МЕДИЦИНСКИ ФАКУЛТЕТ, Универзитет Св.

Кирил и Методиј, Скопје

Катедра за претклиничка и клиничка фармакологија со токсикологија

КЛЕТОЧНИ МЕХАНИЗМИ:
ексцитација, контракција и секреција

Проф. д-р Трајан Балканов

Јануари, 2017
КЛЕТОЧНИ МЕХАНИЗМИ

• Ексцитација, контракција, секреција – процеси кои се одвиваат брзо

• калциумови јони – главна улога во функционирањето на клетките

• голем број на лекови делуваат така што влијаат на некои од овие механизми:

 јонски канали и транспортери во плазма мембраните

 акумулација и ослободување на калциумови јони во клеточните органели
 Са2+- зависна регулација на ензими, контрактилни протеини и везикуларни
протеини
РЕГУЛАЦИЈА НА ИНТРАЦЕЛУЛАРНОТО НИВО НА КАЛЦИУМ

 најголем дел на Са2+ има во

органелите на:
 ендоплазматски или
саркоплазматски ретикулум (ER
или SR)
 митохондрии

• ниво на слободен калциум = 10-7

mol/l (ниско)
• концентрација на Са2+ во ткивна
течност =
2,4mmol/l
• постои голем концентрациски
градиент кој го олеснува
навлегувањето на Са2+

 Са2+ се одржува на ниско ниво во

Регулација на вкатреклеточниот калциум клетката:
 активни транспортни
 во регулацијата на Са2+ учествуваат три главни механизми го исфрлаат Са2+
механизми: низ клеточната мембрана
 контрола на влез на Са2+  нормално постои слаба
 контрола на излез на Са2+ пропусливост за Са2+ во
 размена на Са2+ помеѓу цитосолот и плазматската и во мембраните
интрацелуларните депоа (ER и митохондрии) на ER
МЕХАНИЗМИ НА ВЛЕЗ НА КАЛЦИУМ

 Са2+ влегува во клетката

преку:

 волтажни калциумови
канали (зависат од промена
на напонот)
 рецепторски калциумови
канали (лиганд-зависни
канали)
 размена на Nа+ и Са2+
 депо-зависни калциумови
канали (канали кои ги
активира празнењето на
депоата на калциум)
ВОЛТАЖНИ КАЛЦИУМОВИ КАНАЛИ

 високо сензитивни за Са2+

 не ги спроведуваат Nа+ и K+

 присутни се во ексцитабилните клетки и овозможуваат Са2+ да влезе во клетката

кога мембраната е деполаризирана

 постоја пет различни подтипови на волтажни калциумови канали:

 L - тип
 T - тип
 N - тип
 P - тип
 R - тип

 тие се разликуваат према:

 кинетиката на активација и инактивација
 волтажниот праг на активација
 проводливоста и осетливоста према блокирачките агенси
ВОЛТАЖНИ КАЛЦИУМОВИ КАНАЛИ

Типови и функција на волтажни калциумови канали

Ги отвара Главни Карактеристики Локализација и
типови функција
Напон L Висок праг на активација, Клеточна мембрана,
спора инактивација Главен извор на Ca2+ за
контракција на срцевиот и
мазните мускули

N Низок праг на активација, Главен извор на Ca2+ за

спора инактивација ослободување
трансмитери во нервните
завршетоци

T Низок праг на активација, Широко распространет,

брза инактивација Значаен во одржување на
работата на срцето

P/Q Низок праг на активација, Нервни завршетоци,

спора инактивација Ослободување на
трансмитери

R Низок праг на активација, ?

