24.2.

2021

Нуклеарна медицина
1. Нуклеарни зрачења
ПРОФ. Д -Р ЗДЕ НКА СТОЈАНО В С КА
2020/21

1. Нуклеарно зрачење
1.1. Вовед
1.2. Видови на нуклеарно зрачење
1.3. Активност и период на полураспаѓање
1.4. Интеракција на нуклеарното зрачење со материјалната средина

1
 24.2.2021

МАСА И ЕНЕРГИЈА

Енергијата на атомот
▪ Енергетските состојби на орбиталните електрони или пак
подреденоста на протоните и неутроните во атомското јадро.
• Сили во атомот
▪ Електромагнетна привлечна сила- помеѓу позитивно
наелектризираното јадро и негативните електрони кои кружат
околу јадрото.
▪ Центрипетална сила и одбивната центрифигалната сила врз
електронот бидеќи се движи по кружна патека
▪ Нуклеарните сили: подреденоста на протоните и неутроните.

АТОМСКО ЈАДРО

▪ Различните видови на атомски јадра -нуклиди.

▪ Нестабилните нуклиди -радионуклиди.
▪Симболичното
претставување

Изотопи- ист атомски број а

различен масен број
Z-атомски број= број на протони во јадрото 1
N= број на неутрони во јадрото 1 H , 12 H , 13 H ;
А=Z+N -масен број= вкупен број на протони и неутрони во јадрото

2
 24.2.2021

АТОМСКО ЈАДРО

▪ Односот помеѓу бројот на неутроните и протоните (N/Z) во атомското јадро - индикатор за

стабилноста на јадрото.
▪ Сите стабилни елементи се наоѓаат на или во околина на линијата која затоа е и наречена
линија на стабилност.
▪ Јадрата кои не се наоѓаат на линијата на стабилност се нестабилни и се распаѓаат се додека
и тие не станат стабилни.
бета емисија

стабилни
изотопи
позитрони или
Стабилн

Број на неутрони (N)

и изотопи електронски зафат
алфа емисија
Линија на
стабилнос
т

Број на протони (Z)

Енергетска состојба на атомското јадро

• Нуклеоните во јадрото може да заземаат различни енергетски нивоа: во основната

состојба или во возбудена состојба.
• Ексцитирана (возбудена) состојба може да се постигне со додавање на енергија во
јадрото.
• При деексцитација јадрото ќе емитира вишокот на енергија со емисија на честички
или електромагнетното зрачење (гама фотони). Енергијата на гама фотоните ќе биде
разликата во енергии помеѓу различни енергетски нивоа во јадрото.
енергија
Ексцитација Деексцитација

Емисија на честичка
0 MeV

~8 MeV

Енергетски нивоа Гама фотон

3
 24.2.2021

1. Нуклеарно зрачење
Постојат два вида на нуклеарно зрачење:
честично и електромагнетно зрачење
1.2. Видови на
нуклеарно зрачење
Пример за честично зрачење се: електроните,
протоните, неутроните, α честичките итн

ИЗОМЕРНА ТРАНЗИЦИЈА-Гама зрачење

▪ Изомерна состојба-јадрото е во возбудената состојба .

▪ Изомерна состојба може да трае од неколку пикосекунди па до повеќе години.
▪ Метастабилна состојба е изометра состојба со долго траење.
▪ Јадрата кои се наоѓаат во изомерна состојба ја емитираат вишокот на енергија во вид
на електромагнетни бранови-гама фотони додека не се вратат во основната состојба.
▪ Самиот премин (транзиција) се нарекува изомеренна транзиција и може да се одвива
во неколку чекори вклучувајки и премини преку средни енергетски состојби а не
директно во основна состојба.

4
 24.2.2021

ИНТЕРНА КОНВЕРЗИЈА

• Некогаш возбудените јадра може дел од својата

енергија да ја предадат на електроните од К
слојот во истиот атом.
• Енергија е доволно голема за да то избие
електронот од слојот.
• Избиениот електрон, познат под името
конвертиран електрон има дискретна енергија а
неговата кинетичка енергија еднаква на
разкликата Еϒ-ЕB,

Испразнетото место од избиениот електрон во К слојот се пополнува со електроните од

повисоките енергетски слоеви. Кога електрон од L слојот ја пополнува празнината во К
слојот, разликата во енергиите помеѓу К и L слоевите ќе се емитира во вид на
карактеристично рендгенско зрачење

АЛФА РАСПАД

Алфа распадот е својствен главно за тешките јадра со масен број поголем од 140.

