ფარმაკოლოგია

(ლექცია-1)

• ფარმაკოლოგია შეისწავლის წამლის მოქმედებას ცოცხალ ორგანიზმზე.

• წამალი- ნებისმიერი ქიმიური ნაერთი ან ნაერთთა ერთობლიობა, რომელიც

გამოიყენება დიაგნოსტიკის, დაავადების პროფილაქტიკის ან მკურნალობის მიზნით,
რეციპიენტის (პაციენტის) სასარგებლოდ.
(*ბაზარზე გვხვდება დაახლოებით500000 პრეპარატი. ჩვენ გენერიკული დასახელების წამლებს
შევისწავლით, ისინი დაახლოებით არის 1400-1500)

• ფარმაკოლოგიის მომავალი განშტოება არის - ფარმაკოგენეტიკა, ის შეისწავლის

წამლის მოქმედებას გენეტიკურ ფაქტორებთან დაკავშირებით. შეიქმნება ახალი წამლები,
რომლებიც სელექციურად იმოქმედებენ სამიზნე ორგანოებზე.

ფარმაკოლოგია შედგება ორი დიდი ნაწილისაგან:

ფარმაკოდინამიკა-
შეისწავლის წამლის მოქმედების შეხების წერრტილს;
წამლის მოქმედების მექანიზმს;
და საბოლოო ეფექტს.
(მაგ. ადრენალინი- თირკმელზედა ჯირკვლის ტვინოვანი შრე გამოყოფს, ის აღარგზნებს
სიმპათიკურ ნერვულ სისტემას და იწვევს ტაქიკარდიას. არ აქვს მნიშვნელობა ენდოგენურად
არის თუ ეგზოგენურად შევიყვანთ.
წამლის შეხების წერტილი-გული
საბოლოო ეფექტიი- ტაქიკარდია
მექანიზმი- გულში ლოკალიზებულია ბეტა 1 ადრენორეცეპტორები და მას აღაგზნებს
ადრენალინი, რის შედეგადაც ადგილი აქვს გულის შეკუმშვის ძალისა და რიტმის აჩქარებას;
**ადრენალინი ასევე იწვევს ჰიპერტენზიას, რადგან ის მოქმედებს პერიფერიულ
სისხლძარღვევბზე და ავიწროებს მათ. მექანიზმი- პერიფერიულ სისხლძარღვებში მოთავსებული
ალფა 1 ადრენორეცეპტორების აღგზნება)

ფარმაკოკინეტიკა-
ეს არის წამლის ბედი ორგანიზმში და შეისწავლის:
წამლის აბსორბციას; (კუჭ-სისხლი)
ორგანიზმში განაწილებას; (სისხლიდან-ორგანოებში)
გარდაქმნას; (სამიზნე ორგანოში ის მეტაბოლიზდება და განიცდის ბიოტრანსფორმაციას ანუ
გაუნებელყოფას)
გამოყოფას. (ექსკრეცია/ელიმინაცია)

• წამალი
წამლებს გააჩნიათ როგორც სპეციფიკური ასევე არასპეციფიკური მოქმედება.

არასპეციფიკური ახასიათებთ-
მაგ. ოსმოსურდიურეზულ საშუალებებს ( შარდმდენ ეფექტს იწვევენ)
გააქტივებულ ნახშირს ( მუხცელში აირების დაგროვებისას ვიყენებთ)

სპეციფიკური (როდესაც წამალი მოქმედებს სამიზნე წარმონაქმნებზე, პროტეინებზე, რასაც

ჩვენ რეცეპტორებს ვუწოდებთ).
მაგ. ენდოგენურად გამოყოფილი ნივთიერებები (ადრენალინი, აცეტილქოლინი) უკავშირდებიან
შესაბამის რეცეპტორებს.


წამალი A დაუკავშირდა თავის რეცეპტორს და წარმოიქმნა წამალ-რეცეპტორის კომპლექსი;

შემდეგ ეს კომპლექსი უნდა დაუკავშირდეს ტრანსდუქტორს (ცილა-გამაძლიერებელს) და
წარმოიქმნება ტრიადა დავიღებთ საბოლოო ეფექტს.

