5.

gaia Industrializazioa eta langile mugimendua Euskal Herrian

Errestaurazioan zehar

1. SARRERA

Definizioa: Industrializazioa nekazaritzan oinarritutako ekonomia batetik industrian

oinarrituriko beste ekonomiarantz abiatzen den prozesua

- Sakonki eraldatu: gizartea, politika eta bizimodua

Britainia Handian hasi XVIII. Mendean

XIX. mendearen zehar Europatik zabaldu

Hego Euskal Herrian XIX. mendearen azken laurdenean burutu zen industrializazioa.

Prozesu hau azken bi mendeetan Euskal Herriak bizi izandako prozesu historiko
garrantzizkoena izan

Noiz hasi zen industrializazio prozesu hau? Gerra karlisten amaiera eta iraultza liberalaren
garaipena eman zenean  orduan gainditu baitzen Antzinako Gizartearen krisia.

Espainiako estatu liberal berriaren eraikuntzak, euskal probintziak zergak ordaintzea eskatu,
ondorioz:

- 1841ean Euskal probintzietako barrualdeko aduanak kostara eramango dira

- Horrekin bateratuta geratu zen Espainiako muga-zerga sistema.

Estatu barruko merkatuaren sorkuntzarako oinarriak jarriko dira, Espainiako estatua izan
baitzen euskal industriaren garapen esparrua.

Beste faktore batzuk ere egon ziren industrializazio prozesuan lagungarri izango zirenak:

- Meatze aberatsak zeuden - Negozioetarako ohitura lehendik

(burdina) : ustiatzen errazak. zetorrena.
- Meatzeak Bilboko portutik hurbil - Esku lan trebea.
zeuden: kokapen egokia - Itsas tradizioa.
Europaren eta penintsularen - Diputazioak eskainitako ekonomia
artean. baliabideak.

Non  Baldintza horiei esker:

Bilboren ingurua eta itsasadarra oso bizkor industrializatu ziren.

prozesua motelagoa izan

Gipuzkoan era askotako industria (dibertsifikatuagoa)

haranetan sakabanatuta (kontsumo-industria, papergintza, ehungintza...).

 2. INDUSTRIALIZAZIO ALDIAK
2.1. Industrializazioaren eta kapitalismoaren sorburuak (1841-1876)
Industrializazioaren lehen fase honetan industria modernoa hainbat sektoreetara zabaldu zen: 
Bizkaiko lehen industria siderurgikoak sortu ziren
Paper lantegiak
Garatuko dira baita  ehungintza industria
burdin meatzeen ustiaketa kapitalista
armagintza industria.
Euskal Herria Espainiako merkatuarekin lotzen zuen burdinbidea sarea  eraikitzen hasiko da: 
- Irun-Madril burdinbidea (1860-64)
- Bilbao-Tutera burdinbidea (1863).
- Meatzeetako burdinbideak ere urte hauetakoa izango da (Trianokoa).
Euskal finantza sistema berria urte hauetan sortu  Banco de Bilbao sortuko da (1857).
 
Urte hauetan gauzatu ziren Bizkaiko eta Gipuzkoako industrializazioaren ezaugarri
nabarmenenak:  
 Bizkaian
Industria oso kontzentratua egon Bilboko itsasadarraren inguruan

 Kontzentratzen joan zen Bizkaiko biztanleriaren gehiengoa eta

demografia hazkunde handiena
 Kapital kopuru handiak kontsumitzen zituzten
 Akziokako edo parte-hartze elkarteak sortu ziren (elkarte
anonimoak eta mugatuak).

 Gipuzkoan
Industria bailaraka sakabanatua zegoen, Donostia, Irun, Errenteria, Lasarte …
sakabanatuagoa bizi izan
Jendea industria eremuetan
kapital apalagoak izan
familia enpresa txiki edo ertainetan antolatu

 Araban eta Nafarroan

Industrializazioaren prozesua beranduago izan zen
Industria gehienak nekazaritzari lotuak zeuden. 

