СРЕДНО ОПШТИНСКО УЧИЛИШТЕ

,,ЃОРЧЕ ПЕТРОВ”
КРИВА ПАЛАНКА

Проектна задача по предметот Биологија

Тема: ТРАНСПОРТ НА МАТЕРИИ ВО КЛЕТКАТА

Изработка: Ментор:

Виктор Станојковски Слаѓана Вучевска Петковска

Март, 2022
CОДРЖИНА

ВОВЕД..................................................................................................................................... 3
ГЛАВЕН ДЕЛ........................................................................................................................... 4
1 ТРАНСПОРТ НА МАТЕРИИ ВО КЛЕТКАТА.......................................................................4
2 ДИФУЗИЈА И ОСМОЗА.......................................................................................................6
3 СТАПКА НА ДИФУЗИЈА......................................................................................................7
4 ДЕЛУМНО ПОРОЗНА (ПОПУСТЛИВА) МЕМБРАНА.........................................................8
5 ОЛЕСНЕТА ДИФУЗИЈА.......................................................................................................8
6 ПРОСТА ДИФУЗИЈА......................................................................................................... 10
ЗАКЛУЧОК............................................................................................................................ 12
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА.................................................................................................13

2
ВОВЕД

Клетка е основна структурна и функционална единица на сите живи организми. Таа е

најмал жив биолошки систем. Прв терминот клетка го употребил англискиот научник
Роберт Хук. Сите организми се изградени од клетки, и тоа едноклеточните од една, а
многуклеточните од повеќе клетки кои се наоѓаат во тесна, взаемна зависност. Бидејќи го
содржат целокупниот наследен материјал, клетките се способни за саморепродукција
(делба на клетките).

Сите клетки се изградени од хемиски елементи кои се среќаваат и во неживата природа, а

во тоа се согледува единството на живата и неживата материја. Од над 100 познати
хемиски елементи, околу 60 влегуваат во составот на клетките. При тоа, овие елементи
количински не се застапени еднакво, па се разликуваат:

Макроелементи (јаглерод, кислород, водород и азот)

Микроелементи (фосфор, сулфур, натриум, калциум, магнезиум, калиум и хлор)

Елементи во траги (јод, флуор, железо, цинк, манган и др.)

Иако основната градба на сите клетки во организмите е иста, сепак, во зависност од

местото и функцијата клетките можат да се разликуваат по својата големина и облик По
големина клетките можат да бидат многу мали (од 7μм, како што се црвените крвни
зрнца), па сè до 200μм или повеќе, како што се мускулните клетки. Клетката на
бактеријата што се наоѓа во киселото млеко е долга неколку микрометри, јајце - клетките
од жабата имаат пречник од околу 1 милиметар. По својот облик клетките исто така можат
да бидат топчести, плочести, коцкести, вретеновидни или разгранети. На пример:
нервните клетки со своите долги продолжетоци многу се разликуваат од мускулните
клетки или од проѕирните клетки во очната леќа. Некои клетки на површината имат ситни,
влакнести придвижувачи наречени трепки, кои со трепкањето предизвикуваат движење
околу клетката. Други клетки имаат камшиковиден продолжеток кој излегува од клетката
и е наречен камшиче.

3
ГЛАВЕН ДЕЛ

1 ТРАНСПОРТ НА МАТЕРИИ ВО КЛЕТКАТА

Во клеточната биологија , транспортот на мембраните се однесува на собирање механизми

кои го регулираат преминувањето на растворените супстанции како што се јони и мали
молекули низ биолошките мембрани, кои се липидни двослојни слоеви кои содржат
протеини вградени во нив. Регулирањето на премин низ мембраната се должи на
селективна пропустливост на мембраната - карактеристика на биолошките мембрани што
им овозможува да одделат супстанции со различна хемиска природа. Со други зборови,
тие можат да бидат пропустливи за одредени супстанции, но не и за други.