* წამალს რეცეპტორთან შესაძლოა სხვადასხვა ინტერმოლეკულური ძალები აკავშირებდეს.

მაგ. კოვალენტური(ყველაზე მტკიცე), ელექტროსტატიკური, წყალბადური, ვანდერვალსის.
იმისათვის რომ წამალი შეუკავშირდეს თავის რეცეპტორს, თითოეული წამლის მოლეკულა უნდა
იყოს რეცეპტორის შესაბამისი (ზომით, აღნაგობით, ატომური შემადგენლობითა და მუხტით
კომპლემენტარული).

ჯერ იწყება ელექტროსტატიკურით, მიდის რეცეპტორამდე და მერე იყენებს წყალბადოვან ან

ვანდერვალსის კავშირებს.
თუ გვსურს, რომ წამალი იყოს სელექციური მოქმედების, ამისთვის საჭიროა სუსტი კავშირები
ახასიატებდეს წყალბადოვანი ან ვანდერვალსის და არააა კოვალენტური.

• აფინიტეტი- ნიშნავს წამლის ნათესაურ კავშირს რეცეპტორთან.

აფინურობა- წამლის უნარი შეუერთდეს რეცეპტორს, რომელიც მისი ახლო ნათესავია.
წლის მაგალითი- (ღამე კარზე ზარია და თუ ჭუჭრუტანაში დაინახავ დედას, კარს
მომენტალურად გაუღებ;
მეზობელს არგაუღებ პირდაპირ, შესაძლოა არაპრეზენტაბელურ მდგომარეობაში იყო :დ
და სულ უცხო ადამიანს, რომელიც ქურდს გავს, არავითარ შემთხვევაში არ გაუღებ)

*** წამალი შეუერთდა რეცეპტორს და ახლა საჭიროა ცილა ტრანსდუქტორი

( კლიტეშიჩამონტაჟებული მექანიზმი), ის ხელს უწყობს რეცეპტორის კონფორმაციულ
ცვლილებას და ვიღებთ —> საბოლოო ეფექტს).

წამალ-რეცეპტორის ურთიერთქმედება ემყარება მასების მოქმედების კანონს.

მრიცხველში მოცემულია წამლის კონცენტრაცია და რეცეპტორების ტოტალური რაოდენობა და
მნიშვნელში არის წამლის კონცენტრაცია და დისოციაციის კონსტანტა.
ფორმულა გვიჩვენებს თუ რამდენი წამალი უერთდება რეცეპტორს???

დისოციაციის კონსტანტა - არის თანაფარდობა ორ მუდმივას შორის, კერძოდ დისოციაციისა და

ასოციაციის ( k-1/k+1)
თუ დისოციაციის კონსტანტა მაღალია, მაშინ წამლის რეცეპტორთან შეერთება იქნება
ნაკლები.
დისოციაციის კონსტანტა- წამლის რეცეპტორიდან მოწყვეტის ხარისხს გვიჩვენებს
ასოციაციის კონსტანტა- წამლის რეცეპტორთან დაკავშირებას.
*მათ შორის უკუპროპორციული დამოკიდებულებაა.

დისოციაციის კონსტანტა - წამლის იმ რაოდენობის მაჩვენებელი არის, რომელიც

რეცეპტორების რეზერვის არ ქონის შემთხვევაში იძლევა მაქსიმალური ეფექტის ნახევარს.
ანუ, მარტივად : დისოციაციის კონსტანტის მნიშვნელობა უდრის, წამლის იმ დოზას, რომელიც
იძლევა მაქსიმალური ეფექტის 50%-ს.

წამლების დაყოფა

აგონისტი
წამალმა A-მგამოავლინა მაქსიმალური ეფექტი და მას უწოდებენ აგონისტს.
აგონისტი- წამალი რომელიც უკავშირდება რეცეპტორს, იწვევს ტრანსდუქტორის საშუალებით
მის დეფორმაციას.