Euskal Herriko industrializazioaren ezaugarri amankomun nagusiak: 

- Bizkaiko nagusitasun ekonomikoa.
- Siderurgia sektorearen nagusitasuna (gehien bat Bizkaian).
- Espainiako merkatuaren menpeko egitura ekonomikoaren sorrera: Espainiaren
merkatuaren beharra zuen euskal industriak, ezin zuelako 
Europan saldu
- Desfase teknikoak zirelako
- Prezioak ez zirelako konpetitiboak.

Aduanak kostaldera eraman zirenean sartu zen guztiz Euskal Herria unitate ekonomiko
horretan. 
Beste ezaugarri bat kanpoko lan eskuaren erabilpena izan zen.
- Euskal Herrian sortutako ekonomiaren produkzio ahalmenak gainditu egiten  zuen
Euskal Herriko esparru urria.
- Ezin zuen hornitu industri egitura hori mantentzeko behar zen lan esku guztia.
- Honela, Bizkaia eta, beranduago Gipuzkoa, Araba eta Nafarroa gune erakargarriak
bilakatu ziren Espainiako beste probintzietatik zetozen langileentzat.
- Euskal industrietako langile guztiak ez zetozen kanpotik, euskal nekazari askok ere
lurra utzi zuten, hirietara joan eta industrian lan egitek  Baina, egia esan, batez ere
garapenaren une gorenetan industriako langile gehienak inmigranteak izan ziren.

Bizkaian XIX.mendean hasi, eta handik aurrera, garapen ekonomikoaren

erritmoaren arabera, etengabea izan zen
Inmigrazioa
Gipuzkoan 1910 eta 1929 artean hasi zen portzentaia txikitan eta, geroago,
handituz joan zen.
Frankismoaren garaian fenomeno bera gertatuko zen Nafarroan eta, batez ere, Araban.

2.2. Industrializazioaren eta kapitalismoaren garapena (1876-1923)

1876an hirugarren gerra karlista amaitu ondoren eman zen industrializazioaren garapen
handia.
Bessemer-en aurkikuntzak eta zuzenean ekoizteko prozesu berriek  Garrantzi berezia izan
siderurgiaren alorrean
Bizkaiko meatzaritzak garrantzia hartu zuen 1856an Bessemer bihurgailua aplikatzen hasi
zirenean ingeles industrietan.

 Altzairua lantzeko Bessemer  prozedurak lingote produkzioaren

kostuak jaistea ahalbideratzen zuen.
 Burdin mota jakin bat behar zuen, fosfororik gabeko burdina

 Europako bi zonatan bakarrik aurkitzen zen: Suedian eta

Bizkaian
 Ingalaterrako industriak ustiatzeko, Bizkaiko meak baldintza
egokiak zituen
o Untziratze puntuetatik hurbil (gehienez 15
kilometrora)
o Ustiatzen erraza zen kalitate handiko burdina zen, ia-ia
kanpoan baitzegoen. 
1890ko hamarkadan
esportaziora bideratutako produkzioa murriztu
Bizkaiko siderurgiak
handitu Espainiako merkatuan saltzen zuena.

Aldaketa hau gauzatzeko hainbat arrazoi egon ziren: estatuaren protekzionismo politika
(1891). 
Gainera XIX. mendearen bukaeran altzairua ekoizteko teknologia berria agertu zen: Thomas
eta Martin-Siemens (1892)

o Edozein burdin mota erabili zezakeen

o Bizkaiko burdinaren nazioarteko eskaeraren jaitsiera ekarri 
Euskal industriari batzuek, Victor Chávarri buru zutela, babeste politika defendatu zuten.
Oligarkiako kideak
- XIX. mendeko azken hamarkadan probintziari zegozkion botere instantzia guztiak haien
eskuetan geratu ziren
- Boterea presio egiteko baliabide gisa erabiliko zituzten.
- Horrela, babeste politika lortu zen  honen azken emaitza 1896ko legea izango da. 