- алфа честица (нуклеон составен од два протони и два неутрони со висока енергија
на врска од 7,1 MeV)
Настанува нов елемент: поместен за две места во периодниот систем (атомскиот
број е намален за два) и атомска маса намалена за 4.

 A−4
A
Z X⎯
⎯→ Z −2Y

10

5
 24.2.2021

АЛФА РАСПАД

▪ Енергетскиот спектар на алфа зрачењето е дискретен

▪ Енергијата на алфа зрачењето е во ранг од 1 до 10 MeV.
▪ Карактеристично за алфа честиците е тоа што вршат силна јонизација и имаат краток
домет при премин низ материјата.
▪ На пример нејзиниот домет во човечко ткиво изнесува околу 0,03 mm додека пак во
воздухот е неколку сантиметри. Алфа честицата може да се сопре со лист хартија.

11

БЕТА β- РАСПАД

Јадрата богати со неутрони се наоѓаат под линијата на стабилните јадра.

За да станат стабилни овие јадра треба да го намалат бројот на неутроните.

n → p + + e− +~
Бета распадот има континуиран
β- честицата всушност претставува електрон енергетски спектар:

−

A
Z X ⎯⎯→ A
Z +1Y

12

6
 24.2.2021

БЕТА β- РАСПАД
▪ Процесот на радиоактивното распаѓање обично се претставува со опаѓачки шеми на распад, кои
ја даваат зависноста од енергијата(вертикална оска) и Z (хоризонтална оска).

Бидејќи крајниот резултат е зголемен атомски број и намалена вкупна енергија,

трансформацијата на слика е е прикажано со стрелка надолу и закосена надесно.

13

БЕТА β+ РАСПАД
▪ Јадрата со поголем број на протони се распаѓаат преку β+ распад.

p → n + e+ +

+

A
Z X ⎯⎯→ A
Z −1Y

14

7
 24.2.2021

БЕТА β+ РАСПАД

▪ Услов за да настане β+ распадот е разликата во енергијата на радионуклидот и

распадниот продукт да биде > од 1,02 MeV.
▪ Позитроните β+ се нестабилни честици. Нивното време на егзистирање е многу
кратко: 10-9s. Непосредно по нивното содавање доаѓа до анихилација со
електроните од дадената средина.

 (511 keV)  (511 keV)

+ + e-

+ (1-3 mm)

15

ЕЛЕКТРОНСКИ ЗАФАТ

➢ Специјален случај на β+ претставува електронскиот зафат. Кај овие јадра електрон од

електронскиот слој обично од К слојот е зафатен од протон од јадрото и како последица
настанува неутрон n со неутрино.

p + e− → n +

➢ При ЕЗ, ново настанатото јадро има ист масен број додека пак атомскиот број е намален за 1,
што може да се запише:

+

A
Z X ⎯⎯→ A
Z −1Y

16

8
 24.2.2021

ЕЛЕКТРОНСКИ ЗАФАТ
▪ ЕЗ настанува и кај јадра кои имаат
енергија помала од 1,02 MeV, а во
случаеви кога енергијата е поголема
од 1,02 MeV, можат да настанат и
двата процеси на β+ распадот и ЕЗ
заедно.

▪ Постои аналогија на ЕЗ со со внатрешната конверзија, создадената празнина на местото на зафатениот електрон се

пополнува со електрон од погорните слоеви. Разликата на енергиите помеѓу слоевите се емитира во вид на
карактеристично X зрачење на распадниот продукт или пак со емисија на електроните на Оже.

17

1. Нуклеарно зрачење

1.3. Активност и период

на полураспаѓање

9
 24.2.2021

ЗАКОН ЗА РАДИОАКТИВНО РАСПАЃАЊЕ

• Брзината на распаѓање е позната како радиоактивност или активност (А)

N
− = N A=N
t
• Законот за радиоактивно распаѓање: N = N  e − t
t 0

• Каде Nt и No е бројот на радионуклиди во

момент на времето t=0 и момент на времето
t, соодветно.