брза инактивација
РЕЦЕПТОРСКИ КАЛЦИУМОВИ КАНАЛИ

 релативно мала селективност за Са2+ (спроведуваат и други катјони)

 најважен глутаматниот рецептор (N-метил-D-аспартат: NMDA)

 NMDA има посебно голема пропусливост за Са2+ и има најголем допринос за

превземањето на Са2+ во постсинаптичките неврони и глија клетките во ЦНС

 активација на NMDA рецептор – брз влез на Са2+ во клетката – клеточна смрт

 Р2x - рецептор е рецепторски калциумов канал во мазните мускули кои директно

реагираат на медијатори како адреналин, ацетилхолин и хистамин

 Р2x - го активира АТР и претставува значаен пат за влез на Са 2+

 Типови и функции на калциумови канали

Други типови и функција на калциумови канали

Главни типови Карактеристики Локализација и функција

Инозитол IP3 Се наоѓа во ER/SR, го регулира

трифосфат рецептор ослободувањето на Са2+ како
(лиганд-зависни) одговор на IP3
кој настанал со GPCR активација

Јони на калциум Ријанодински Директно се активира во Се наоѓа во ER/SR, го регулира

рецептор скелетниот мускул преку Са2+ предизвиканото
дихидропиридинскиот ослободување на Са2+ во
рецептор во Т-тубулите мускулите

Празнење на депоа SOC Индиректно врзан за ER/SR Се наоѓа во плазматската

(депо-зависни) депоата на Са2+ мембрана
ДЕПО-ЗАВИСНИ КАЛЦИУМОВИ КАНАЛИ

 SOC – канали во клеточната мембрана кои се отвараат за влез

на Са2+ кога се испразнети депоата во ER

 се разликуваат од останатите калциумови канали во

мембраната

 нејасно е како се поврзани со ER

МЕХАНИЗМИ НА ОТСТРАНУВАЊЕ НА КАЛЦИУМ

 активниот транспорт на Са2+ низ плазматската мембрана,

односно во клетката преку мембраната на ER и SR, зависи од
активноста на Са2+–зависната АТР-аза

 Са2+ се исфрлаат од клетката во замена за Nа+ и тоа три Nа+

јони за еден Са2+ јон

 енергијата за отстранување
на Са2+ се добива од
електрохемискиот градиент за
Nа+, а не директно од хидролиза
на АТР
МЕХАНИЗМИ НА ОСЛОБОДУВАЊЕ НА КАЛЦИУМ

 два најважни типа на калциумови канали кои го контролираат

ослободувањето на калциумови јони се:

 рецептор за инозитол трифосфат (IP3R):

• активација на рецепторите врзани за G-протеини, под дејство на
агонисти предизвикува создавање на IP3 и зголемување на Са2+

 рецептор за ријанодин (RyR):

• присутен во скелетните мускули, мускулни влакна и во клетки
кои немаат Т-тубули

 IP3R и RyR побрзо се отвараат ако концентрацијата на Са2+ е зголемена

 осетливоста на RyR према Са2+ ја зголемува кофеинот

 Dantrolen (соединение слично на ријанодин, со блокирачко дејство)

се користи во тераписки цели за отстранување на мускулен спазам кај
малигна хипертермија
КАЛМОДУЛИН

 калциумот влијае на голем број функции на клетките преку врзување

за протеини (посебно кинази, фосфатази, транспортери)

 протеинот за кој ќе се врзе калциумот служи како интермедиер помеѓу

Са2+ и функционалниот протеин

 калмодулин:

 широко распространет димерен протеин со

4 места за врзување на Са2+
 после врзувањето на Са2+ за него, тој се
врзува со други протеини и влијае на
нивната функција
 има способност да регулира најмалку 40
различни протеини
ЕКСЦИТАЦИЈА

 ексцитабилност – способност на клетката да генерира акциски

потенцијал по принципот „се или ништо“, како реакција на
деполаризација на мембраната

 карактеристика за:
 неврони
 мускулни клетки
 голем број на ендокрини жлезди

 значење на ексцитабилноста:
 неврони и мускулни клетки – пренос на сигнали
 нервен систем – комуникација на поголемо растојание со голема
брзина
ЕКСЦИТАЦИЈА

 регенеративниот одговор
настанува од деполаризирачка
струја пропратена со отварање
на волтажните катјонски канали
(воглавном, натриумови и
калциумови)

