МЕДИЦИНСКИ ФАКУЛТЕТ, Универзитет Св.

Кирил и Методиј, Скопје

Катедра за претклиничка и клиничка фармакологија со токсикологија

КЛЕТОЧНИ МЕХАНИЗМИ:
клеточна пролиферација и апоптоза

Проф. д-р Трајан Балканов

Февруари, 2017
КЛЕТОЧНИ МЕХАНИЗМИ

• процеси кои се одвиваат бавно (во денови или месеци):

 делба на клетка
 пролиферација на клетка
 раст на ткива
 смрт на клетка
КЛЕТОЧНА ПРОЛИФЕРАЦИЈА

• Учествува во многу физиолошки и патолошки процеси:

 раст
 лечење
 репарација
 хипертрофија
 хиперплазија
 развој на тумор

• неопходна фаза во текот на овие

процеси е ангиогенезата

• клетките во пролиферација поминуваат низ т.н. клеточен циклус

• патишта но пролиферација на клетката, водат до транскрипција на гени (кои го

контролираат клеточниот циклус) преку:
 рецепторските тирозин кинази
 каскадата на митоген-зависните кинази
КЛЕТОЧЕН ЦИКЛУС

• Клеточниот циклус се состои од

неколку фази (РЕДОСЛЕДНО):
 G1 - припрема за синтеза за ДНК
 S – фаза на синтеза на ДНК
 G2 – клетката се припрема за
митозна делба во две клетки ќерки
 М – фаза на митоза

• цикусот на делба на клетката е

конролиран на две нивоа
(ограничувачки точки):
 првата на почетокот на S-фазата
 другата на почетокот на М-фазата

• доколку дојде до оштетување на ДНК,

клеточнито циклус ќе запре на едната Главни фази на клеточниот циклус
или другата точка

• интегритеот на овие точки е критичен

за одржување на генетската
стабилност
КЛЕТОЧЕН ЦИКЛУС

• Кај возрасни лица клетките не се делат секогаш

• невроните и клетките на скелетните мускули целото

време во текот на нивниот живот го поминуваат во
мирна фаза надвор од клеточниот циклус (G0)

• клетките на коскената срцевина и во ГИТ се делат

секојдневно

• клетката може да помине од G0 (фаза во мирување) во

G1 фаза под дејство на различни стимулуси (најважно
дејство има факторо на раст)

• факторот на раст го стимулира создавањето на два

типа на сигнални трансдусери:
 позитивни регулатори на клеточен циклус
 негативни регулатори кои ги контролираат
позитивните регулатори
ПОЗИТИВНИ РЕГУЛАТОРИ НА КЛЕТОЧЕН ЦИКЛУС

• Клеточниот циклус започнува кога факторите на раст делуваат на клетката

во мирување, која од G0 фаза поминува во G1 фаза и почнува да се дели

• главни компоненти кои го контролираат процесот (циклусот на делба) се

две фамилии на протеини:
 циклини
 циклин-зависни кинази (cdk)

 сdk фосфорилира различни протеини (ензими), при што некои од нив се

активираат, а други се инхибираат, со што се координира нивната активност

 секој сdk е неактивен додека не е врзе за циклин

 циклинот одредува кои протеини ќе се фосфорилираат

 после фосфорилацијата циклинот се разградува со помош на

убиквитин/протеазниот систем
ПОЗИТИВНИ РЕГУЛАТОРИ НА КЛЕТОЧЕН ЦИКЛУС

• циклини важни за контрола на клеточниот циклус се:

 циклин А (ги активира cdk 1 и 2)
 циклин В (го активира cdk 1)
 циклин D (ги активира cdk 4 и 6)
 циклин Е (го активира cdk 2)

Активација на циклин-зависната киназа

 Улога на комплексот циклин/cdk

Rb –протеин
(retinoblastom) делува
како кочница во
контролна точка 1,
одржувајќи ја клетката
во G преку инхибирање
на гените кои се
неопходни за влез во S
фаза.

Со фосфорилацијата на
cdk се ослободува
кочницата.

