidea
aldatu zuen. Eragile ekonomikoen jardueran
malgutasun handiagoa ekarri zuen baina
Estatuaren esku-hartzea desagertu gabe,
oraingoan baina zeharkako mekanismoak erabiliz.
22. Gehiegizko gastuaren eta inflazio handiaren
urteak igarota, Plan honek derrigorrezko
austeritatera eraman zuen Espainia. Izan ere,
gastu publikoa murriztu, kreditua moteldu,
soldatak izoztu, aparteko orduak mugatu eta
pezeta debaluatu zen. Azken neurri honen
ondorioz, dibisa eta turista gehiago sartu ziren
Espainian.
23. Hona hemen 1959ko Planaren neurri
garrantzitsuenen laburpena4:
a) Sektore askotan inportazioen kontrol
estua desagertu egin zen, baina haren ordez
arantzel oso protekzionistak ezarri ziren; hain
zuzen ere, 1962an onetsi zen neurri hori.
4 Hala ere, euskal industriari ez zion ekarpenik
Arizkun, A. “Euskal Herriko bilakaera ekonomikoa:
Autarkiatik Europako Batasunera”, Euskal Herriko
Ekonomia, UEU, Bilbo, 2002.
berriak egin ziren eta iruzurra jazarri zen.
Jarduera ekonomikoen gaineko presio fiskal
txikia, nahiz eta jardueraren handitzeak
Estatuaren diru-sarrerek nabarmen gora
egitea ekarri zuen.
e) Industria-jardueraren arloko esku-hartzea,
lehentasunezko jarduerei eman zitzaien
kredituen bitartez gauzatu zen, eta baita
Estatuko politikarekin ekintza bateratuan
aritzen ziren enpresei emaniko salbuespen
fiskalen bitartez ere.
f) Atzerriko kapitala sartzeko aukera zabaldu
zen, nahiz eta muga handiak ezarri ziren
kapital horrek Espainiako enpresak ez
kontrolatzeko.
g) Industria Institutu Nazionalak
erregimenaren politika industrialean eragin
zuzena izaten jarraitu zuen, nahiz eta haren
eginkizuna produkzio estrategikoetan eta
galerak zituzten enpresak bereganatzean
zentratuagoa egon, hazkunde industrialaren
erreferentziako erakundea izatean baino.
egin erakunde honek.

As a Working Paper, it doesn´t reflect any institutional position or opinion neither of EKAI Center,
nor of its sponsors or supporting entities
EKAI Center seeks to do business with companies or governments covered in its reports. Readers should be aware that we
may have a conflict of interest that could affect the objectivity of this report. Investors should consider this report as only a
single factor in making their investment decision.
GARAIA INNOVATION CENTER, GOIRU 1,A2 MONDRAGON
TEL: 943250104 VITORIA-GASTEIZ 639641457
LEKEITIO 675701785 DURANGO 688819520
E-MAIL: info@ekaicenter.eu
facebook.com/EKAICentre scribd.com/EKAICenter
 Euskal Ekonomia Frankismo Garaian
1950-60