 се завршува со спонтано
затварање на натриумовите и
калциумовите канали, напоредно
со отварање на калиумските
канали
КЛЕТКА ВО СОСТОЈБА НА МИРУВАЊЕ

 клетката во „состојба на мирување“, воопшто не

мирува

 карактеристики:
 мембрански потенцијал
 пропусливост на клеточната мембрана за
различни јони
 интрацелуларна концентрација на јони (посебно
калциум)

 во „состојба на мирување“:
 мембраната е релативно пропуслива за К+
 мембраната е релативно непропуслива за Nа+ и
Са2+
 Nа+ активно се исфрла од клетката и се
заменува со К (Nа /К /АТР-аза)
+ + +

 поголема концентрација на К+ во клетката,

помала на Nа+
 негативен внатрешен потенцијал помеѓу -30 и
-80 mV
КЛЕТКА ВО СОСТОЈБА НА МИРУВАЊЕ

• главни транспортни
механизми кои ги
одржуваат јонските
градиенти на ниво на
плазматска мембрана се
Na+/K+ и Cа2+ пумпата

• користат енергија од АТР,

како и Na+-Ca2+
разменувачкиот
транспортер

• мембраната е релативно
пропуслива за К+
(калиумовите канали се
отворени за време на
мирување), но е
непропуслива за други
Јонска рамнотежа на клетка во состобја на мирување катјони
Електрични и јонски карактеристики на акцискиот потенцијал

 акцискиот потенцијал се генерира со интеракција на два процеси:

 брзо и минливо зголемување на пропусливоста за Nа+, кое
настанува кога мембраната се деполаризира (преку -50 mV кон
позитивни вредности)
 споро и постојано зголемување на пропусливоста за К+

 при физиолошка иницијација (ширење на нервен импулс) настанува

деполаризација на мембраната (навлегува Nа+)

 овој процес е регенеративен – со зголемување на пропусливоста за

Nа+, мембранскиот потенцијал доаѓа близу еквилибриумскиот
потенцијал за натриум и каналите брзо се инактивираат

 калиумовите канали функционираат на ист начин како натриумовите

Однесување на натриумовите и калиумовите канали
за време на акциски потенцијал

• Брзото отварање на натриумовите канали се случува во текот

на нагорната фаза на акцискиот потенцијал.
• Одложеното отварање на калиумовите канали и инактивација
на натриумовите канали, предизвикува реполаризација
ФУНКЦИЈА НА КАНАЛИТЕ

 постојат различни модели на празнење на ексцитабилни клетки:

 влакна во скелетните мускули – мируваат додека не ги стимулира
нервен импулс
 влакна во срцевиот мускул – се празнат спонтано со вообичаена
брзина

 лекови кои ги менуваат карактеристиките на каналите:

 влијаат на функционирањето на многу органи
 влакна во срцевиот мускул – се празнат спонтано со вообичаена
брзина

 ексцитабилноста на клетките зависи од состојбата на:

 волтажните натриумови или калциумови канали
 калиумовите канали на мембраната во мирување
Волтажни натриумови или калциумови канали

 може да постојат во три

функционални состојби:
 мирување (затворен канал)
 активација (отворен канал)
 инактивација (блокада на
каналот)

 до сега се откриени осум

различни молекулски
подтипови на натриумови
канали

 тераписки супстанци кои

блокираат натрумови канали:
 локални анестетици
 антиепилептици
 антиаритмици
 КАЛИУМОВИ КАНАЛИ

 калиумовите канали:
 влијаат на ексцитабилноста
 имаат значајна улога во регулација на траењето на акцискиот
потенцијал

 класи на калиумови канали:

 волтажни калиумови канали
 влезно-исправувачки калиумови канали (inwardly rectifying
potassium channels)
 канали со домен со две пори

 каналопатии – наследни пореметувања на калиумските канали:

 синдром на продолжен QT-интервал
 некои типови на глувост и епилепсија
 бубрежни пореметувања (Bartterov sindrom) - мутација на влезно-
исправувачки калиумови канали
 КОНТРАКЦИЈА НА МУСКУЛИ