At = A0  e − t

➢Единица за активноста во SI е Бекерел 1 Bq, но во пракса се уште се користи и старата единица кири (1Ci).
1Ci =3,7 1010Bq=3,7 GBq
1Bq=27.03 10-12Ci=27.03 pCi

19

ПЕРИОД НА ПОЛУРАСПАЃАЊЕ
▪ Секој радионуклид покрај константата на радиоактивно
распаѓање се карактеризира и со период на
полураспаѓање (T1/2).
▪ Период на полураспаѓање (T1/2) е времето потребно
половина од јадрата на даден радионуклид да се
распаднат.
▪ Врската помеѓу констаната на радиоактивно распаѓање и
периодот на полураспаѓање е дадена со следната равенка:
0,693
T1 / 2 =


▪ Од пресметки: кога ќе изминат 10 периоди на

полураспаѓање, активноста се намалува за околу 1000
пати, или пак активноста е 0,1% од почетната активност

20

10
 24.2.2021

ЕФЕКТИВНО ВРЕМЕ НА ПОЛУРАСПАЃАЊЕ

▪ физичко време на полураспаѓање Tf (T1/2).

▪ биолошко време на полураспаѓање Tb со соодветната константа на полураспаѓање λb
(λb=0.693/Tb).
▪ Во случај на внесен радионуклид во жив организам - ефективна брзина на радиоактивноста од
организмот ќе биде еднаква на збирот:

1 1 1
eff =  f + b = +
Teff T f Tb
▪ Ефективното време е секогаш пократко отколку физичкото и биолошкото време на полураспаѓање.

21

СУКЦЕСИВНО РАДИОАКТИВНО РАСПАЃАЊЕ

• Како резултат на радиоактивното распаѓање во најголем број на случаеви распадниот

продукт е и самиот радиоактивен.
• Понатаму, радиоактивниот продукт се распаѓа и се создава нов радиоактивен
производ и се така додека не се создаде стабилен производ.
• Радиоактивни низи - настанува серија од последователни распаѓања.

 
ln  2  tm го претставува времето кога активностите на претходникот и

tm =  1 
следбеникот ќе се урамнотежат, доколку претходникот во низата има
2 − 1 само еден распаден продукт (еден следбеник).

Од пракса е познато дека кога се работи за долгоживеачки претходник во низата и кусоживеачки

распаден продук, ова време се постигнува после измината 7 до 10 времиња на полураспаѓање на
распадниот продукт.
Но кога е потребно да се знае точното време- се прават пресметки.

11
 24.2.2021

Трајна (секуларна) рамнотежа

• Во случај кога распадниот продукт има многу покус период на полураспаѓање ( за повеќе од
100 пати) во однос на претходникот (λ2 >>λ1, T1 >>T2) –настанува трајна (секуларна)
рамнотежа.
• Кога ќе се постигне трајната рамнотежа тогаш и двата радионуклиди имаат еднаква
активност и се распаѓаат со период на распаѓање на претходникот (слика):

Добивањето на 90Y кој е распаден продукт на 90Sr, или

пак 222Rn од 226Ra се типични примери за
постигнатата трајна рамнотежа. Активноста на
распадниот продукт ја достигнува 99% активноста на
претходникот за околу 7 периоди на полураспаѓање.

Транзитна рамнотежа

• Во случај кога распадниот продукт • Од графикот: во почетокот расте активноста на распадниот

има покус период на полураспаѓање продукт како резултат на распаѓањето на претходникот со
(за околу 10 до 50 пати) во однос на активност A1.
претходникот (λ2 >λ1, T1 >T2) тогаш
• После постигнувањето на максимумот на активноста на
помеѓу нив настанува транзитна
распадниот продукт се воспоставува транзитна рамнотежа
рамнотежа.
односно и двата радионуклида се распаѓаат со време на
полураспаѓање на радионукидот предходник.
• Кај овој тип на рамнотежа распадниот продукт има
активност поголема од активноста на претходникот.
• Времето потребно распадниот продукт да ја постигне својата
максимална активност е околу 4 негови периоди на
полураспаѓање додека пак рамнотежата се постигнува за ~ T2.
• Пример за транзитна рамнотежа е 99Mo(T1/2=67h) чиј распаден
продукт е 99mTc (T1/2=6h).