Движењата на повеќето растворени материи низ мембраната се посредуваат со

транспортни протеини на мембраната, кои се специјализирани во различен степен во
транспортот на специфични молекули. Бидејќи разновидноста и физиологијата на
различните клетки се многу поврзани со нивните способности да привлечат различни
надворешни елементи, се претпоставува дека постои група специфични транспортни
протеини за секој тип на клетка и за секоја специфична физиолошка фаза. Овој
диференцијален израз е регулиран преку диференцијална транскрипција на
генитекодирање на овие протеини и негово преведување, на пример, преку генетско-
молекуларни механизми, но исто така и на ниво на клеточна биологија: производството на
овие протеини може да се активира преку клеточни сигнални патишта, на биохемиско
ниво, па дури и со тоа што се наоѓа во цитоплазматски везикули.

Термодинамички протокот на супстанции од еден оддел во друг може да се случи во

насока на концентрација или електрохемиски градиент или против него. Ако размената на
супстанции се случува во насока на градиентот, односно во насока на намалување на
потенцијалот, не постои барање за влез на енергија надвор од системот; ако, сепак,
транспортот е спротивен на градиентот, тоа ќе бара влез на енергија, метаболна енергија
во овој случај. На пример, класичен хемиски механизам за одвојување кој не бара
додавање надворешна енергија е дијализа. Во овој систем, полупропустлива мембрана
одделува два раствори со различна концентрација на иста растворена супстанција. Ако

4
мембраната дозволи премин на вода, но не и растворената супстанција, водата ќе се
премести во одделот со најголема концентрација на растворена супстанција со цел да се
воспостави рамнотежа во која енергијата на системот е минимална. Ова се случува затоа
што водата се движи од висока концентрација на растворувач во ниска (во однос на
растворената супстанција, се случува спротивното) и бидејќи водата се движи по
градиент, нема потреба од надворешен влез на енергија.

Природата на биолошките мембрани, особено на липидите, е амфифилна , бидејќи тие

формираат двослојни слоеви кои содржат внатрешен хидрофобен слој и надворешен
хидрофилен слој. Оваа структура го овозможува транспортот со едноставна или пасивна
дифузија, која се состои од дифузија на супстанции низ мембраната без да троши
метаболна енергија и без помош на транспортни протеини. Ако транспортираната
супстанција има нето електричен полнеж, таа ќе се движи не само како одговор на
градиентот на концентрацијата, туку и до електрохемиски градиент поради мембранскиот
потенцијал.

Бидејќи неколку молекули се способни да се дифундираат преку липидна мембрана,

повеќето транспортни процеси вклучуваат транспортни протеини. Овие трансмембрански
протеини поседуваат голем број алфа -хелики потопени во липидната матрица. Кај
бактериите овие протеини се присутни во форма на бета ламина. Оваа структура веројатно
вклучува канал низ хидрофилни протеински средини што предизвикуваат нарушување во
високо хидрофобниот медиум формиран од липидите. Овие протеини можат да бидат
вклучени во транспортот на повеќе начини: тие дејствуваат како пумпи управувани од
АТП , односно од метаболичка енергија или како канали за олеснета дифузија.

5
 2 ДИФУЗИЈА И ОСМОЗА

Дифузија- процес на движење на молекулите и јони од област со повисока концентрација

кон област со пониска концентрација сè додека не се изедначат концентрациите од двете
области (средини).

Кога хемикалии, како мирисот на парфем или печење леб, се пуштаат во просторија,
честичките се мешаат со воздушните честички.Честичките од миризливи гасови се
слободни да се движат брзо во сите правци.Тие на крајот се шират низ целата соба. Ова се
нарекува дифузија.

Дифузија, исто така, може да се случи во течности. При расејувањето меѓу раствори, се
расејуваат и молекулите и јоните на растворената материја и оние на растворувачот.Тоа е
затоа што честичките во течности може да се движат еден со друг, што значи дека на
крајот тие се рамномерно мешани.

На пример, ако
малку ставиме боја
во тегла со вода,
бојата полека се
шири низ водата.
Ова е со дифузија.

Дифузијата во
течности е побавна
од дифузија во гасови, бидејќи честичките во течноста се движат побавно.

Дифузијата е пасивен процес што значи дека нема потреба од енергија. Молекулите се
движат се додека не се рамномерно распоредени и се постигнува рамнотежа.

Во биологијата, процеси кои се одвиваат со дифузија се: преносот на О2, СО2 И Н2О.

6
Ако расејувањето на честичките се врши низ клеточната мембрана, тогаш станува збор за
осмоза.