СКЕЛЕТНИ МУСКУЛИ

 скелетен мускул:

 низа попречно поставени Т-тубули кои се шират од плазматската

мембрана кон внатрешноста на клетката
 акцискиот потенцијал се шири брзо по должината на влакното и зависи
од волтажните натриумови канали
 дихидропиридински рецептор (на мембраната на Т-тубулите) – многу
сличен со калциумовите канали од L-тип
 рецепторот е директно поврзан со RyR со соседната SR мембрана
 деполаризацијата го активира RyR, ослободувајќи мала количина Ca2+
од SR во саркоплазмата
 овој Ca2+ се врзува за тропонин (протеин кој нормално ја блокира
интеракцијата помеѓу актинот и миозинот)
 кога Ca2+ ќе се врзе за тропонинот, настанува контракција на мускулот
 КОНТРАКЦИЈА НА МУСКУЛИ

СКЕЛЕТНИ МУСКУЛИ

МУСКУЛНАТА
КОНТРАКЦИЈА НАСТАНУВА
КАКО РЕЗУЛТАТ НА
ЗГОЛЕМУВАЊЕ НА Cа2+

ДЕПОЛАРИЗАЦИЈАТА
ПРЕДИЗВИКУВА БРЗО
ОСЛОБОДУВАЊЕ НА Cа2+
ОД SR
Контракција на напречно-пругасти мускули

Т-тубулите во мембраната
блиску се поврзани со
саркоплазматичниот
ретикулум преку
дихидропиридинскиот
рецептори ријанодинскиот
рецептор
 КОНТРАКЦИЈА НА МУСКУЛИ

СРЦЕВ МУСКУЛ

 срцев мускул:

 се разликува од скелетниот мускул

 клетките на срцевиот мускул немаат
Т-тубули
 акцискиот потенцијал во срцето често
покажува „плато“
 плазматската мембрана содржи многу
калциумови канали од L-тип
 калциумовите канали од L-тип се отвараат за време на ова плато и
дозволуваат влез на Са2+ во клетката (мала количина)
 иницијалниот влез на на Са2+ делува на RyR и ослободува Са2+ од SR
(секундарен во количина многу поголем Ca2+)
 КОНТРАКЦИЈА НА МУСКУЛИ

СРЦЕВ МУСКУЛ

Cа2+ ВЛЕГУВА НИЗ ВОЛТАЖНИТЕ КАНАЛИ

ОВОЈ ИНИЦИЈАЛЕН Cа2+ СТИМУЛИРА НЕГОВО

ПОНАТАМОШНО ОСЛОБОДУВАЊЕ ОД SR
Контракција на срцев мускул

влезот на калциум преку

волтажнните калциумови
канали, започнува со
регенеративно
ослободување преку
активација на Са2+–
сензитивниот ријанодински
рецептор
 КОНТРАКЦИЈА НА МУСКУЛИ

МАЗНИ МУСКУЛИ

 мазни мускули:

 значајно се разликуваат во разни органи

 акцискиот потенцијал е успорен и неодреден
 најчесто акцискиот потенцијал го генерираат калциумовите канали од L-
тип (значаен пат за влез на калциум)
 многу клетки на мазните мускули имаат рецепторски катјонски канали, па
до влез на Са2+ доаѓа после нивна интеракција со трансмитерите
 мазните мускули депонираат Са2+ во ER од
кои може да се ослободи кога IP3R се
активираат со помош на IP3
 до ослободување на Са2+ и контракција
може да дојде кога IP3R се активирани
 КОНТРАКЦИЈА НА МУСКУЛИ

МАЗНИ МУСКУЛИ

 контрактилна машинерија на мазни мускули:

 се активира кога лесниот ланец на миозин (MLC) се фосфорилира и

одвојува од филаментот на актин
 фосфорилацијата ја катализира киназа на лесниот ланец на миозин
(MLCK), која се активира кога ќе се врзе за Са2+-камодулин
 миозин фосфатаза – доведува до дефосфорилација и предизвикува
релаксација
 активноста на MLCK и миозин фосфтазата се во рамнотежа
 двата ензими ги регулираат циклични нуклеотиди: cAMP и cGMP
 КОНТРАКЦИЈА НА МУСКУЛИ