თუ ეფეტი არის 100%-იანი ასეთ აგონიტს უწოდებენ - სრულ აგონისტს.

მეორე წამალმა (წყვეტილი სურ-1-ზე)- მოგვცა ნაწილობრივი ანუ პარციული ეფექტი და მას
უწოდებენ - პარციულ აგონისტს.

რატომ?
ავიღოთ ორი წამალი, ერთნაირი აფინურობით რეცეპტორთან.
თუ ორი სხვადასხვა წამალი ერთნაირად უერთდება რეცეპტორს, რატომ გვაძლევენ სხვადასხვა
ეფექტებს (სრულს ან პარციულს)?
სრული აგონისტის წამალ-რეცეპტორის ნათესაური კავშირი ანუ აფინურობა ტრანსდუქტორის
მიმართ გაცილებით მეტია ვიდრე პარციული აგონისტის შემთხვევაში.

აგონისტი- ნებისმიერი წამალი, რომელიც უერთდება რეცეპტორს, აააქტივებს მას, იწვევს

მასში კონფორმაციულ ცვლილებებს ტრანსდუქტორის საშუალებით და იწვევს საბოლოო ეფექტს.

ანტაგონისტი

მაგ. გასაღები გავუყარეთ კლიტეს, თუმცა ვერ ვატრიალებთ და ვერ ვაღებთ, რადგნა კლიტეში
ჩამონტაჟებულ მექანიზმს (ტრანსდუქტორს) ვერ ვამოქმედებთ.

• წამალი შესაძლოა იყოს აფინური რეცეპტორის მიმართ, თუმცა ვერ გამოიწვიოს

საბოლოო ეფექტი, რადგან არ გააჩნდეს ცილა ტრანსდუქტორი.

ანტაგონისტი უკავშირდება ანტაგონისტ-რეცეპტორის კავშირს, მაგრამ საბოლოო ეფექტს ვერ

ვაღწევთ, რადგან ტრანსდუქტორი არ აქვს.

ანტაგონისტი- უერთდება რეცეპტორს და ხელს უშლის აგონისტის შეერთებას ამ რეცეპტორთან .

(რეცეპტორს უკეთებს ოკუპაციას).

მაგ. ატროპინი და აცეტილქოლინი

აცეტილქოლინი უკავშირდება ქოლინორეცეპტორს. მისი საწინააღმდეგო ნივთიერებაა ატროპინი.
ატროპინი უკავშირდება რეცეპტორს, საბოლოო ეფექტს არ გვაძლევს მაგრამ აბლოკირებს
რეცეპტორს და აცეტილქოლინი ვეღარ იწვევს თანამოსახელე რეცეპტორის აღგზნებას.

შეგვიძლია გადავლახოთ ანტაგონისტის მოქმედება??

ამისათვის უნდა გავზარდოთ აგონისტის დოზა, რათა მან ანტაგონისტი გამოაძევოს.

ანტაგონიზმის სახეებია:
1. კონკურენტული ანტაგონიზმი- ორი საწინააღმდეგოდ მოქმედი წამალი უკავშირდება
ერთსა და იმავე რეცეპტორულ უბანს . ( მაგ. აცეტილქოლინი მუსკარინულ რეცეპტორს
უკავშირდება და აღაგზნებს მას და ატროპინიც უკავშირდება მუსკარინულ რეცეპტორს და
აინჰიბირებს მას). კონკურენტული ანტაგონიზმი შექცევადია, ანუ აგონისტის დოზის გაზრდით
ანტაგონისტის ეფექტი ითრგუნება.
2. შეუქცევადი ანტაგონიზმი- როდესაც ანტაგონისტი დაუკავშირდება რეცეპტორს,
შემდგომ მისი ეფექტის მოხსნა ძალიან ძნელია; რადგან რეცეპტორთან ამყარებს შეუქცევად,
ანუ კოვალენტურ კავშირებს
3. არაკონკურენტული ანტაგონიზმი- ორი საწინააღმდეგოდ მოქმედი ნივთიერებაა,
თუმცა ისინი ერთსა და იმავე რეცეპტორულ უბანს არ უკავშირდებიან. აგონისტი რეცეპტორის
ერთ უბანს უკავშირდება, ანტაგონისტი მეორე უბანს, თუმცა ეს ხელს არ უშლით
საწინააღმდეგო თვისებების გამოვლენაში.
 • ქიმიური და ფიზიოლოგიური ანტაგონიზმი