Осмозата претставува дифузија на растворената супстанца низ клеточна полупропустлива

мембрана, која ги пропушта молекулите на растворливата супстанца , а не молекулите на
растворувачот. Осмозта се јавува кога концентрациите на растворот од двете страни на
мембраната се различни.

Бидејки полупропустливата мембрана ги пропушта само молекулите на растворливата

супстанаца, а не на растворувачот доаѓа до дифузија на растворливата супстанца низ
мембраната со цел изедначување на концетрациите од двете страни на мембраната.
Молекулите на растворувачот се движат од место со помала концентрација кон средина со
поголема концентрација на растворени супстанци и ова е пасивен транспорт.

Во природата постојат повеќе примери на осмоза, како што е примањето вода од почвата
од страна на растението или влегување на водата во клетката. Ако клетката се наоѓа во
воден раствор, водата( која во клетката има функција на растворувач) ќе тежнее да помине
низ клеточната мембрана со цел да се изедначат концентрациите од двете страни на
мембраната.

3 СТАПКА НА ДИФУЗИЈА

Стапката на дифузија се зголемува кога:

 Растојанието е намалено
 Површината е зголемена
 Разликата во концентрацијата (градиент на концентрација) се зголемува

Лисјата кај растенијата се прилагодени така што дифузијата се случува брзо.

Кај листот материите кои влегуваат во и надвор од клетките преку дифузија се преку
клеточната мембрана. Овие материи ги вклучуваат кислородорт, јаглерод диоксид и
гликоза.

7
Концентрацијата на јаглерод диоксид надвор од клетката е поголема од концентрацијата
внатре, така што јаглерод диоксидот дифундира во клетката

Концентрацијата на кислород во клетката е поголема од концентрацијата внатре, така што

кислородот дифундира надвор од клетката.

Осмозата е вид на дифузија што вклучува случајно движење на молекулите на водата. Тоа
е движење на вода преку делумно пропустлива мембрана, од област со висока
концентрација на вода до површина со ниска концентрација на вода.

4 ДЕЛУМНО ПОРОЗНА (ПОПУСТЛИВА) МЕМБРАНА

Делумно пропустлива мембрана е мембрана која дозволува мали честички како што се
молекулите на водата низ неа, но не и поголеми честички како што се шеќерот и јоните од
соли.

Концентрација на вода

Разреден раствор има висока концентрација на вода, додека концентрираниот раствор има
ниска концентрација на вода. На пример, кога сол се раствора во вода:

Мала растворена сол создава разреден раствор со висока концентрација на вода

Многу растворени соли произведуваат концентриран раствор со ниска концентрација на

вода.

5 ОЛЕСНЕТА ДИФУЗИЈА

Олеснета дифузија е дифузија на растворени материи преку транспортни протеини во

плазматската мембрана. Олеснетата дифузија е вид на пасивен транспорт. Иако олеснетата
дифузија вклучува транспортни протеини, сепак е пасивен транспорт бидејќи
растворената супстанца се движи надолу по градиентот на концентрацијата.

8
Малите неполарни молекули можат лесно да се дифундираат низ клеточната мембрана.
Меѓутоа, поради хидрофобната природа на липидите што ги сочинуваат клеточните
мембрани, поларните молекули (како што е водата) и јоните не можат да го сторат тоа.
Наместо тоа, тие се шират низ мембраната преку транспортни протеини. А транспортните
протеини целосно ја опфаќаат мембраната и овозможуваат одредени молекули или јони да
се дифузираат низ мембраната. Каналните протеини, протеините со затворен канал и
протеините носители се три вида транспортни протеини кои се вклучени во олеснета
дифузија.

Каналните протеин се еден вид

транспортни протеини, делуваат како пора
во мембраната што им овозможува на
молекулите на водата или малите јони брзо
да се пробијат. Протеините за водени
канали (аквапорини) овозможуваат водата да се дифузира низ мембраната со многу брзо
темпо. Протеините на јонски канали овозможуваат јоните да се шират низ мембраната.

