I.

QUAN ĐIỂM BIỆN CHỨNG DUY VẬT VỀ ĐỘNG LỰC CỦA PHÁT
TRIỂN (MÂU THUẪN BIỆN CHỨNG)
1.Các khái niệm liên quan
a/Phát triển:
-Theo các nhà siêu hình: Phát triển chỉ là sự tăng hoặc giảm về mặt lượng, không
có sự thay đổi về chất, không có sự ra đời của sự vật, hiện tượng mới
-Theo chủ nghĩa Mác-Lê nin:Phát triển là sự vận động theo hướng đi lên, từ thấp
đến cao, từ đơn giản đến phức tạp, từ chưa hoàn thiện đến hoàn thiện của sự vật;
phát triển diễn ra theo đường xoáy ốc.
-Ví dụ: Sự thay thế lẫn nhau của các hình thức tổ chức xã hội loài người: Từ hình
thức tổ chức xã hội Thị tộc, bộ lạc so khai đến những tổ chức xã hội cao hơn là
hình thức tổ chức xã hội là Bộ tộc, dân tộc.
b/Mâu thuẫn:
-Mâu thuẫn là sự liên hệ, tác động qua lại giữa các mặt đối lập. Trong phép biện
chứng duy vật, mâu thuẫn biện chứng là sự thống nhất và đấu tranh giữa các mặt
đối lập.
-Ví dụ: Mâu thuẫn trong nội bộ nền kinh tế quốc dân (mâu thuẫn bên trong); mâu
thuẫn về kinh tế giữa nước ta với các nước khác(mâu thuẫn bên ngoài).
-Những tính chất của mâu thuẫn biện chứng:
+ Mâu thuẫn biện chứng mang tính khách quan, hay nói một cách khác, mâu thuẫn
biện chứng không do ai tạo ra mà là cái vốn có.
+Mâu thuẫn biện chứng mang tính phổ biến, tồn tại trong cả tự nhiên, xã hội và tư
duy, không có sự vật nào không có mâu thuẫn, mâu thuẫn này mất đi thì mâu thuẫn
khác xuất hiện, từ đó sự vật phát triển không ngừng.
+Mâu thuẫn biện chứng mang tính đa dạng, phong phú. Sự vật hiện tượng khác
nhau sẽ có mâu thuẫn khác nhau. Trong một sự vật, hiện tượng có thể tồn tại nhiều
mâu thuẫn khác nhau và có vị trí, vai trò khác nhau đối với sự vận động phát triển
của sự vật đó
-Phân loại mâu thuẫn:
+Căn cứ vào quan hệ đối với sự vật được xem xét, có thể phân biệt thành mâu
thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài:
 Mâu thuẫn bên trong là sự tác động qua lại giữa các mặt, các khuynh hướng
đối lập của cùng một sự vật.
 Mâu thuẫn bên ngoài đối với một sự vật nhất định là mâu thuẫn diễn ra trong
mối quan hệ sự vật đó với các sự vật khác.
+Việc phân chia mâu thuẫn thành mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài chỉ
là sự tương đối, tuỳ theo phạm vi xem xét. Cùng một mâu thuẫn nhưng xét trong
mối quan hệ này là mâu thuẫn bên ngoài nhưng xét trong mối quan hệ khác lại là
mâu thuẫn bên trong. Để xác định một mâu thuẫn nào đó là mâu thuẫn bên trong
hay mâu thuẫn bên ngoài trước hết phải xác định phạm vi sự vật được xem xét.
+Mâu thuẫn bên trong có vai trò quyết định trực tiếp đối với quá trình vận động và
phát triển của sự vật. Còn mâu thuẫn bên ngoài có ảnh hưởng đến sự phát triển của
sự vật. Tuy nhiên mâu thuẫn bên trong và mâu thuẫn bên ngoài không ngừng có
tác động qua lại lẫn nhau. Việc giải quyết mâu thuẫn bên trong không thể tách rời
việc giải quyết mâu thuẫn bên ngoài; việc giải quyết mâu thuẫn bên ngoài là điều
kiện để giải quyết mâu thuẫn bên trong.