24. Egonkortze planaren ondorioak berehalakoak espezializatuak zeudenak) Gasteizera aldatu

izan ziren, baina kostu handia izan zuten
biztanleriarengan, batez ere langilegoarengan.
25. 1940-60 epean, Espainiako Barne Produktu
Gordina (BPG) urtero %2,66 hazten zen bitartean,
Bizkaiko BPGren urteko hazkunde metatua
%4,29koa, Gipuzkoakoa %3,14koa eta Arabakoa
%2,50ekoa izan zen.
26. Arabako hazkundea metalaren sektorean
zentraturik zegoen nagusiki, eta zabalpen
nabarmena izan zuen hurrengo hamarkadan.
Arabako industrializazioaren eragile nagusietako
bat Administrazioa izan zen (Gasteizko Udala eta
Arabako Foru Aldundia), diru-laguntzak emanez
industrialdeak eragin baitzituen, Gasteizko
udalerrian lehenbizi eta eskualde batzuetako
herriburuetan geroago. Urbanizatutako lurra
merke eta eskumenean eskaintzeak dirua
industrian ezartzera bultzatu zuen.
27. Arabako eta, batez ere, Gasteizko
industriaren hazkunde ikusgarria 1950. urtean
hasi zela esan daiteke, Imosa zabaldu zutenean
hain zuzen ere. Enpresa honek Bilboko kapitala
zuen, eta Alemaniako Auto Union etxearen parte-
hartzearekin DKW autoak egin zituen 1954tik
aurrera. Geroago, Mevosa jarri zioten izena, eta
lantegi horren inguruan sortu zen jardueraren
eraginez beste ehun bat industria sortu ziren,
automobilgintzari lotuak. Lantegi horiek
erakarrita, eta lekurik ezak sortzen zizkien
arazoak zirela eta, Eibar, Soraluze, Elgoibar, Oñati
eta Arrasateko tailerrak (autoentzako osagaiak,
bizikletak, armak eta makina lanabesak egiten
zituzten 1950-1965 bitartean5.
28. Euskal ekonomiaren BPGren hazkundeari,
biztanleriarena gehitu behar zaio. Espainiako
probintzietatik mugimendu migratorioak eman
ziren eta Euskadira iritsitakoak batez ere Bizkaia
eta Gipuzkoan kokatu ziren. Euskadiko biztanleria
1940an Espainiakoaren %3,61ekoa zen, 1950ean
%3,70ekoa eta 1960an %4,43koa izatera pasa
zen.
29. Landa-inguruak ere aldaketa sakonak jasan
behar izan zituen. Nekazaritza eremuko
biztanleria aktiboaren kopuruak behera egin zuen
nabarmen, laborariek eta jabe txikiek
industriguneetara jo baitzuten.
30. Euskal egitura ekonomikoari dagokionez,
Euskadiko BPGean industriak zuen pisua
%47,05ekoa zen 1940an eta %56,18koa 1960an.
Lehen sektorearen pisua ahuldu egin zen
(%14,91tik %9,15era pasa zen) eta zerbitzuena
ere asko jaitsi zen (%38,04tik 1940an, %34,67ra
20 urte beranduago)6.
31. Hazkunde ekonomiko hau baina ez zen modu
orekatuan biztanleria guztiaren artean eman.
Datu makroekonomiko positibo hauek eta
kapitalaren metaketak ez zuten langileria eta
herritar xumeen eguneroko bizitzan eragin
nabarmenik izan.
5
http://www.euskara.euskadi.net/r59-
luredir/es/contenidos/articulo/c0411/eu_d0411001/0
411001.html
6
González Portilla M., Op. Cit.

As a Working Paper, it doesn´t reflect any institutional position or opinion neither of EKAI Center,
nor of its sponsors or supporting entities
EKAI Center seeks to do business with companies or governments covered in its reports. Readers should be aware that we
may have a conflict of interest that could affect the objectivity of this report. Investors should consider this report as only a
single factor in making their investment decision.
GARAIA INNOVATION CENTER, GOIRU 1,A2 MONDRAGON
TEL: 943250104 VITORIA-GASTEIZ 639641457
LEKEITIO 675701785 DURANGO 688819520
E-MAIL: info@ekaicenter.eu
facebook.com/EKAICentre scribd.com/EKAICenter
 Euskal Ekonomia Frankismo Garaian
1950-60

As a Working Paper, it doesn´t reflect any institutional position or opinion neither of EKAI Center,
nor of its sponsors or supporting entities
EKAI Center seeks to do business with companies or governments covered in its reports. Readers should be aware that we
may have a conflict of interest that could affect the objectivity of this report. Investors should consider this report as only a
single factor in making their investment decision.
GARAIA INNOVATION CENTER, GOIRU 1,A2 MONDRAGON
TEL: 943250104 VITORIA-GASTEIZ 639641457
LEKEITIO 675701785 DURANGO 688819520
E-MAIL: info@ekaicenter.eu
facebook.com/EKAICentre scribd.com/EKAICenter