Протеинот со затворен канал е транспортен протеин кој отвора „порта“, овозможувајќи

молекулата да помине низ мембраната. Затворените канали имаат место за врзување кое е
специфично за дадена молекула или јон. Стимулот предизвикува отворање или затворање
на „портата“. Стимулот може да бидат хемиските или електричните сигнали,
температурата или механичката сила, во зависност од видот на затворениот канал. На
пример, каналите со натриум, затворени нервни клетки се стимулираат со хемиски сигнал
што предизвикува тие да се отворат и да дозволат натриумови јони во клетката.
Молекулите на гликоза се премногу големи за лесно да се дифундираат низ плазматската
мембрана, па затоа се поместуваат низ мембраната преку затворени канали. На овој начин
гликозата многу брзо се шири низ клеточната мембрана, што е важно бидејќи многу
клетки зависат од гликозата за енергија.

Носител протеинот е транспортен протеин кој е специфичен за јон, молекула или група
супстанции. Протеините носители го „носат“ јонот или молекулата низ мембраната со

9
промена на обликот по врзувањето на јонот или молекулата. Протеините носители се
вклучени во пасивен и активен транспорт.

Олеснета дифузија низ клеточната мембрана. Прикажани се протеини на канали и

протеини носители (но не и протеин со затворен канал). Молекулите и јоните на водата се
движат низ протеините на каналите. Други јони или молекули, исто така, се пренесуваат
низ клеточната мембрана со носечки протеини. Јонот или молекулата се врзуваат за
активното место на протеинот -носител. Протеинот носител ја менува формата и
ослободува јон или молекула од другата страна на мембраната. Потоа, протеинот -носител
се враќа во првобитната форма.

6 ПРОСТА ДИФУЗИЈА

Кај простата дифузија доволна е само кинетичката енергија на молекулите и јоните за

нивно поминување низ мембраната. Брзината на простата дифузија е одредена со
количината (концентрацијата) на супстанцата во внатреклеточната и вонклеточната
средина, брзината на молекулите (или јоните) и големината и бројот на отворите на
мембраната. Простата дифузија се одвива низ:

10
  просторот помеѓу липидните молекули на мембраната, ако супстанцата е
неполарна (липосолубилна). Липосолубилноста на кислородот, азотот, јаглерод
диоксидот и алкохолот е доста висока, така да овие супстанци можат да поминат
низ клеточната мембрана како да таа и не постои.
 белковински канали, ако супстанцата е поларна (хидросолубилна).

Поларните супстанци и супстанците кои се растворливи во вода, дифундираат со помош

на белковински канали. Најважна е дифузијата на водата низ овие канали, која се случува
со голема брзина. Многу од овие канали имаат т.н. „порти“, кои може да се наоѓаат во
отворена или затворена состојба, и на тој начин да го контролираат протокот низ нив.
Повеќето од каналите се специјализирани за пренос на само еден тип на јони, на пример,
низ натриумските канали поминуваат само натриумови јони, а низ калиумските канали
поминуваат само калиумови јони.

11
ЗАКЛУЧОК

Oд сето ова можеме да заклучиме дека транспортот на материи во клетката е од

суштинско значење за клеточниот живот. Како што клетките продолжуваат низ нивниот
животен циклус, потребна е огромна количина на размена за да се одржи функцијата.
Транспортот може да вклучува инкорпорирање на биолошки молекули и испуштање
отпадни производи кои се неопходни за нормална функција.

Дифузијата е важна за клетките бидејќи им овозможува да ги добијат корисните материи

што им се потребни за да добијат енергија и да растат, и им овозможува да се ослободат
од отпадните производи.

Движењето на супстанциите во и надвор од клетките е многу важен дел од биологијата

бидејќи без него ниту една клетка, а така ниту еден организам не би можел да живее
многу долго.

Сето ова овозможува некои супстанции да минуваат брзо, а некои супстанции побавно, но
спречува други супстанции да минуваат низ него. Некои мали молекули како што се
водата, кислородот и јаглерод диоксидот можат директно да поминат низ фосфолипидите
во клеточната мембрана.

Целта на транспортните протеини е да се заштити внатрешната средина на клетката и да

се одржи нејзината рамнотежа на соли, хранливи материи и протеини во опсег што ги
одржува клетката и организмот во живот.

12
КОРИСТЕНА ЛИТЕРАТУРА

 https://mk.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BA
%D0%B0
 https://wblog.wiki/mk/Membrane_transport
 John E. Hall (2015) Guyton and Hall Textbook of Medical Physiology, 13th Edition, W.
B. Saunders Company
 https://kproshev.blogspot.com/2020/03/vii.html

13