TRƯỜNG HẤP DẪN

1. Định luật vạn vật hấp dẫn

m1m2 r12
F12  G 2
r12 r12
- Phương dọc theo đường nối tâm hai vật
- Lực hút
m1m2
- Độ lớn F G 2
r
G  6.67 1011 N.m2 / kg 2

- Các chất điểm

Nghiệm đúng
- Các vật dạng hình cầu: r – khoảng
cách giữa hai tâm hình cầu
 m1m2
F G 2
r

m1
m2 r
F1

m1m2
F1  G 2 mM
r F G 2
R
m1
m2
Vật trên bề mặt TĐ - TĐ

F 0
- m1 trong lòng m2 dạng cầu rỗng
 Đo hằng số hấp dẫn

 Henry Cavendish, 1798

 Chùm sáng/gương khuếch đại chuyển
động
 2. Nguyên lý chồng chập lực hấp dẫn
n
F1  F12  F13  F14  ...  F1n   F1i
i 2

F1  F12  F13

* Lực hấp dẫn giữa chất điểm và một vật có hình

m1
dF dạng xác định
r

dm
F1   dF
Gm1dm
dF 
r2
 3. Lực hấp dẫn gần bề mặt Trái Đất
GMm
F
( R  h) 2
* Gia tốc trọng trường
GM
ag 
( R  h) 2
g thay đổi theo độ cao, vĩ độ,…
1. Khối lượng TĐ 2. TĐ không phải hình 3. TĐ tự quay quanh trục
phân bố không đều cầu

R xích đạo lớn hơn R hai

cực 21 km
Thêm về ảnh hưởng của chuyển động tự quay đến gia tốc trọng
trường
* Tại hai cực g  ag
* Tại các điểm trên mặt phẳng xích đạo

Fy  Fg  FN  mag  FN  ma

a  2R
GM
ag 
y-axis R2
FN  mg

g  ag   R 2

 2 R  0.034 m/s 2
* Tại một điểm ở vĩ độ φ trên bề mặt Trái Đất

Fag  Fg  T
Mm
Fg  G 2  mg0
R
Fag  m 2 r  m 2 R cos 
 m1 m1
m2 m2 r
F1

* Trọng trường trong lòng Trái Đất

m1m2
F1  G 2
r
GmM ins
F
r2 4 Gm
F r
4 r 3 3
M ins  Vins  
3
Bài toán vật chuyển động xuyên lòng đất
 4. Thế năng của vật trong trường hấp dẫn

Mm r
F  G 2 GmM
r r U 
r
dU
U 
GmM F 
r dr

- Dấu “-”: lực hút

* Thế năng tương tác hấp dẫn của hệ chất điểm

 Gm1m2 Gm1m3 Gm2 m3 
U     
 12
r r13 r23 
 v=0
5. Tốc độ thoát ly B m

mv 2 GMm
EA  K  U  
2 R
EB  K  U  0 r 

EA  EB 2GM
v
v R
A m
mv 2 GMm 2GM
  0v = 11.2 km/s
2 R R

Note: tốc độ thoát ly không phụ thuộc vào m

VD. Một viên đạn được bắn từ bề mặt Trái Đất (RE = 6.38x106 m) đến độ
cao 20x106 m so với bề mặt Trái Đất. Bỏ qua sự tự quay của trái đất và
sức cản không khí.
a) Tính tốc độ ban đầu
b) Tính tốc độ thoát li
c) Nếu tính đến sự tự quay của Trái đất, tính tốc độ thoát li mới

a) 9,736 m/s
b) 11,181 m/s
c) 7,906 m/s
Tycho Brahe (1546-1601)
• Thu thập số lượng lớn
các số liệu quan sát thiên
văn (vị trí của các vật thể
vào các thời điểm)
Johannes Kepler (1571-1630)
Sử dụng các số liệu
chính xác của Tycho
Brahe về chuyển động
nhìn thấy của các hành
tinh và các khoảng cách
tương đối.

 Xây dựng ba định luật

về chuyển động của các
hành tinh.