ქიმიური ანტაგონიზმი - როდესაც ერთი ნივთიერება მეორე აქტიურ ნივთიერებას ქიმიურ

ნეიტრალიზაციას უკეთებს. მაგ. ჰეპარინის (ანტიკოაგულანტი) ჭარბი დოზირებისას შეჰყავთ
მისი ქიმიური ანტაგონისტი პროტამინსულფატი. ის უკავშირდება ჰეპარინს (რადგან
სხვადასხვანაირი მუხტი აქვთ) და გაანეიტრალებს მას ქიმიურად.

ფიზიოლოგიური ანტაგონიზმი- როდესაც ორი ნივთიერება, რომელიც მოქმედებს სხვადასხვა

სისტემაზე ანეიტრალებს ერთმანეთის მოქმედებას რაღაც მაჩვენებლით. მაგ. სტეროიდული
ჰორმონი- პრედნიზოლონი შეყვანისას იწვევს სისხლში გლუკოზის დონის მომატებას.
ჰიპერგლიკემიის მოხსნა შესაძლებელია ინსულინით. ინსულინს გამოყოფს პანკრეასი და
სტეროიდულ ჰორმონებს კი თირკმელზედა ჯირკვლის ქერქოვანი შრე გამოყოფს.
მიუხედავად იმისა რომ ორ სხვადასხვა სისტემაზე მოქმედებენ , ერთმანეთის მიმართ
ანტაგონისტურად არიან განწყობილნი.


აბსცისათა ღერძზეა- წამლის კონცენტრაცია
ორდინატზე- ამ კონცენტრაციით გამოწვეული ეფექტი

*შევიყვანეთ სრული აგონისტი რაღაცა დოზით და ვხედავთ, რომ სრულმა აგონისტმა მოგვცა
მაქსიმალური ეფექტი;
შემდეგ სრული აგონისტის შეყვანამდე, ჯერ შევიყვანოთ კონკურენტული ანტაგონისტი
(რომელიც რეცეპტორის იმავე უბანზე მოქმედებს, რომელზეც აგონისტი) და ანტაგონისტის
მოქმედების ფონზე ისევ შევიყვანეთ სრული აგონისტი. სრულმა აგონისტმა მაინც მოგვცა
მაქსიმალური ეფექტი. მიუხედავად იმისა, რომ წინასწარ შევიყვანეთ კონკურენტული
ანტაგონისტი, რომელმაც რეცეპტორის გარკვეული ოდენობა დაბლოკა, მის ფონზე შეყვანილი
სრული აგონისტი მაინც გვაძლევს მაქსიმალურ ეფექტს; თუმცა ამისათვის გვჭირდება სრული
აგონისტის დოზის გაზრდა. დოზის გაზრდისას გვაძლვეს მაქს. ეფექტს.

*ახლა წინასწარ შევიყვანოთ შეუქცევადი ანტაგონისტი (მისი მოქმედება უფრო ძლიერია

ვიდრე კონკურენტულის) შედარებით მცირე დოზით, და ამის ფონზე ისევშევიყვანეთ სრული
აგონისტი. შეუქცევადი ანტაგონისტის შეყვანის მიუხედავაფდ, სრული აგონისტი მაინც
ავლენს მაქსიმალურ ეფექტს. დასკვნა :
იმისათვის რომ სრულმა აგონისტმა გამოავლინოს თავისი მაქსიმალური ეფექტუ, სულაც არ
არის საჭირო, რომ ყველა რეცეპტორი აღაგზნოს.