Euskal Herriaren garapenaren zimentarriak XIX. mendearen azken laurdenean hasi zen aldi
historikoan daude.
- Orduan sortutako industria eta finantza egituretan oinarritzen dira egungo ekonomia
eta gizarte garapena  Orduan jaio ziren Euskal politika munduan azaldu ziren
o Politika eta ideologia egitura berriak
 Kontserbadurismoa
 Sozialismoa
 Nazionalismoa
o Gizarte klase berriak
o Aisia eta kultura forma berriak.
- Beste fenomeno batzuk ere garai haietan hasi ziren:
o Demografia hazkunde handia
o Inmigrazioa
o Espazioaren urbanizazio prozesua.

3. INDUSTRIAREN BILAKAERA ERRESTAURAZIOAN ZEHAR.

3.I. Meatzaritza eta siderurgia
Industrializazioak eta kapitalismoak nazioarteko lan banaketa ekarri zuten  lana eskualdeka
banatu zen.
- Herrialde garatuek - Garapen gutxiagoko herrialdeetatik
Manufakturak eta kapitalak esportatu Lehengaiak eta elikagaiak inportatu

Egoera horren barruan hasi zen Bizkaiko meatzeen ustiatze eta esportatze masiboa XIX.
mendearen azkenean
 britainiarraren
XX. aren hasieran, Bizkaia, siderurgia alemaniarraren
burdin hornitzaile nagusietako bat izan frantsesena
belgikarrena
Euskadin hainbat meatzaritza eremu zeuden.
Mineral hobirik garrantzitsuenak honako hauek ziren, Bizkaian: Gallarta, Ortuella, Muskiz …
Dena den, Bizkaikoak beti Gipuzkoakoak baino emankorragoak izan dira. 

Bessemerren bihurgailua zabaldu zenean ingeles industrian

- Bizkaiko mearekiko interesa sortu zuen
- Bizkaiko mearen esportazioa hasi zen. 
1868ko Espainiako iraultzako lege ekonomiko liberalez gero (meatzeen legea, 1868ko
abendukoa; muga-zergen legea; elkarteen legea, 1869koa)
- Ateak zabaldu
o Kanpoko inbertsioei
o Kapitalen eta salgaien zirkulazioari
- Elkarteak sortu ahal izan ziren.
- Kapitalismoaren garapenaren aldeko legediak hau ekarri:
o meatzeen ustiatze intentsiboa
o burdin mearen esportazio masiboa
- Konpainia asko sortu ziren kapital atzerritarra eta autoktonoa partekatuz, horietako
batzuk “Orconera” eta “Franco-Belga”.  
 
Burgesia autoktonoak garrantzi handiko papera jokatu zuen prozesu horretan: Ibarra, Chávarri,
Gandarias, Sota y Aznar, Martinez de las Rivas ...  Hurrengo urteetako elite ekonomikoa
izango ziren, Euskal Herrian eta Espainian
- Bizkaiko Foru Aldundiak - Portuko Lanaren Junta
Meatze lanetarako burdinbidea eginarazi Bilboko itsasadarra ontziz ibiltzeko egokitu
zuen Trianon Kanpoko portua eraikitzeaz arduratu

Mende bukaera bitartean inbertsio handiak egin ziren mea garraiorako azpiegitura hobetzeko
1879 eta 1882 urteen artean  burges-enpresaburu talde txiki batek lortu zuen meatzaritza-,
finantza- eta industria-gune nagusien kontrola  Esate baterako:
 Francisco de las Rivasek Fabrica de San Francisco (1878)
 Bitor Txabarrik, La Vizcaya (1882)
 Ybarra anaiek  Altos Hornos de Bilbao
 Etxebarria familiakoek La Iberia sozietate anonimoa sortu
Gerora,
- Hiru enpresa horiek bat egin zuten
- Bizkaiko Labe Garaiak sortu ziren, 1902an.
Bizkaiko siderurgia berriaren sorreraz gero (1880-1890), Bizkaia izan zen Espainiako
siderurgiaren buru, Asturiasen kaltetan, Produktu landuenak (xaflak-eta burdin barrak) barne
merkatuak kontsumitzen zituen.
 Kanpo merkataritzaren parte bat galdu egin
1895. urtetik aurrera
Barne merkatuari eman behar izan zitzaion lehentasuna, Espainiako
merkatuari gehienbat. 