 Dành 30 năm cuối đời

để nghiên cứu.
 Các định luật Kepler
 Tycho Brahe (1546-1601)
 Các số liệu thiên văn cực kì chính
xác
 Johannes Kepler (1571-1630)
 Làm việc cho Brahe
 Sử dụng các số liệu của Brahe để
tìm ra quy luật toán học về
chuyển động của các hành tinh
 Isaac Newton (1642-1727)
 Sử dụng các định luật của mình
về chuyển động và hấp dẫn để tìm
ra nguồn gốc các định luật Kepler
Sau cái chết của Tycho Brahe
(hình phía sau) , Johannes Kepler
sử dụng những quan sát của
Tycho để suy ra ba định luật về
chuyển động của hành tinh.
 Isaac Newton (1642-1727)

- Các định luật Newton là các nguyên

lý cơ bản điều khiển chuyển động của
toàn bộ các hành tinh

- Là nhà khoa học đầu tiên giải thích

các định luật Kepler về mặt toán học;
cách thức lực hấp dẫn được sử dụng
trong các định luật này
 5. Các định luật Keple

5.1. Định luật 1 Keple

Mọi hành tinh chuyển động trong các quỹ đạo
elip với Mặt trời là một tiêu điểm
e = 0.74.
- Bán trục lớn - Tâm sai

eTD = 0.0167
Quỹ đạo của Mặt Trăng quanh Trái Đất
 5.2. Định luật 2 Keple
Bán kính vecto r của hành tinh
quét những diện tích bằng nhau
trong những khoảng thời gian
bằng nhau

dA
 constant
dt

1 2
A  r 
2
dA 1 2 d 1 2
 r  r
dt 2 dt 2 Càng xa tiêu điểm, v
dA L càng nhỏ, càng gần
L  rp  rmv  rmr  mr  
2
 tiêu điểm, v càng lớn
dt 2m
Same Areas
 5.3. Định luật 3 Keple
Bình phương chu kì quỹ đạo của một hành tinh tỷ lệ với
lập phương bán trục lớn của quỹ đạo elip của hành tinh
đó 2
T 4
2

3

r MG
* Với quỹ đạo tròn:

Fg  2  ma   m   r   m r  3   2
GMm 2 2 GM
r r
2 4 2
T  T2= 2
 
- Tỉ số không phụ thuộc vào khối lượng của hành tinh vệ tinh mà chỉ
phụ thuộc vào hành tinh ở tâm

- Với quỹ đạo elip, tỉ số trên được giữ nguyên biểu thức

* Ứng dụng: đo bán kính quỹ đạo thông qua đo chu kì

Cho: Bán kính của quỹ đạo TĐ quanh Mặt trời = 1.0 A.U.
Chu kì Jupiter quanh Mặt trời = 11.9 năm
Chu kì TĐ quanh Mặt trời = 1.0 năm
Tính bán kính quỹ đạo Jupiter quanh Mặt trời

5.2 A.U.
Cho: Khối lượng của Jupiter: 1.73x1027 kg; chu kì chuyển động của Io
quanh Jupiter là 17 ngày. Tính bán kính chuyển động của Io.

r = 1.85x109 m
 Thời gian cho tàu vũ trụ di chuyển từ bề
mặt Trái đất lên bề mặt Sao Hỏa
Orbit of Mars

Orbit of
Earth
 5.4. Vệ tinh: quỹ đạo và năng lượng
* Vệ tinh chuyển động trên quỹ đạo tròn bán kính
r quanh hành tinh khối lượng M
GMm v2 GM
 ma  m  v 2

r2 r r

mv 2 GMm
K 
2 2r U
K 
GMm 2
U 
r

GMm GMm GMm

E  K U     K
2r r 2r
GMm
E
2r GMm
* Quỹ đạo elip E
2a
The Final Kepler Path
 Finally, substituting for u = 1/r, we have
1 c
u (f )  1  e cos f   r (f )  .
c 1  e cos f
Bounded Orbits
Al 2
 The dimensionless constant e  is going to play a big role in the shape of