+Căn cứ vào ý nghĩa đối với sự tồn tại và phát triển của toàn bộ sự vật, mâu thuẫn
được chia thành mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn không cơ bản:
 Mâu thuẫn cơ bản là mâu thuẫn quy định bản chất của sự vật, quy định sự
phát triển ở tất cả các giai đoạn của sự vật, nó tồn tại trong suốt quá trình tồn
tại các sự vật. Mâu thuẫn cơ bản được giải quyết thì sự vật sẽ thay đổi cơ
bản về chất.
 Mâu thuẫn không cơ bản là mâu thuẫn chỉ đặc trưng cho một phương diện
nào đó của sự vật, nó không quy định bản chất của sự vật. Mâu thuẫn đó nảy
sinh hay được giải quyết không làm cho sự vật thay đổi căn bản về chất.
+Căn cứ vào vai trò của mâu thuẫn đối với sự tồn tại và phát triển của sự vật trong
một giai đoạn nhất định, các mâu thuẫn được chia thành mâu thuẫn chủ yếu và mâu
thuẫn thứ yếu:

 Mâu thuẫn chủ yếu là mâu thuẫn nổi lên hàng đầu của một giai đoạn phát
triển nhất định của sự vật và chi phối các mâu thuẫn khác trong giai đoạn đó.
Giải quyết được mâu thuẫn chủ yếu trong từng giai đoạn là điều kiện cho sự
vật chuyển sang giai đoạn phát triển mới. Mâu thuẫn cơ bản và mâu thuẫn
chủ yếu có quan hệ chặt chẽ với nhau. Mâu thuẫn chủ yếu có thể là một hình
thức biển hiện nổi bật của mâu thuẫn cơ bản hay là kết quả vận động tổng
hợp của các mâu thuẫn cơ bản ở một giai đoạn nhất định. Việc giải quyết
mâu thuẫn chủ yếu tạo điều kiện giải quyết từng bước mâu thuẫn cơ bản.
 Mâu thuẫn thứ yếu là những mâu thuẫn ra đời và tồn tại trong một giai đoạn
phát triển nào đó của sự vật nhưng nó không đóng vai trò chi phối mà bị
mâu thuẫn chủ yếu chi phối. Giải quyết mâu thuẫn thứ yếu là góp phần vào
việc từng bước giải quyết mâu thuẫn chủ yếu.
+Căn cứ vào tính chất của các quan hệ lợi ích, có thể chia mâu thuẫn trong xã hội
thành mâu thuẫn đối kháng và mâu thuẫn không đối kháng:
 Mâu thuẫn đối kháng là mâu thuẫn giữa những giai cấp những tập đoàn
người, có lợi ích cơ bản đối lập nhau. Như là: Mâu thuẫn giữa nông dân với
địa chủ, giữa vô sản với tư sản....
 Mâu thuẫn không đối kháng là mâu thuẫn giữa những lực lượng xã hội có
lợi ích cơ bản thống nhất với nhau, chỉ đối lập về những lợi ích không cơ
 bản, cục bộ, tạm thời. Việc phân biệt mâu thuẫn đối kháng và không đối
kháng có ý nghĩa trong việc xác định đúng phương pháp giải quyết mâu
thuẫn. Giải quyết mâu thuẫn đối kháng phải bằng phương pháp đối kháng.
c/Những mặt đối lập:
-Nhân tố tạo nên mâu thuẫn là những mặt đối lập. Mặt đối lập là những mặt có
những đặc điểm, những thuộc tính, những tính quy định có khuynh hướng biến đổi
trái ngược nhau tồn tại một cách khách quan trong tự nhiên, xã hội và tư duy. Sự
tồn tại các mặt đối lập là khách quan và là phổ biến trong thế giới. Tất cả các sự
vật, hiện tượng trên thế giới đều chứa đựng những mặt trái ngược nhau. Ví dụ như:
Trong nguyên tử có điện tử và hạt nhân hay trong sinh vật thì có sự đồng hoá và dị
hoá, trong kinh tế thị trường có cung và cầu, hàng và tiền. Những mặt trái ngược
nhau đó trong phép biện chứng duy vật gọi là mặt đối lập.
d/Thống nhất:
-Hai mặt đối lập tạo thành mâu thuẫn biện chứng tồn tại trong sự thống nhất với
nhau. Sự thống nhất của các mặt đối lập là sự nương tựa lẫn nhau, tồn tại không
tách rời nhau giữa các mặt đối lập, sự tồn tại của mặt này phải lấy sự tồn tại của
mặt kia làm tiền đề. Ví dụ: Trong mỗi con người, hoạt động ăn và hoạt động bài
tiết rõ ràng là các mặt đối lập. Nhưng chúng phải nương tựa nhau, không tách rời
nhau. Nếu có hoạt động ăn mà không có hoạt động bài tiết thì con người không thể
sống được. Như vậy, hoạt động ăn và hoạt động bài tiết thống nhất với nhau ở khía
cạnh này. Các mặt đối lập tồn tại không tách rời nhau nên giữa chúng bao giờ cũng
có những nhân tố giống nhau. Những nhân tố giống nhau đó gọi là sự “đồng nhất”
của các mặt đối lập. Do có sự đồng nhất của các mặt đối lập mà trong sự triển khai
của mâu thuẫn đến một lúc nào đó, các mặt đối lập có thể chuyển hóa cho nhau(Vi
du).Ví dụ: Nền kinh tế Việt Nam chuyển từ nền kinh tế tập trung bao cấp sang nền
kinh tế thị trường có sự quản lý của nhà nước theo định hướng xã hội chủ nghĩa.
Sự thống nhất của các mặt đối lập còn biểu hiện ở sự tác động ngang nhau của
chúng. Tuy nhiên, đó chỉ là trạng thái vận động của mâu thuẫn khi diễn ra sự cân
bằng của các mặt đối lập.
-Sự thống nhất chỉ có tính tạm thời tương đối, chỉ tồn tại trong một thời gian nhất
định, đó chính là nguyên nhân của trạng thái đứng im tương đối của sự vật, hiện
tương
e/Đấu tranh
-Không chỉ có tính thống nhất, các mặt đối lập luôn đấu tranh với nhau. Đấu tranh
của các mặt đối lập là sự tác động qua lại theo xu hướng bài trừ và phủ định lẫn
nhau giữa các mặt đó. Hình thức đấu tranh của các mặt đối lập hết sức phong phú,
đa dạng, tuỳ thuộc vào tính chất, vào mối liên hệ qua lại giữa các mặt đối lập và
tuỳ điều kiện cụ thể diễn ra cuộc đấu tranh giữa chúng. Ví dụ: Trong một lớp học,
hoạt động đoàn kết và hoạt động cạnh tranh là các mặt đối lập. Có những lúc hoạt
động đoàn kết nổi trội hơn, nhưng có những lúc hoạt động cạnh tranh lại nổi trội
hơn. Như thế, hoạt động đoàn kết và hoạt động cạnh tranh đang “đấu tranh” với
nhau.
-Sự đấu tranh của các mặt đối lập nói lên mặt biến đổi thường xuyên của sự vật,
hiện tượng quy định sự tự vận động của sự vật, hiện tượng trong thế giới khách
quan. Đấu tranh có tính tuyệt đối, quy định tính tuyệt đối của sự vận động phát
triển của sự vật, hiện tượng.
2. Mâu thuẫn là nguồn gốc của sự vận động và sự phát triển
-Sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập là 2 xu hướng tác động khác nhau
của các mặt đối lập tạo thành mâu thuẫn. Như vậy, mâu thuẫn biện chứng cũng bao
hàm cả thống nhất lẫn đấu tranh của các mặt đối lập. Sự thống nhất và đấu tranh
của các mặt đối lập không tách rời nhau, trong quá trình vận động, phát triển của
sự vật. Sự thống nhất gắn liền với sự đứng im, ổn định tạm thời của sự vật. Còn sự
đấu tranh gắn liền với tính tuyệt đối của sự vận động, phát triển..
-Sự vận động và sự phát triển bao giờ cũng là sự thống nhất giữa tính ổn định và
tính thay đổi, sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập quy định tính ổn định
và tính thay đổi của sự vật do đó mâu thuẫn chính là nguồn gốc của sự phát triển.
Mọi sự vật, hiện tượng đều chứa đựng những mặt, những khuynh hướng đối lập
tạo thành những mâu thuẫn trong bản thân nó, sự thống nhất và đấu tranh của các
mặt đối lập là nguồn gốc của sự vận động và phát triển, làm cho cái cũ mất đi cái
mới ra đời.
-Tuy nhiên, mâu thuẫn mới chỉ là nguồn gốc và động lực cơ bản của sự phát triển
của sự vật, hiện tượng, còn động lực trực tiếp đó là quá trình hình thành, phát triển
và giải quyết mâu thuẫn

