Кумановска битка

Кумановската битка е првата битка во Првата балканска војна. Оваа битка

започнала на 23 октомври 1912 год и се водела помеѓу српската и турската
војска. Во српската војска имало четнички командувал војводата Војин Поповиќ-
Вук. Во вториот ешалон биле девизии: Тимочката од II повик кај Маминци и
Дунавската II повик кај селото Бугариње додека Коњаничката девизија се наоѓа
зад Дунавската , а два нејзини ескадрона биле пред армискиот фронт. Втората
армија со претходницата на Овче Поле, претпоставуваќи дека овде е
концентрирана главнината на турските сили. Планот на српската војска бил
според следниот распоред-
„Првата армија била на позициите северно од Куманово со девизиите во два
ешалона, во првиот ешалон девизии: Моравската од првиот повик на линијата
село Ваксинци-село Табановци и одлучил да ја нападне српската прва армија со
5.и 6. Корпус од линијата село Новоселјани одреди кои биле составени од
македонско население и месни селски чети. Според планот на српската Врховна
команда оваа прва битка со турската војска било предвидено да се одвива во
реонот
другите два во Старо Нагоричани. На левото армиско крило на Сратевица бил
распореден четничкиот одред, што главно бил составен од македoнско
население, а со него
– Орашец од левата страна, а со 7. корпус собран околу Куманово , да ја
задржува фронтално. Ги утврдил и единиците на позициите Режановци-Црно
Поле. Во меѓувреме 5. и 6. корпус од реонот на Штип и на Велес со засилени
маршеви престигнувале од кај Овче Поле. Турскиот план за разместување на
Николискиот Вис и Дунавската од I повик со два полка во реонот на Младо
Нагоричани, а со на Тимочката дивизија од I повик се наоѓала во реонот на
Страцин. Третата армија на 23 Октомври се задржала во реонот на Приштина,
иако според наредбата непосредно пред битката српската армија се нашла
одалечена од соседните армии, била неорганизирана на позициите и слаба
организација во врските со своите девизии. Се верувало дека турските сили што
биле забележани тој ден во реонот на Куманово имале задача само да го
забават нејзиното движење кон Овче Поле. Додека кај српската војска владеела
неизвесност за сознанијата во потполност бил остварен. Предноста на
вардарската армија не била искористена од страна српските војски. На 23
октомври српските извидници забележале движење Дринската кај Сушево, еден
полк бил на предстража за спротивната стрна турската војска имала точни
податоци за правецот на движење на српските на Врховната команда требала да
го продолжи движењето за да содејствува со првата армија“. 1
Лошата проценка од страна на српската војска дека турските сили се наоѓале на
Овче Поле, како и слабата извидничка служба и неправилната употреба на
коњаничката девизија, сили. Врз основа на овие податоци командантот на
Вардарската армија Зеки-Паша на турската војска но поради лошите временски
услови и слабите врски не било утврдено дека се работи за турската војска.
Зеки- Паша ги прекинал нападите и наредил Штипската девизија да ја премине
Пчиња и да изврши напад на левото крило на Дунавската девизја преку
Сртевица, а на 7. Корпус да се изврши посилен демостративен напад кон десното
крило на 1.армија . Српската команда откако ги увидела намерите на Зеки Паша
упатила соодветни сили за да се спречат турските продори. Ноќта на 23-24
октомври двете страни останале на позиции една спрема друга . Додека на
левото крило се воделе жестоки борби, истиот ден на десното крило
коњаничкиот полк на Моравската дивизија ги презела турските позиции. Добила
наредба да остане во одбрана, но околу 16 часот самоиницијативно извршила
противнапад. Во тешка борба во долината на Којнарска река каде имало огромни
загуби за двете страни турските сили биле пресилени да се повлечат. Заради
слабите врски штабот на 1.армија не раполагал за точните информации на
фронтот. Штабот на првата армија изда
л наредба на 24 октомври во 6 часот девизиите да продолжат да го заземат
Куманово и да избијат до линијата с.Булачани-с.Ново Село-с.Биљановце-
с.Слатина, а ноќта кога го и за конечната 6 митралези и големо количество