*თუ ძალიან გავზრდით წინასწარ შეყვანილი შეუქცევადი ანტაგონისტის დოზა, მაშინ ამის
ფონზე როგორც არუნდა გავზარდოთ სრული აგონისტოს დოზა ის ვეღარ იძლევა მაქსიმალურ
ეფექტს.

პრაქტიკული მაგალითი:
პაციენტს გადატანილი აქვს მიოკარდიუმის ინფარქტი. ექიმმა მას დაუნიშნა მცირე ფიზიკური
დატვირთვა რეაბილიტაციისათვის. პაციენტი წრეს ურტყავს იპოდრომს :დდ და შენიშნა რომ ამ
დროს გულის ცემა უჩქარდება და ეს დისკონფორტს უქმნის. ექიმი ეტყვის რომ, როდესაც ის
ფიზიკურად იტვირთება, ენდოგენურად მის ორგანიზმში გამოიყოფა ადრენალინი რომელიც
ააღგზნებს გულში ლოკალიზებულ ბეტა 1 რეცეპტორებს და იძლევა ტაქიკარედიას. იმისათვის
რომ ტაქიკარდია მოვსპოთ, ადრენალინს არ უნდა მივცეთ საშუალება, რომ აღაგზნობს ბეტა
რეცეპტორები და ამისათვის უნდა დავუნიშნოთ ბეტა ბლოკატორი. წავიდა პაციენტი და 1 თვის
მერე დაბრუნდა და თქვა რომ სიარულისას მაინც უვლინდება ტაქიკარდია. ბეტა ბლოკატორმა
ხომ დაბლოკა დავუშვათ რეცეპტორების 90%, მაშინ რატომ იწვევს ფიზიკური დატვირთვა
ტაქიკარდიას? რადგან 5-10 % ადრენორეცეპტორების საკმარისია იმისათვის, რომ
ენდოგენურად გამოყოფილმა ადრენალინმა მოგვცეს ტაქიკარდია. ამ შემთხვევაში ან ვნიშნავთ
უფრო ძლიერ ბეტა ბლოკატორს ან ვამცირებთ დატვირთვას ( ან ვზრდით დატვირთვებს შორის
პერიოდს).
—> ამ ეფეტსუწოდებენ რეცეპტორების სიჭარბეს, ანუ რეცეპტორების რეზერვს.

კითხვა : წამალი, რომელიც ჩვეულებრივ არის პარციული აგონისტი შეიძება, რომ გარკვეულ
სიტუაციაში ტრანსფორმირდეს სრულ აგონისტად?
პასუხი : დიახ, რეცეპტორების სიჭარბისას.
ახსნა:
წარმოიდგინეთ მდგომარეობა, როდესაც რეცეპტორების რიცხვმა მოიმატა. ავიღოთ ორი
ვირთაგვა. ერთი არის ნორმოტენზიული (ჯანმრთელი), მას გავუზომეთ წნევა და შევუყვანეთ
წნევის დამწევი წამალი; შედეგად ვირთაგვას წნევამ დაიწია წამლის მიერ 5-10 მმ.
ვერცხლისწყლის სვეტით.
მეორე ცხოველში გამოვიწვიეთ ექსპერიმენტული ჰიპერტენზია და ამის შემდეგშევიყვანეთ
წამლის იგივე დოზა ( რომელმაც ჯანმრთელ ცხოველში წნევა ძალიააან მცირედით დააქვეითა).
ვნახავთ, რომ ჰიპერტენზირებულ ცხოველებში წნევა დაქვეითდება 30-40 მმ-ით.