-Điều này có nghĩa là mâu thuẫn tự nó không phải động lực của sự phát triển,việc
con người can thiệp vào mâu thuẫn, tìm cách giải quyết nó mới là cái có ý nghĩa
thúc đẩy hay kìm hãm sự phát triển. Mâu thuẫn nói chung chỉ là nguồn gốc của sự
phát triển, vì nó giải thích nguyên nhân tận gốc của sự vận động. Còn động lực của
sự phát triển chỉ có thể là việc giải quyết mâu thuẫn. Khi mâu thuẫn vận động đến
một giai đoạn nhất định, xung lực của các mặt đối lập đạt đến trình độ“chín muồi”,
lúc đó mâu thuẫn mới có đủ điều kiện để được giải quyết

-Giải quyết mẫu thuẫn theo đúng tinh thần cả quy luật, nghĩa là giải quyết một
cách dứt khoát, triệt để, để cho mặt tích cực- đại diện cho sự tiến bố thắng thế, lúc
ấy, mẫu thuẫn được coi là nguồn gốc của sự phát triển. Ngược lại, nếu như mặt tiêu
cực thắng thế, sẽ để lại những hậu quả cho sự vận động và phát triển của sự vật

-Sự thống nhất các mặt đối lập chỉ mang tính tương đối, còn việc đấu tranh gắn
liền với tính tuyệt đối của sự vận động và phát triển. Việc hình thành, phát triển và
giải quyết mẫu thuần bao gồm nhiều giai đoạn với mỗi giai đoạn mang một đặc
tính riêng của nó:
 1. Giai đoạn hình thành mâu thuẫn, biểu hiện: đồng nhất nhưng bao hàm sự khác
nhau; khác nhau bề ngoài, khác nhau bản chất, mâu thuẫn được hình thành.