муниција и друг воен материјал .При повлекувањето Фети-Паша се задражал во
Скопје со цел да организира одбрана во градот.Ситуацијата во Скопје била многу
тешка поради пресметките помеѓу македонското и муслиманското население меѓу
кои имало и жртви. Согледувајќи ја оваа тешка положба странските конзули
извршиле диполоматски притисок и заканување со кое го натерале да се повлече
кон Битола. Рускиот конзул Калмиков бил најактивен, кој во соработка со
македонските првенци успеал добил извештај од Дунавската девизија веќе
и кои со бомби и силни извици запленети 61 топ, , бидејќи тие несакале да се
борат против христијанските браќа, дезертирале повлекуваат сите турски девизии
што го означило и крајот на Кумановската битка. Србската војска не го знаела
исходот од оваа битка па и понатаму и голем број на Турци, Албанци, Јуруци и
други. Македонските чети и четите на ВМРО дале голем придонес на 5 Ноември
1912 година за да српските сили ги ја нападнале турската војска. Турците
побегнале оставајќи го своето оружје на македонските четници. За победата на
македонските четници да организира месна власт во градот. Во турската армија
во Кумановкста битка се појавиле бројни дезертерства победа на сојузниците врз
турската војска сеуште не пишуваат ни србите ни бугарите. Околу 15 часот
почнале да се претпоставувала дека главниот судир ќе се води на Овче Поле, а
српските сили напреднале до караулата Бучар Хан кај селото Бучинец на околу 15
километри од Куманово кон Скопје каде бил счезнати. Биле заробени 2,000 турски
војници и заземат позициите кај селото Алинци и да се префрлат на десниот брег
на Црна река. И со овој гест македонскиот народ дал голем придонес во
протерувањето на турската војска кон Битола.

Брегалничката битка
Два дена по заклучувањето на мирот во Лондон, односно на 1 јуни 1913 година,
бугарската Врховна команда, по наредба на Царот Фердинанд, издал наредба
бр.234 со која се забрзува префрлањето повод за сомнеж. Напротив, многу
перфидно и со знаци на блиско пријателство се однесувале кон српските
офицери. Пред „ самиот напад на 30 јуни 1913 година Бугарите покажувале
големо расположение спрема Србите. Српските офицери сосема искрено го
прифатиле ова пријателство, но Бугарите останале итри до крајот. Тоа
другарување со српските офицери било вешто прикриено, што подоцна ке се
манифестира во вооружен напад“.1
Барајќи по вистините за давале никаков
родители, директни учесници во војните дојдов до некои сознанија од кои некои се
познати на што ги слушале од нивните на бугарската војска од Тракијскиот на
западниот фронт и нејзино концентрирање на српската и грчката граница“ 2.
Главната битка на оваа војна се водела на демаркационата линија на
фронтот на Брегалница и Злетовска река.
Битката почнала ненадејно и неочекувано. Ден претходно бугарските
офицери не
татко), се одржувале во месноста Каленица, 3 на Исарот и на местото каде денес
се наоѓа Офицерскиот дом. Таков бил случајот и со нивната последна средба во
близина на Офицерскиот дом, откако Бугарите ги опијаниле српските офицери,
тајно ја минале реката Брегалница.

1
Српска Црква, Календар за простум, 1914, Белград.,2.
2
С. Скоко, цит.д., 309.
3
На оваа месност, Србите ќе подигнат капела,посветена на за борците паднати за време на Брегалничката
битка,во облик на крст со Византиски стил, која прифати битката на Брегалница, во која напаѓачот ја
имал предноста на првиот удар и моментот на изненадување. Сите команданти, освен еден, биле
за повлекување “. Само помошникот на Путник, војводата Мишуќ, се изјаснил да се прифати
предизвикот да се остане на Брегалница. Овој предлог на Мишиќ Путник го прифатил Балканска
симболично е предадена на
01 декември 1931 година. Во контекст на оваа треба да се одбележи дека на 29 октомври 1926 година, при
враќањето од Кочани, Кралот и Кралицата и Кнезот Арсен ја посетиле истата.
 На бугарските војници им го покажувал патот преку црковната воденица кон
Мерите, од каде Бугарите можеле полесно да се пробијат кон Лојзарски рид.
Инаку, ноќта војна, најдобар приказ даваат сеќавањата на Живоин Мишиќ.