р53 протеинот го запира

циклусот во контролна
точка 1, ако постои
Шематски приказ на клеточниот циклус оштетување на ДНК
и дејството на циклин/cdk комплексот
КЛЕТКИ ВО G0

• кај клетките во мирување:

 циклинот D е присутен во ниски концентрации
 Rb-протеинот е хипофосфорилиран

 хипофосфорилираниот протеин, кодиран од Rb-генот, го задржува

клеточниот циклус во проверка во контролна точка 1, така што ја
инхибира експресијата на критични фактори кои се неопходни за
репликација на ДНК

 неопходни за репликација на ДНК во текот на фаза S се:

 ДНК полимераза
 тимидин киназа
 дихидрофоолат редуктаза
ФАЗА G1

• клетката се припрема за S-фаза, синтетирајќи iRNK и протеини неопходни

за репликација на ДНК

 за време на G1 фаза:
 се зголемува концентрацијата на циклин D
 се фосфорилира комплексот циклин D/cdk

 во средината на G1 фазата комплексот циклин D/cdk го фосфорилира Rb-

протинот, ослободувајќи го транскрипциониот фактор E2F

 со ова се активираат гените за компонентите битни за синтеза на ДНК

(посебно циклин Е и А, ДНК полимераза)

 дејството на комплексот циклин Е/cdk е неопходно за премин од G1 воS

фаза (за премин низ контролна точка 1)

 кога ќе се помине контролната точката 1, процесите кои се покренати не

може да се вратат – клетката продолжува со репликација на ДНК и митоза
ФАЗА S

Циклин Е/cdk и циклин А/cdk го регулираат

текот на S фазата преку фосфорилација и
активација на протеини/ензими кои
учествуваат во синтеза на ДНК
ФАЗА G2

 во G2 фаза клетката има дуплиран број

на хромозоми

 доаѓа до синтеза на неопходни iRNK и

протеини

 комплексите циклин А/cdk и циклин

В/cdk, кои се активни во текот на G2
фазата, неопходни се за влез во М фаза
(премин на втората контролна точка)

 присуството на циклин В/cdk во

нуклеусот е неопходно за да почне
митозата

 циклините А и В остануваат стабилни

низ меѓуфазата (за разлика од
циклините C, D и Е)
МИТОЗА

 се состои од четири фази:

 профаза
 метафаза
 анафаза
 телофаза
Негативни регулатори на клеточниот циклус

 Rb-протеинот - го задржува клеточниот циклус во

проверка во контролна точка 1, додека е
хипофосфорилиран

 инхибитори на cdk:
 CIP фамилија (Cdk Inhibitorni Proteini или KIP (Kinazni
Inhibitorni Proteini): р21, р 27 и р 57
 Ink фамилија (Inhibitori na Kinazi): р16, р19 и р15

 протеинот р21 е под контрола на р53 гените (посебно значаен

негативен регулатор во контролна точка 1)
Инхибиција на клеточниот циклус

 ИНХИБИЦИЈА НА ЦИКЛУСОТ ВО КОНТРОЛНА ТОЧКА 1

 кај нормални здрави клетки концентрацијата на

протеинот р53 е ниска
 при оштетување на ДНК, протеинот се акумулира и
активира транскрипција на неколку гени од кои едниот
го кодира р21
 протеинот р21 ги инактивира комплексите циклини/cdk,
спречувајќи ја фосфорилацијата на Rb (циклусот се
запира во контролна точка 1)
 во оваа фаза можна е репарација на ДНК
 доколку репарацијата е успешна, клеточниот циклус
продолжува во S фаза

 ИНХИБИЦИЈА НА ЦИКЛУСОТ ВО КОНТРОЛНА ТОЧКА 2

 постојат докази дека оштетувањето на ДНК може да го запре клеточниот

циклус во контролна точка 2
 механизмот е помалку познат од оној во контролна точка 1
 еден од факторите е инхибиција на акумулација на комплексот циклин В/cdk
во нуклеусот
Интеракции помеѓу клетките, фактори на раст и матрикс

 Во тек на клеточна пролиферација постои интегрирана интеракција помеѓу:

 факторот на раст
 клетката
 екстрацелуларниот матрикс (ЕМС)
 металопротеиназата

 Екстрацелуларниот матрикс (ЕМС):

 значајно влијае на клетката преку клеточните интегрини

 ги одвојува факторите на раст и формира нивно депо

 Главни компоненти на екстрацелуларниот матрикс се:

 протеогликани – имаат улога во регулација на растот

 колагени – главни протеини на ЕМС
 адхезивни протеини (фибронектин) – спојуваат различни компоненти на
матриксот преку интегрините на клетките
Фактори на раст