the orbit, depending on whether it is greater or less than 1.
 If e < 1, then the denominator is always positive for any value of f.
 If e > 1, there is a range of values of f for which the denominator vanishes, and r
blows up (the object is unbound).
 So e = 1 is the demarcation between bound and unbound orbits. Because we
want to talk about bound orbits, we will first take e < 1.
 In the above equation, as cos f oscillates between 1 and 1, the orbital distance r
varies between
c c rmin =perihelion (perigee
rmin  and rmax  .
1 e 1 e rmax = aphelion (apogee)
November 5, 2009
Bounded Orbits, cont’d
 The shape of the orbit, then, looks like the figure at right. planet
 We now want to prove that this shape is an ellipse, and star c
to do that you will show in HW Prob. 8.16 that f
c a d O
r (f ) 
can be written in the form: 1  e cos f b

x  d
2
y2
 2  1.
where a2 b
c c
a ; b  ; d  ae .
1 e 2
1 e 2

 The graphical meanings of a, b, c and d are shown in the figure. Here a is called
the semi-major axis (half the longer axis) and b is the semi-minor axis.
 The constant e is the eccentricity of the ellipse, and can be determined from
b
 1 e 2 .
 Notice that as e  0, d goes to zero,
a a and b become equal, and the ellipse
becomes a circle. As e  1 , d  a , a   and b/a  0, and the ellipse grows
long and skinny (i.e. very eccentric).

November 5, 2009
Example 8.4: Halley’s Comet
 Statement of the problem:
 Halley’s comet follows a very eccentric orbit, with e = 0.967. Given that the closest
approach to the Sun (perihelion) is 0.59 AU (astronomical units), what is its greatest
distance from the Sun?
 Solution:
 Notice that rmax/rmin = (1 + e)/(1 – e). Therefore
1 e 1.967
rmax  rmin  rmin  60 rmin  35 AU.
1 e 0.033
Orbital Period (Kepler’s third law)
 Recall that Kepler’s second law (Chapter 3) states that the line between the Sun
and a planet sweeps out equal areas in equal times, and is related to angular
momentum l by
dA l
 .
dt 2 
 Since the total area of an ellipse is A = ab, the period is
A 2 ab
  .
dA / dt l
November 5, 2009
Orbital Period-2
 Squaring this and using the definitions of b and c given earlier:
a3c 2 2 a 
3
  4
2 2
 4 .
l 2

 Recall that, for the Sun,  = Gm1m2  GMsun, which then gives Kepler’s third law:
4 2 3
 
2
a.
 What is interesting is that this does notGMdepend
sun
on the mass of the satellite, so
the law is obeyed for all bodies (planets, comets, asteroids) so long as they do
not get too massive relative to the Sun.
Example 8.5: Period of Low-Orbit Earth Satellite
 Use Kepler’s third law to estimate the period of a satellite in a circular orbit close
to Earth (a few 10’s of miles up).

4 2 REarth 6.38  106 m

 
2
REarth    2
3
 2  5070 s  85 min.
GM Earth g 9.8 m/s 2

November 5, 2009
Relation between Energy and e
 There is an important relation between the eccentricity and the energy of the
orbit. To find this, think about the effective potential energy curve that we saw
last time. At the closest approach (inner turning point), rmin, the total energy E
= Ueff(rmin) (of course, we could alternatively use rmax):
 l2
E  U eff (rmin )   
rmin 2 rmin
2

1  l2 
   2 .
2rmin   rmin 
 Recalling that rmin = c/(1 + e), and substituting c = l2/, we have:
l2
rmin  .
 (1  e )
 Putting this into the above equation for energy, after some algebra:
 2 2
E  2  e  1 . valid for any eccentricity
2l
November 5, 2009
8.7 The Unbound Kepler Orbits
c
 Going back to our original equation for the path r (f )  ,
1  e cos f
let’s now consider the case e  1 (which corresponds to E  0). In this case, the
denominator blows up at some values of f, hence the orbits are unbound.
 For the special case e = 1 (which corresponds to E = 0), we can convert the above
to the cartesian form which is an equation for a parabola. For a
y 2 eventually
parabola, the legs of the parabola c2  2cx, go parallel and at infinite distance
they approach but never quite reach
 For e > 1, the denominator blows up for some other value off f, such
 . that

e cos
 In this case, it can be shown that the fmax  1.
cartesian form is a hyperbola:
>1
=1