Тој, меѓу другот запишал: „По наредба на ген. Михаил Савов, на 30 јуни во 2 часот
по полноќ, единиците на бугарската IV-та армија која броела преку 100.000
војници, одпочнале со силно „ура„ и со звуците на воената музика која ја свирела
химната “ Шуми Марица“. Првиот напад ненадејно започнал преку реката
Брегалница, а еден час подоцна, и преку реката Злетовица“. 4 Нападот започнал со
силен јуриш на демаракционата.
Каква била состојбата пред почетокот, за полесно да ја минат граничната
линија, неколкупати им помогнале и насила мобилизираните Македонци. Така,
Ангел Кулаков, сеќавајќи се на зборовите на неговата баба, раскажува за
мобилизираниот новоселец Петар Велков, кој им помогнал на бугарските војници
на тој начин што
на Втората линија5 на потегот од с. Долни Балван до мостот на влезот во Штип.
Бугарите биле уверени дека ненадејниот напад ќе им донесе и сигурна
победа.Според тунџавска дивизија. Ноќта околу 2 часот оваа дивизија го започна
неочекуваниот напад, поминувајќи ја реката Брегалница. Се водела борба гради
во гради.
Бидејќи нападот бил бргу откриен, српската војска веднаш организирала
одбрана, по што нападот на Бугарите бил успешно одбиен.
Во своите спомени, објавени во Рим, во 1958 година, штипјанецот Ванчо
Михајлов, кој бил сведок на овие настани, во своите спомени, во врска со
Брегалничката битка го запишал следново:“ Таа ноќ, беше доста напната. Се
најави
улички запазуваа потполна тишина и никој помеѓу нив не заспиваше. Два-три пати
во текот на ноќта кај нас се протнуваше некој од општинслите чувари и
соопштуваше таинствено на татко ми, дека ова ноќ нешто се чека. Сите сметавме
4
Војвода Живоин Мишиќ, цит.д., 289.
5
Брегалничката демаркациона линија се протегала на потегот: Кочани-Штип, преку Овче Поле, кон
Куманово, Скопје, Велес, обратно од реонот на Овче Поле, долината на Брегалница, преку Делчево во
долината на реката Стума.
дека позициите се прегрупирањето на српските воени единици и
воспоставувањето на прекинатите врски, тие добиле наредба за контранапад.
Бугарските напади на Лојзански Рид и на Ежово Поле биле одбиени. Наредниот
ден, односно на 1 јули, бугарските единици го продолжиле нападот
зни места за повредените и болните, а бројот на убиените и ранетите уште повеќе
се зголемил кога врз Новоселското училиште паднала граната испукана од
српската војска.
Во споменатата книга карактеристично е сеќавањето на еден бугарски
војник, кој раскажувал дека тоа што го видел во Штип е многу пострашно и
потрагично од борбата на Одрин.
Едно од најстратегиските српските топови и коњи. Овој оптимизам се
должел и на доаѓањето на VI-та Бугарска дивизија по поразот на српската војска
на Криволак. Во командата на бугарската армија било планирано тие да го
продолжеле победоносниот поход кон Овче Поле, Велес и Скопје. Но, по на
Третата српска армија, а десното крило на Дринската I дивизија се повлекла кон
Богословецместа - Ежов Рид, сеуште бил под контрола на српската Наредниот
ден, Бугарската VIII-ма дивизија, продолжила со нападите врз II Тимочка дивизија
без промена на позициите. До 4 јули бугарските и српските воени сили имале
променливи успеси, а на 5 јули српските воени сили презеле поголеми воени
дејства кои бугарите успешно ги одбиле.
Во меѓувреме, наредниот ден, српската коњаница го зазела Кочани и се
пробила до реката Брегалница, по што Бугарите почнале да се повлекуват од
позициите околу Штип. Тоа било причина српската војска да продолжи со
позасилено навлегување војска каде што се наоѓала и нивната команда. Овде
Бугарите имале големи загуби. Меѓутоа, Сушевската височина и Трогерските
ливади се уште биле под контрола на Бугарската армија. Бугарите очекувале дека
набргу ќе го освојат Ежов врв заедно со. Нападот кај Ежово Поле и Богословец
биле одбиени. На 2 јули, во 06 часот, Српската команда и наредила на Третата
армија да настапува кон Брегалница и од Штип кон Крупиште“. 6

6
Ванче Стојчев,цит.д., 567.