1891n
- Muga zerga protekzionista onartu zen
- Siderurgiako enpresak eta enpresarioek
o Espainiako merkatua banatzea eta monopolio prezioak ezartzea erabaki
ondoren  kartel batean (arlo bateko enpresen bilkura sektore baten
monopolioa lortzeko) bildu ziren.
o Metatze prozesu kapitalista berri bat hasi zen

INDUSTRIALIZAZIOAK HIRIAN EKARRI ZITUEN ALDAKETAK:

Estolderia
- Elorrietako ur ponpagailua Bilbon
Espazio publikoa berriz antolatu beharra ekarri zuen, adibidez higienearen alorrean.
Bilboko ur beltzak ubideratzeko proiektuaren parte bat da. 
1904an eraiki zen, Bilbok kolera izurrite bat jasan ondoren.
Ubide sare berria eraiki zen Bilbo osoko ur zikinak biltzeko, ondoren puntu altu batera
ponpatzen zituen eta handik itsasora bideratzen zen Getxo inguruan.
Saneamendu sistema moderno hau eraiki zenean, Bilbok 63.900 biztanle zituen, eta
ibaiadarreko ur kutsatuaz hornitzen ziren.
Ur zikinak zuzenean ibaiadarrera isurtzen ziren.

Argiteria publikoa
Aurrerapen tekniko
Argiteria publikoari  aplikatu
energia iturri berriak (hidraulikoa, lurruna, eta gasa
Lehenengo argiteria publikoa
- Gasaren bidez funtzionatu (Bilbon eta Donostian)
- Sistema sinplea zen: harrikatzaren destilazioaren bidez lortutako gasa hodi-sistema
baten bidez argiteria publikora banatzen zen eta errezen zenean argi bihurtzen zen. 

1890ean baztertu zuen gasaren bidezko energia sistema

Bilbon lehenengo zentral termoelektrikoetako bat instalatu zen hirian.
Lurrunezko makinen bidez sortzen zuen elektrizitatea.

Merkatuak
Industria aroko lehenengo merkatuak XIX.mendearen amaieran eraiki
Salmentari ibiltaria kokatzen zen plaza zaharretan. 
kontrol fiskal handiagoa egitea
Helburuak
elikagaiak higiene egoerarik onenean saltzen zirela bermatzea.
Merkatu berri hauen egitura:
- Burdinezkoak
- Irekiak
- Goitik argia sartu
- Aireztapen ona
Behar berriak asetzeko gero aldatu ziren:
- Handiagoak ziren
- Hormigoi armatuz, harriz eta zementuz eginak

Biztanlerian: populazioaren igoera

- Populazioaren bilakaera: 
Biztanleriaren hazkundean immigrazioak garrantzia handia izan  industria iraultzak eskulan
ugari eskatzen baitzuen.
Hazkunde hau meategietan eta gune industrialean eman zen lehenengo, eta 1890.urtetik
aurrera Abrara eta Basauri eta honen inguruetara hedatu zen.
1900.urtean Bilbo hiri handia zen eta ibaiaren bi aldeetan hiriak handitu ziren: Getxo,
Portugalete edo Santurtzi.
1876-1890 urteen bitartean
- Hilkortasuna oso handia zen
- Bizi itxaropena oso baxua
1896-1900 urteen bitartean
- Umeen eta gazteen hilkortasunaren murrizpena eman
- Lur landuaren eremua eta patata hedatu egin ziren  honek biztanlearen elikadura
hobetu egin zuen.

Emakumeen lana
Etxeko lanetara edo artisau lanetara murriztu
Gizonezkoen osagarria
Soldata txikiagoak eman
Industria arloan kontsumozko ondasun industrietan egin zuten bereziki lana: ehungintza,
jostun, papergintza, tabakoa edo elikadura industrietan.