 Најважни фактори на раст:

 фактор на раст на фибробласти (fibroblast growth factor – FGF)

 епидермален фактор на раст (epidermal growth factor – EGF)
 фактор на раст кој зависи од тромбоцити (platelet-dependent growth factor –
PDGF)
 васкуларен ендотелијален фактор на раст (vascular endothelial growth factor –
VEGF)
 Трансформирачки фактор на раст- (transforming growth factor- - TGF-)
Интегрини

 Трансмембрански рецептори кои имаат  и  -субединици

 во интеракција со елементите на ЕМС надвор од клетката (фибронектин),

учествуваат во:
 прераспределба на сцитоскелеот
 корегулација на функциите на факторите за раст

 пренесувањето на интрацелуларните сигнали, преку рецепторите за факторите

за раст и интегрините значајно е за оптимална клеточна пролиферација

 стимулацијата преку интегрини, активира киназна каскада, при што се

пренесуваат сигналите преку факторите на раст

 интеракцијата помеѓу интегрините и патишта на факторите на раст:

 аутофосфорилација на рецепторот на факторот на раст (се зголемува со
активација на интегрините)
 адхезија за ЕМС во кој учествуваат интегрини, не само што ја намалува
концентрацијата на cdk инхибиторите р21 и р27, туку е неопходна и за
експресија на циклини А и D, односно за прогресија на клеточниот циклус
 под дејство на интегрини се стимулираат сигнали кои ја инхибираат
апоптозата (со што се олеснува делувањето на факторите на раст)
Дијаграм на ефектот на факторите на раст на клетките во G0 фаза

 AP - адаптерски
протеин

 Rb -
ретинобластом
Металопротеинази на матриксот

 разградбата на ЕМС под влијание на металопротеинази, неопходна е во текот на

растот, репарацијата и ремоделирањето на ткивата

 овие ензими се излачуваат како неактивни прекурсори на локалните клетки

 кога факторите на раст ги стимулираат клетките да влезат во клеточен циклус,

тие стимулираат и секреција на металопротеинази

 металопротеиназите потоа го обликуваат матриксот, правејќи локални промени

кои се неопходни за зголемување на бројот на клетки

 металопротеиназите имаат улога и во ослободувањето на факторите на раст од

матриксот

 во некои случаи (нпр. инерлеукин 1-) ги преведуваат од прекурсори во активен

облик

 металопротеиназите учествуваат и во разградбата на ткивата која се случува кај

разни заболувања (ревматоиден артритис, остеоартритис, периодонтитис,
макуларна дегенерација)

 металопротеиназите имаат и критична улога во растот, инвазијата и метастазите

на туморот
АНГИОГЕНЕЗА

 претставува формирање на нови капилари од постоечки крвни садови

 значаен поттик (ангиоген стимул) за тоа дава васкуларниот ендотелен фактор

на раст (VEGF)

 Редоследот на процесите е:

1.
 протеазите ја разградуваат локалната базална мембрана и локалниот матрикс
и ги мобилизираат факторите на раст од матриксот
2.
 клетките на ендотелот мигрираат формирајќи цврсти капиларни издатоци
3.
 клетките на ендотелот кои се после првиот слој на клетки пролиферираат
под влијание на VEGF и почнуваат да се делат
4.
 во издатокот се формира лумен
5.
 локалните фибробласти, активирани од
VEGF, пролиферираат и го поставуваат
матриксот околу капиларниот издаток
6.
 настанува процес на „созревање“
АПОПТОЗА и ОТСТРАНУВАЊЕ НА КЛЕТКИТЕ

 апоптоза претставува програмирана клеточна смрт

 важна е во ембриогенезата и хомеостазата на ткивата

 се состои од генетски програмиран редослед на

биохемиски процеси (каскада на протеази – каспази)

 апоптоза не е исто што и некроза

 апоптозата претставува основа за развој на

самотолеранција на имуниот систем и учествува во
патофизиологијата на:
 канцер
 автоимуни болести
 неуродегенеративни состојби
 кардиоваскуларни болести и
 синдром на стекната имунодефициенција (AIDS)

 апоптозата има есенцијална улога во ембриогенезата

 делува како прва линија на одбрана при канцерозни

промени
АПОПТОЗА и ОТСТРАНУВАЊЕ НА КЛЕТКИТЕ

МОРФОЛОШКИ ПРОМЕНИ ВО АПОПТОЗА:

 хроматинот и нуклеусот се кондензираат во густа маса

 цитоплазмата се собира
 доаѓа до бабрење на плазматската мембрана
 брза фагоцитоза во макрофагите
 внатрешните состојки на клетката, никогаш не се
ослободуваат во околната клетка

НАЈВАЖНИ ФАКТОРИ ВО АПОПТОЗА:

 каспази – фамилија на цистеин протеази која се наоѓа во клетката

во неактивен облик
 во апоптозата учествува каскада од околу девет различни каспази,
од кои некои се иницијатори, а други одговорни за ефекторната
фаза на клеточна смрт
 AIF (Апоптозен Иницирачки Фактор) – се ослободува од
митохондриите, вегува во јадрото и започнува самоубиствто на
клетката
Kако настанува апоптоза?

 Постојат два главни патишта кои водат до клеточна смрт:

 стимулација на рецепторите за смрт преку надворешни лиганди
 митохондријален пат

ПАТ ПРЕКУ РЕЦЕПТОРИТЕ ЗА СМРТ:

 уклучува стимулација на рецепторите за смрт со надворешен
лиганд (TNF или TRAIL)
 активација на каспаза 8 (иницијална каспаза која ги активира
ефекторните каспазни)

МИТОХОНДРИЈАЛЕН ПАТ:
 може да се покрене на два главни начини:
o оштетување на ДНК
o престанување на дејството на факторите за преживување
на клетката
 ефекторната каспаза (нпр. каспаза 3) го покренува патот со кој се
разградуваат состојките на клетките како што се: ДНК,
компонентите на цитоскелетот, ензими,... Со ова клетката се
намалува во многу мало тело врзано за мембраната
 клетката се отстранува по пат на фагоцитоза во макрофагите
ПАТИШТА НА АПОПТОЗА

Приказ на двете главни сигнални патеки на апоптоза

ПАТОФИЗИОЛОШКО ЗНАЧЕЊЕ

 клеточната пролиферација и апоптоза учествуваат во бројни

физиолошки и патолошки ппроцеси:

 раст на ткива и органи

 замена на изгубени или остарени клетки (леукоцити, епителни
клетки во цревата, ендометриум н утерус)
 зараснување и репарација после повреда или инфламација
 хиперплазија која е последица на хронични инфламаторни,
автоимуни болести и хиперсензитивност
 раст, инвазија и метастази на тумор
ТЕРАПИСКО ЗНАЧЕЊЕ

СИТЕ ОВИЕ ПРОЦЕСИ МОЖЕ ДА

ПРЕТСТАВУВААТ МЕТИ (ЦЕЛНИ
МЕСТА) ЗА РАЗВОЈ НА НОВИ ЛЕКОВИ
ЦЕЛНИ МЕСТА ЗА РАЗВОЈ НА НОВИ ЛЕКОВИ

АНГИОГЕНЕЗА

 Инхибитори на ангиогенеза:

 интерференција со ендотелните фактори на раст,

користејќи моноклонални антитела кои ја
спречуваат интеракцијата на VEGF и FGF со
нивните рецептори
 интерференција со неопходното потпирање на
клетките на ендотелот преку ендотелниот
израсток за матриксот (антиинтегринско
моноклонално антитело)
 интерференција со неопходната деградација на
матриксот околу новонастанатите ендотелијални
израстоци (инхибитори на металопротеази)

 Стимулатори на ангиогенеза:

 се испитуваат поради користењето во разни

исхемиски состојби (коронарна болест, исхемија
на екстремитети или ГИТ улкус), кај кои постои
недоволна локална перфузија
ЦЕЛНИ МЕСТА ЗА РАЗВОЈ НА НОВИ ЛЕКОВИ

АПОПТОЗНИ МЕХАНИЗМИ

 неуспешна апоптоза – пролиферација на клетките на канцерот,

резистенција на канцерот на хемиотерапија

 премногу изразена апоптоза – деплеција на Т-клетки кај ХИВ,

губење на неврони кај невродегенеративни заболувања

 фамилија Bcl-2:

 стратегија да се развијат соединенија кои може да влијаат на

рамнотежата помеѓу про- и антиапоптозните членови на Bcl-2
фамилијата

 инхибитори на каспази:

 можност за развој на соединенија кои инхибираат IAP