кон Штип и неговата околина. Тоа било причината, на два часа од градот Штип.
Целиот ден нема борби, насекаде се забележуваат траги од повлекувањето на
бугарите. Лежат расфрлани, пушки, торби, шинели.Стигна и една сигурна вест –
Штип падна, а Брегалничката битка заврши“.7
Во текот на овие воени дејства и двете страни имале огромни загуби. Многу
ранети војници барале помош од своите санитетски еденици. Водите на
Брегалница со себе понеле и многу лелеци и болка. Кога зборуваме за Втората
запишал неговиот внук РКаленица а пред селото Чардаклија.
Во тој хаос, кај Ежов рид, Јордан се сретнал со својот брат кој бил
мобилизиран во српската војска. По пресвртот во борбите и повлекувањето на
бугарската војска преку р. Брегалница, Јордан со себе го повлекол и својот брат.
Тој дома се вратил дури по завршувањето на Првата светска војна. Неговото
семејство, кое сите претхисто Авукатов, овие војни биле едни од најкрвавите,
најподлите и најпогубните за Македонците. Ј Авукатов уште од млади години
стапил во редовите на ВМРО и учествувал во ослободувањето на Едрене каде
бил тешко ранет. По враќањето од таму бил веднаш мобилизиран од бугарските
власти за напад на српската војска на реката Брегалница. Тој е учесник во
подмолниот напад на бугарската војска на реката Брегалница, во близината на
местото
одни години живеело многу тежок живот, било десеткувано, а живо останало само
едно негово дете, бидејќи останатите три претходно починале.
За тешките последици од Втората балканска војна пишувал и дописникот на
уват коли кој го напуштаат градот и се упатуваат кон Радовиш. Војната била
кратка но многу крвава “.8Мерите по стивнувањето на акциите, сеуште се слушале
пискотници и офкања на ранетите на кој не им приоѓал на помош. И, навистина
ретко која војна била толку кратка а, толку многу крвава.На вака брзиот крај на
битката на Брегалница, никој не се надевал. Но, и покрај тоа, загубите биле

7
Јаша Томич, Војна у Маћедонији и Стару Србију 1913, Нови Сад, 1914.,126.
8
В. Политика од 23 мај до 07 јули 1933 година. Дописникот пишува дека кога српските војски влегле во
грдот заробиле и разоружале бугарски жандарми и цела интендантска група која не забележала дека
бугарската војска заминала.
огромни. Точниот број на загинатите во Брегалничката битка во различни извори е
различен“.
Посебно тешки биле последици Втората балканска војна оставила врз
здравјето на месното население. Најтешк
Покрај него, за овие настани во своите сеќавања пишувал и Тодор Мановиќ.
Тој овие записи ги базирал на сеќавањата на свои блиски и постари штипјани, кои
педантно ги бележел секодневно. Во врска со тоа, тој го забележал следново:“ На
Пребег и на
ата болест која во тоа време се појавила била колерата. Болеста се пренела од
турските војници од Мала воена важност во понатамошните воени дејствија на
српските армии во Првата балканска војна. Оваа битка се водела помеѓу српската
и турската војска и била пропратена со огромни загуби за двете страни. Во
српската војска биле војска при нивното повлекување од Куманово и Скопје.
Брегалничката битка започнала ненадејно и неочекувано. Во оваа битка која
започнала на 30 јуни и се водела помеѓу српските и бугарските армии на
македонскиот фронт, се водела жестока борба во која имало огромни загуби и на
двете страни. Од страна на српската , бугарската и грчката армија се вршело
мобилизација на македонското Азија кои за време на судирите дошле во контакт
со бугарските војници. Со трансферот на овие сили во Македонија, колерата
земала замав и во редовите на српската војска.
Кумановската битка била всушност првата и поголема битка, која имала
одлучувачка
население во своите редови, кои го користеле македонското население за
остварување на своите цели. Мобилизирајки ги младите и способни Македонци во
своите редови, всушност ја уништувале македонската иднина. Македонците пак се
надевале дека конечно ке бидат слободни и ке можат слободно да живеат во
својата татковина. Исходот од овие војни е познат, всушност по завршувањето на
Втората балканска војна и Букурешкиот мировен дововор Македонија била
распарчена и повторно поделена сега помеѓу довчерашните браќа кои и ветувале
слобода.