ჰიპერტენზირებულ ცხოველებში რეცეპტორების სიმკვრივემ (რაოდენობამ) მოიმატა. აქედან

გამომდინარე პარციული აგონისტი რომელიც ებმებოდა რეცეპტორების 5 %-ს, ვერ ახდენს
თავის მაქსიმალურ მოქმედებას ანუ წნევის დაქვეითებას. თუ რეცეპტორების რიცხვი
გაიზარდა 10-ჯერ, ახლა პროცენტულად რეცეპტორების მეტ რაოდენობას შეებმება და იგივე
დოზამ შესაძლოა რეცეპტორების 10% აღაგზნოს და ამ შემთხვევაში პარციულ აგონისტს
შეუძლია გადაიქცეს სრულ აგონისტად.!! როდესაც გვაქვს რეცეპტორების სიჭარბე.

ალოსტერული აქტივატორი&ინჰიბიტორი

ა- ეს არის აგონისტი, რომელიც უკავშირდება რეცეპტორს, ააქტივებს მას, იწვევს

კონფორმაციულ ცვლილებას და იწვევს მაქსიმალურ ეფექტს.

ბ- კონკურენტული ანტაგონისტია, უკავშირდება რეცეპტორის იგივე უბანსდა აბლოკირებს მას.

ხელს უშლის აგონისტუს მოქმედებას.

ც- ალოსტერული აქტივატორია. ის მოქმედებს იმავე რეცეპტორზე, რომელზეც მოქმედებდა

სრული აგონისტი, მაგრამ მოქმედებს რეცეპტორის სხვა უბანზე.
და შედეგაც იზრდება მაქსიმალური ეფექტი.

ალოსტერული ინჰიბიტორი- მოქმედებს რეცეპტორის სულ სხვა, დაღმავალ უბანზე. ის

შეუქცევადი იჰიბიტორია, რადგან კოვალენტური კავშირები ახასიათებს და მისი დიდი დოზით
შეყვანის ფონზე შეყვანილი სრული აგონისტი ვეღარ იძლევა მაქსიმალურ ეფექტს.

მაგ:
• შევიყვანეთ სრული აგონისტი, რომელიც 100 %-იანი ეფექტით შეუერთდა
თანამოსახელე რეცეპტორს და თანდათან დავიწყეთ პარციული აგონისტის შეყვანა. რაც უფრო
მზარდი დოზით მიდის ორგანიზმში პარციული აგონისტი, მით უფრო კლებულობს სრული
აგონისტის შეკავშირება რეცეპტორთან. გამოდის, რომ პარციული აგონისტის სრულ აგონისტთან
ერთად შეყვანისას ასრულებს კონკურენტის როლს და კონკურენტული ანტაგონისტი გამოდის.
ცალკე კონტროლში სრული აგონისტის შეყვანისას ვიღებთ მაქსიმალურ ეფექტს;
ცალკე პარციული აგონისტის შეყვანა არგვაძლევს მაქსიმალურ ეფექტს; ერთად
(ჯერ სრული, შემდეგ ნელ-ნელა პარციული) შეყვანისას რაც უფროიზრდება პარციული
აგონისტის დოზა, მით უფრო მცირდება რეცეპტორებთან სრული აგონისტის შეკავშირება.
პარციული აგონისტი ამ შემთხვევაში კონკურენტული ანტაგონისტია.

კითხვა: ორივეს შეყვანა საბოლოო ჯამში რა ეფექტს იძლლევა?

ვიღებთ ეფექტს, რომელიც დაახლოებით იმ ეფექტის ტოლია რასაც პარციული აგონისტი იძლეოდა
მისი იზოლირებულად შეყვანის დროს.


 რეცეპტორი
მოლეკულურ დონეზე თერმოდინამიკური პროცესებიდან გამომდინარე დადგინდა, რომ თურმე
რეცეპტორი მოსვენების დროს იმყოფება ორ კონფორმაციულ მდგომარეობაში. მას ორი
კონფორმაციული უბანი აქვს. ერთი, ეს არის არააქტიური Ri; Ra- აქტიური; D-წამალი.
წამლის შეყვანამდე აქტიური უბანი მცირე ეფექტს იძლევა.

დამტკიცდა, რომ რეცეპტორს მოსმევენების მდგომარეობის დროს (აქტიური უბნის ქონის გამო)
გააჩნია კონსტიტუციური აქტივობა და ....