2. Giai đoạn phát triển của mâu thuẫn, biểu hiện: các mặt đối lập xung đột với
nhau; các mặt đối lập xung đột gay gắt với nhau.

3. Giai đoạn giải quyết mâu thuẫn, biểu hiện: sự chuyển hóa của các mặt đối lập,
mâu thuẫn được giải quyết

-Trong sự tác động qua lại của các mặt đối lập thì đấu tranh của các mặt đối lập
quy định một cách tất yếu sự thay đổi của các mặt đang tác động và làm cho mâu
thuẫn phát triển. Lúc đầu mâu thuẫn mới xuất hiện mâu thuẫn chỉ là sự khác nhau
căn bản, nhưng theo khuynh hướng trái ngược nhau. Sự khác nhau đó càng ngày
càng phát triển đi đến đối lập. Khi hai mặt đối lập xung đột gay gắt đã đủ điều
kiện, chúng sẽ chuyển hoá lẫn nhau, mâu thuẫn được giải quyết. Nhờ đó thể thống
nhất cũ được thay thế bằng thể thống nhất mới; sự vật cũ mất đi sự vật mới ra đời
thay thế.

-Tuy nhiên, không có thống nhất của các mặt đối lập thì cũng không có đấu tranh
giữa chúng. Thống nhất và đấu tranh của các mặt đối lập là không thể tách rời nhau
trong mâu thuẫn biện chứng. Sự vận động và phát triển bao giờ cũng là sự thống
nhất giữa tính ổn định và tính thay đổi. Sự thống nhất và đấu tranh của các mặt đối
lập quy định tính ổn định và tính thay đổi của sự vật. Khi mâu thuẫn đã được giải
quyết thì sự vật cũ mất đi, sự vật mới ra đời lại bao hàm mâu thuẫn mới, mâu thuẫn
mới lại được triển khai, phát triển và lại được giải quyết làm cho sự vật mới luôn
luôn xuất hiện thay thế sự vật cũ. Do vậy, chính sự đấu tranh của các mặt đối lập
dẫn đến sự chuyển hóa của các mặt đối lập (giải quyết mâu thuẫn) là nguồn gốc,
động lực của sự vận động, phát triển. Nếu mâu thuẫn không được giải quyết (các
mặt đối lập không chuyển hóa) thì không có sự phát triển. Theo Hồ Chí Minh thì: “
Khi việc gì có mâu thuẫn, khi phải tìm cách giải quyết tức là có vấn đề. Khi đã có
vấn đề, ta phải nghiên cứu cho rõ cáigốc của mâu thuẫn là vấn đề gì. Phải điều tra,
phải nghiên cứu các mâu thuẫn đó. Phải phân tách rõ ràng và có hệ thống, phải biết
rõ cái nào là mâu thuẫn chính, cái nào là mâu thuẫn phụ. Phải đề ra cách giải quyết

-Tuy nhiên, mẫu thuẫn chỉ nên giải quyết khi có đủ điều kiện chín muồi, cũng như
phải đưa ra từng biện pháp phù hợp với từng mâu thuẫn, không nên để giải pháp tự
phát

-Để nắm được bản chất của đối tượng cần xem xét sự hình thành, tồn tại và phát
triển của nó theo mỗi vấn đề sau đây: sự hình thành của hiện tượng này trong lịch
sử ,các giai đoạn phát triển chủ yếu của hiện tượng, và dựa vào quan điểm của sự
phát triển đó để xét xem hiện nay nó đã trở thành như thế nào, và trongtương lai nó
sẽ trở thành như thế nào?

-Đối với các mẫu thuẫn khác nhau thì cách giải quyết cũng khác nhau, phải tìm
hiểu rõ về bản chất và của mâu thuẫn và các điều kiện cụ thể. Không né tránh mâu
thuẫn, biết phân tích rõ các mặt đối lập để nắm được bản chất, nguồn gốc hình
thành và khuynh hướng vận động và phát triển. Không được thỏa hiệp với mâu
thuẫn, nếu tiêu cực thắng thì coi đó là tạm thời, phải tìm mọi cách để tích cực
thắng thế để từ đó phát triển