МАЗНИ МУСКУЛИ

Cа2+-сигнал е резултат на влез на Cа2+ и ослободување

од SR под влијание нa IP3

ДО КОНТРАКЦИЈА МОЖЕ ДА ДОЈДЕ И БЕЗ АКЦИОНЕН

ПОТЕНЦИЈАЛ (агонистите на рецепторите врзани за
G-протеини влијаат на формирање на IP3)

Вo контракција на мазните мускули учествува

фосфорилација на миозинскиот лесен ланец
Контракција на мазни мускули

може да дојде после влез на

Ca2+ низ волтажните или
рецепторските калциумови
канали, или после
ослободување на Са2+ од
SR, под влијание на IP3
 ОСЛОБОДУВАЊЕ НА ХЕМИСКИ МЕДИЈАТОРИ

 хемиски медијатори кои се ослободуваат од клетка:

 медијатори кои се наоѓаат во везикулите и се ослободуваат по пат на

егзоцитоза:
- невротрансмитери, невромодулатори, хормони, цитокини

 медијатори кои се создаваат по потреба и се ослободуваат по пат на

дифузија или со помош на мембрански носачи:
- азот моноксид, липидни медијатори (простаноиди)

 јоните на калциум имаат клучна улога за ослободување на двата типа

медијатори од клетката

 хемиски медијатори кои НЕ се ослободуваат од клетка:

 се формираат од прекурсори во плазмата:
- кинини и ангиотензин
 ЕГЗОЦИТОЗА

 настанува како реакција на зголемена

концентрација на Са2+

 неопходна е фузија помеѓу мембраната

на синаптичките везикули и
внатрешната површина на плазматската
мембрана

 најважен механизам за ослободување

на трансмитери во:
 централен нервен систем
 периферен нервен систем
 ендокрини клетки
 мастоцити

 ослободувањето на трансмитери се
врши во одредени количини (кванти)

 клучна улога во егзоцитозата имаат

SNAREs протеините
Механизми на ослободување независни од везикули

 ацетилхолин, норадреналин и
други медијатори, може да
протечат од нервните
завршетоци преку циитосолот,
независно од фузијата на
везикулите, користејќи носачи
во плазматската мембрана

 азот моноксид се ослободува

по пат на дифузија, многу
поспоро во однос на
механизмот егзоцитоза, но
сепак доволно брзо за да
функзионира како вистински
трансмитер
ЈОНСКИ ТРАНСПОРТ ВО ЕПИТЕЛОТ

 разни видови на епител (нпр. бубрежни тубули, егзокрини жлезди, дишни

патишта), специјализирани се за транспорт на специфични јони

 овој вид на транспорт зависи од класата на Na+ канали кои се познати

како ENaC (епителни натриумови канали)

 ЕNaC овозможуваат пасивен влез на Na+ на едниот крај на клетката и

негов активен излез на другиот крај на клетката (или размена за друг јон
на спротивната површина)
ЈОНСКИ ТРАНСПОРТ ВО ЕПИТЕЛОТ

 како резултат на овој механизам,

водата пасивно истекува

 алдостерон ја зголемува
експресијата на ENaC

 амилорид (диуретик) селективно ги

блокира ЕNaC
ЈОНСКИ ТРАНСПОРТ ВО ЕПИТЕЛОТ

 транспортот на хлориди е посебно значаен:

 во дишните патишта – неопходен за секреција на течности

 во ГИТ – во дебелото црево влијае на реапсорпција на течности

 клучна улога во транспортот на Cl- има трансмембранскиот регулатор на

проводливост на цистична фиброза (CFTR)

 CFTR сам по себе се активира со помош на сАМР

 во ГИТ зголеменото создавање на сАМР, предизвикува зголемена

секреција на течности (појава на дијареа)
Механизми на транспорт на јони низ епителот

А: Транспорт на натриум В: Транспорт на хлориди