12
 24.2.2021

1. Нуклеарно зрачење

1.4. Интеракција на
зрачењето со
материјалната
средина

ЈОНИЗАЦИЈА-ЈОНИЗИРАЧКО ЗРАЧЕЊЕ

▪ Различните видови на зрачење кои се емитираат при процесот на радиоактивното

распаѓање се примери на јонизирачко зрачење.
• директното јонизирачко зрачење -наелектризираните честички (електроните,
протоните, алфа честички, итн)
• индиректно јонизирачко зрачење - неутроните и фотоните

▪ Индиректно јонизирачко зрачење јонизацијата се одвива во два чекори:

I. ослободување на наелектризирана честичка од атомот (нпр електроните)
II. кои понатаму вршат директна јонизиција.

26

13
 24.2.2021

ИНТЕРАКЦИЈА НА НАЕЛЕКТРИЗИРАНИ ЧЕСТИЦИ

• Наелектризираните честички (како што се алфа и бета
честичките) при премин низ материјална средина ја
губат својата енергија, преку ,,судири,, со атомите и
молекулите на средината низ која минуваат, со што
предизвикуваат екситација или јонизација на средината.

• Дометот на честицата зависи од нејзината маса,

полнежот и кинетичката енергиаја но исто така и Траекторијата на електронот е цик-цак
зависи од густината на апсорберот. линија (а); Траекторијата на алфа
честичката е права линија (б)

• При интеракција на електроните со:

• Кулоновото поле на атомското јадро
од средината се создава закочно
(bremsstrahlung) зрачење.
• Електроните од атомите од средината
Бројот на создадени јонски парови од
се создава закочно (bremsstrahlung)
алфа честичките е максимален на крајот
зрачење.
од патеката
27

ИНТЕРАКЦИЈА НА ФОТОНИТЕ СО МАТЕРИЈАТА

▪ Гама фотоните, стапуваат во интеракција со орбиталните електрони или пак со

јадрото од атомотите на апсорберот при што доаѓа до делумна или целосна загуба
на нивната енергија.
▪Поради малата бранова должина, гама зрачењето е со голема продорна моќ.
▪За фотоните (гама и рендгенското зрачење), постојат три главни типови на
интеракција со материјата:
▪ Фотоелектричниот ефект,
▪Комптоновото расејување и
▪Процесот на создавање на парови.
▪Во сите три процеси се ослободуваат електрони или позитрони кои понатаму
вршат директна јонизација.

28

14
 24.2.2021

Фотоелектричен ефект

▪ Фотоелектричниот ефект е
интеракцијата во која упадниот фотон
ја предава целата своја енергија на
цврсто врзаните орбитални
електрони во една од внатрешните
слоеви од атомот.

На местото на избиениот електрон е создадено празно место (празнина) кое ќе се

пополни со електрон од погорните елктронски слоеви, што понатаму е проследено
со емисија на карактеристично Х зрачење

29

Комптоново расејување

▪ При овој тип на интеракција упадните

фотони предаваат само дел од својата
енергија на орбиталните елктрони и тоа
воглавно на орбиталните елктрони од
надворешните слоеви од атомот.

▪ Како резултат на оваа интеракцијата ќе бидат емитирани расејани фотони со

помала енергија го променет правец на движење во однос на упадниот фотон кои
понатаму можат да стапат во интеракции дали преку ФЕ или пак преку КР, а
комптоновиот елктрон може да предизвика јонизација или екситација како што
беше дискутирано порано.

30

15
 24.2.2021

Создавање на парови
▪ Создавањето на парови се јавува само ако упадниот фотон има многу висока енергија
(<1022keV).
▪Кога фотон ќе се најде во областа околу јадрото исчезнува и неговата енергија се претвора во
електрон-позитрон пар.

31

АТЕНУАЦИЈА (ОСЛАБУВАЊЕ) И АПСОРПЦИЈА

НА ФОТОНИТЕ
▪ Атенуацијата е последица на апсорпцијата преку фотоелектричниот ефект, комптоновото
расејување и создавањето на парови на повисоките енергии.
▪Во зависност од енергијата на фотоните како и од дебелината и густината на апсорберот некој
од фотоните може да поминат низ апсорберот без да стапат во интеракција, што резултира на
нивна трансмисија низ апсорберот.

I t = I 0 e−  d
 = + +

32

16