( x   )2 y 2 0
<1 e
 2  1,
where the legs go out at angles ±fmax . (the angles
2
 of the asymptotes).
 The geometrical relationships are shown in the summary plot.

November 5, 2009
Summary of Kepler Orbits
 Important relations of Kepler orbits are:
c e>1
r (f )  path equation (hyperbola)
1  e cos f
e=1
  2
2

2 
e  1 .
(parabola)
E  energy equation
2l
eccentricity energy orbit
e=0 e<1
e=0 E<0 circle (circle) (ellipse)
0<e<1 E<0 ellipse

e=1 E=0 parabola

e>1 E>0 hyperbola

l2
c scale factor for orbit
Gm1 m2 
November 5, 2009
8.8 Changes of Orbit
 Let’s first give the general approach to finding changes in the elliptical orbit of,
say, a spacecraft orbiting Earth. The most general way of writing the path
equation is c1
r (f ) 
1  e1 cos f  1 
where  is some inclination angle of the elliptical orbit, and the constants c, e
and  are written with subscript 1 to indicate their initial values.
 To change its orbit, a spacecraft can fire its engine in some particular direction
for a brief time, thus causing an instantaneous change in velocity. From the
change in velocity, we can calculate its new total energy and angular
momentum, and thus calculate a new c2 and e2. The new orbit and the old orbit
have to agree for some particular ro and fo, where the spacecraft was when its
velocity changed, so we can calculate the remaining quantity 2 by
c1 c2
 .
 Hopefully you can see that1 this iso straightforward,
1  e cos f   1 1  e 2 cos  o 2  tedious.
f  
although
 We can do a simple but interesting problem—a tangential thrust at perigee. Say
the velocity changes from v1 to v2 = lv1.

November 5, 2009
Tangential Thrust at Perigee
 At perigee, cos(f – ) = 1, so the “continuity” between orbits gives
c1 c
 2 .
1  e1 1  e 2
 Because l is proportional to velocity, and the constant c is proportional to l, we
have l 2 c1 .
c2 Therefore
e 2  l 2e1   l 2  1 .
 If l > 1 (increase in velocity), the new P P
orbit has a higher eccentricity, and a
higher angular momentum and higher
energy.
 Likewise, if l < 1 (decrease in velocity), the new orbit is more circular, has a
smaller angular momentum, and lower energy.
 But what happens when the initial orbit is already circular (e1 = 0), and we
decrease the velocity?

November 5, 2009
 Example 8.6: Changing between Circular
Orbits
 If we want to go from, say, Earth to Mars, we have to boost out of an essentially
circular Earth orbit onto an ellipse that takes us to Mars, and then go into
another circular orbit to match that of Mars. The situation is shown in the
figure at right. 2
 This is called a Hohman transfer ellipse, and is the transfer
orbit that takes the least energy. Let’s calculate the velocity P’ P
changes needed to do this transfer. 1

 There are three orbits involved, two with zero eccentricity 3

(e1 = 0, e3 = 0), with orbital radii R1 and we’ll assume R3 = 2R1.

 The first match between orbits 1 and 2 requires
c1 c2 l 2 c1
  c1   e 2  l 2  1.
1  e1 1  e 2 1 e2
 The second match between orbits 2 and 3 requires
c2 c3 l 2 c1 l 2 R1
  c3   2 R1  .
1  e 2 1  e3 
1 l 1
2
 2l 2

 This is easily solved for l to give l  4 / 3  1.15. Need 15% of Earth orbital sp
November 5, 2009